Η Ιατρική στα χρόνια του Ουμανισμού [18]

Το τέλος τού Μεσαίωνα συμπίπτει με το άνοιγμα νέων οριζόντων σ’ όλους τους τομείς της ζωής, φυσικά και στην ιατρική. Η εκτέλεση ανατομικών σπουδών επί του πτώματος, που εγκαινίασε η θαρραλέα πρωτοβουλία του Μοντίνο ντα Λούτσι ανοίγει μια νέα εποχή για την ιατρική. Ό,τι ο διδάσκαλος παραδίδει από καθέδρας υλοποιείται αμέσως πάνω στο πτώμα και ο νέος τρόπος της διδασκαλίας δεν θα αργήσει να αποδώσει τους καρπούς του. Βέβαια, ούτε ο Μοντίνο ούτε οι διάδοχοί του σκέφτηκαν να αμφισβητήσουν τις γνώμες του Γαληνού, διαπιστώνοντας δε κραυγαλέες αντιθέσεις ανάμεσα στις απόψεις του διδασκάλου και την ανατομική πραγματικότητα, έτειναν να πιστέψουν ότι αυτός που έσφαλλε ήταν μάλλον ο ανθρώπινος οργανισμός. Η επανάληψη όμως των διαφωνιών ανάμεσα στα ανατομικά ευρήματα και στο κείμενο του Γαληνού, δημιούργησε αρχικά την αμφιβολία κι αργότερα τη βεβαιότητα ότι σε μερικά σημεία ο διδάσκαλος έσφαλε. Από το 1500 αρχίζει να γίνεται έκδηλη η επιθυμία της διόρθωσης των κειμένων του Γαληνού. Και αυτό είναι το πρώτο σημείο της νέας νοοτροπίας, που θα σφραγίσει από εδώ και εμπρός το δρόμο της επιστήμης.

ΟΙ ΝΕΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
Ό,τι δίνει το όνομα στον ανθρωπισμό είναι ακριβώς η προώθηση του ανθρώπου στο κέντρο των ιδεών και των αντιλήψεων για τη ζωή. Ο άνθρωπος στο ουμανιστικό κίνημα καταλαμβάνει τη θέση που μέχρι τότε, έστω και κατ’ επίφαση, κατείχε ο Θεός στην ανθρώπινη ψυχή και σκέψη. Γίνεται το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για το φιλόσοφο, τον καλλιτέχνη και τον επιστήμονα. Η μεταβολή αυτή αλλάζει ριζικά την όψη του κόσμου. Η ουμανιστική ιδέα δεν είναι υποχρεωτικά άπιστη ή υλιστική. Δεν προϋποθέτει την απομάκρυνση του Θεού απ' την ψυχή και τη σκέψη του ανθρώπου, αλλά την τοποθέτηση πλάι στο Θεό – δημιουργό του ανθρώπου – δημιουργού. Με μια μόνο διαφορά μεταξύ τους: ο Θεός δημιουργεί εκ του μηδενός, ο άνθρωπος έχει ανάγκη από ύλη για να δημιουργήσει. Αλλά κι αυτός είναι μικρός δημιουργός.
Με τέτοιες αντιλήψεις τα δημιουργήματα του ανθρώπου αντιμετωπίζονται σαν μαρτυρίες της αξίας του κι η μελέτη τους γίνεται πολύτιμο μορφωτικό μέσο για τον ίδιο τον άνθρωπο. Έτσι οι Ουμανιστές αποδύονται σε μια γεμάτη ενθουσιασμό προσπάθεια για την αναζήτηση των δημιουργιών εκείνων του ανθρώπου, που έχουν λησμονηθεί στα σκονισμένα ράφια των βιβλιοθηκών των μοναστηριών.
Την πρώτη θέση καταλαμβάνουν τώρα στα ενδιαφέροντα του ανθρώπου τα έργα των αρχαίων Ελλήνων κλασικών, γνωστά στη Δύση μέχρι τότε από περιλήψεις σε μετάφραση για πρακτικούς και μόνο σκοπούς. Άμεση συνέπεια του ενδιαφέροντος αυτού είναι η εκμάθηση κι η διάδοση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που είχε επί αιώνες παραμεληθεί. Τώρα οι άνθρωποι μπορούν ξανά να μελετήσουν τον Πλάτωνα στο πρωτότυπο, αλλά κι έργα που αφορούν πιο άμεσα την ιατρική: τον Αριστοτέλη, το Γαληνό, τον Ιπποκράτη. Τα αποτελέσματα δεν αργούν να γίνουν φανερά, τόσο στο φιλοσοφικό όσο και τον επιστημονικό τομέα. Ο Πίκο ντέλα Μιράντολα[1] καλεί τους συγχρόνους του να εγκαταλείψουν τις αφηρημένες έννοιες και να στραφούν στη μελέτη του συγκεκριμένου: του κόσμου και των φαινομένων του, όπως είναι, κατά τις αιτίες τους και τις αρχές που τα διέπουν, χωρίς προκαταλήψεις. Ο φίλος και συνεργάτης του Μαρσίλιο Φιτσίνο (1433-1499), ο μεγαλύτερος απ’ τους νεοπλατωνικούς της Φλωρεντινής Ακαδημίας, που ιδρύθηκε χάρις στη μεγαλοδωρία του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς,[2] διακηρύσσει ότι ο άνθρωπος είναι συνδετικός κρίκος μεταξύ ουρανού και γης. Έτσι τοποθετείται μια γέφυρα μεταξύ μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, που ενώνει τη διάνοια του ανθρώπου με το Πνεύμα τού Θεού. Ο Νικόλα Κουζάνο[3] κηρύσσει ανοικτά τον πόλεμο κατά των αριστοτελικών αντιλήψεων: τα αντίθετα αθροιζόμενα δε μηδενίζονται, αλλά συμπίπτουν. Κάθε επίγειο κι ουράνιο, κάθε σωματικό και ψυχικό φαινόμενο πρέπει να μελετηθούν ως προς τις αρχές που τα διέπουν. Σπεύδει όμως πριν την εποχή του κι οι απόψεις του δεν γίνονται αμέσως δεκτές. Δίνουν, όμως, μια χαρακτηριστική εικόνα του δρόμου που ακολουθεί πια η φιλοσοφική και η επιστημονική σκέψη.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΑΤΡΙΚΗ
Οι επιδράσεις του νέου τρόπου σκέψης, όπως είναι φυσικό, επεκτείνονται και στην ιατρική. Ο Γαληνός, αν κι εξακολουθεί να είναι δάσκαλος αγαπητός, παύει να αποτελεί πλέον εμπόδιο στην πρόοδο. Η πρόοδος και η συντήρηση συνυπάρχουν. Έτσι στα 3 βιβλία του Μαρσίλιο Φιτσίνο «Περί της διατήρησης της υγείας» βρίσκομε ακόμη αρκετή δόση συντηρητικού πνεύματος, πράγμα που δεν τον εμπόδιζε να είναι μεγάλος Ουμανιστής. Την εποχή εκείνη είχε εισβάλλει στην Ευρώπη η πανώλη, ο «μαύρος θάνατος» που στοίχισε στον τότε πληθυσμό της 25.000.000 νεκρούς. Στη Φλωρεντία (1348), ο πανικός ήταν μεγάλος. Ο αγώνας των ιατρών ήταν άπελπις: τίποτε δεν ήξεραν για τη φοβερή νόσο, ήταν τελείως άοπλοι απέναντί της κι όμως διατηρούσαν τη ψευδαίσθηση πως μπορούσαν να την αντιμετωπίσουν με δίαιτα και με μέτρα υγιεινής. Συγγραφείς όπως ο Σαβοναρόλα, ο Φιτσίνο κι ο Μπενιβιένι συγγράφουν σχετικά βιβλία, των οποίων η φήμη οφείλεται περισσότερο στο όνομα του συγγραφέα, παρά στο περιεχόμενό τους.
Ο Αντόνιο Μπενιβιένι (1443-1502) όμως μετά το έργο του για την πανώλη, μας προσφέρει την πραγματεία «Για τα κρυφά και περίεργα αίτια των νόσων και των θεραπειών», ένα σημαντικό βήμα προς τη σύγχρονη ιατρική. Για την ακρίβεια, το έργο δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του, απ’ τον αδελφό του Τζιρόλαμο. Στο έργο αυτό σχετίζονται για πρώτη φορά τα συμπτώματα μιας νόσου με τα αποτελέσματα της νεκροτομίας. Σε 20 τουλάχιστον περιπτώσεις η κλινική διάγνωση επιβεβαιώνεται νεκροτομικά, κάτι που σημαίνει πως ο συγγραφέας αναζητούσε τα αίτια του θανάτου επί του πτώματος κι επιχειρούσε παραλληλισμούς μεταξύ των συμπτωμάτων του αρρώστου και των ανατομικών βλαβών του οργανισμού του. Σ’ αυτόν, δηλαδή, αναγνωρίζουμε τον πρόδρομο της Παθολογικής Ανατομικής. Η περαιτέρω πρόοδος της μεθόδου του Μπενιβιένι θα οδηγήσει αργότερα (1761) τον Μοργκάνι στο έργο του «Περί της έδρας και της αιτίας των νόσων», που σήμανε τη γέννηση ενός νέου ιατρικού κλάδου, της Παθολογικής Ανατομικής.
Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούμε και στις άλλες ιατρικές ειδικότητες. Στην «Παιδιατρική» του Πάολο Μπατζελάρντο δεν συναντάμε τίποτα περισσότερο απ’ τις γνωστές διαιτητικές συμβουλές με βάση τις αντιλήψεις του Άραβα Ραζή, που και που δε καμιά προσωπική παρατήρηση. Αντίθετα, άλλος συγγραφέας ομολογεί ότι όσο κι αν έψαξε δεν μπόρεσε να βρει στους νεφρούς το φίλτρο που περιγράφει ο Γαληνός και το οποίο είχε παραδεχθεί κι ο Μοντίνο. Αυτό σημαίνει ότι η αμφιβολία είχε εισχωρήσει πια στη σκέψη τους κι ότι κατέρρεε η αυθεντία της παράδοσης.

Η ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΑ
Ανάλογα είναι τα ρεύματα και στις επιστήμες αυτές, όπου η παράδοση γίνεται αντικείμενο σφοδρής κριτικής.
Ο Ερμόλαος Μπάρμπαρο (1454-1493), διάσημος φιλόλογος και βοτανολόγος, κάνει μια αναθεώρηση και διόρθωση του κειμένου της Φυσικής Ιστορίας του Πλινίου. Το τεράστιο αυτό σύγγραμμα τυπώθηκε το 1490 με τίτλο «Διορθώσεις στο κείμενο του Πλινίου». Το καθαρά φιλολογικό αυτό έργο οδήγησε σε απρόβλεπτες εξελίξεις μεταξύ των συγγραφέων της εποχής: ζητήθηκε να κριθούν, από επιστημονική άποψη, οι διαβεβαιώσεις του Πλινίου και μάλιστα υπό το φως της νέας πείρας και των νέων παρατηρήσεων. Έτσι έρχεται ο Νικολό ντα Λόνιγκο να δημοσιεύσει έργο με τίτλο «Περί των σφαλμάτων του Πλινίου στη Φαρμακολογία», με αποτέλεσμα να ξεσπάσει φοβερή διαμάχη μεταξύ οπαδών κι επικριτών του Πλινίου. Χαρακτηριστική της έκβασης του αγώνα είναι η φράση ενός υποστηρικτή του Πλινίου, του Τζιρόλαμο Φρακαστόρο, γνωστού απ’ την περιγραφή της σύφιλης, ο οποίος σχολιάζοντας την περιγραφή μερικών φυτών γράφει: «ο Πλίνιος σφάλλει ως συνήθως!».
Στον τομέα της φαρμακολογίας παρεμβαίνει ένα αποφασιστικό γεγονός: η εμφάνιση της σύφιλης που συνέπεσε με την ανακάλυψη της Αμερικής και θέρισε την Ευρώπη υπό μορφή επιδημίας. Αμέσως ξέσπασε ζωηρή πολεμική μεταξύ των ερευνητών σε σχέση με την προέλευση, τη φύση και τη θεραπεία της νόσου. Η διαμάχη γύρω απ’ την προέλευσή της συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Κατά τη μια άποψη η νόσος εισήχθη στην Ευρώπη από τους ναύτες του Κολόμβου. Κατά άλλη, πρόκειται για παλιά νόσο που περιγράφεται κιόλας στα κλασικά κείμενα, με άλλη όμως ονομασία. Από την Αμερική προήλθε ένα νέο στέλεχος του μικροβίου, απέναντι στο οποίο δεν υπήρχε εθισμός των οργανισμών κι όταν ακόμη είχαν ασθενήσει απ' το παλαιό στέλεχος. Βέβαια αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα. Αυτό που θέλουμε να τονίσουμε είναι οι εξελίξεις στις οποίες οδήγησε η εμφάνιση της νόσου την ιατρική και τις παραϊατρικές επιστήμες.
Αρχικά η φιλολογία των «Οδηγών» πήρε νέα ώθηση. Και πρώτος ο Νικολό ντα Λόνιγκο, ο επικριτής τού Πλινίου, δημοσίευσε ένα μικρό βιβλίο «Επί της επιδημίας της νόσου, της κοινώς καλούμενης γαλλικό πάθος». Στο βιβλίο αυτό περιγράφει τα συμπτώματα, καθώς και τα παθολογοανατομικά γνωρίσματα της νόσου, όπως προέκυψαν από νεκροτομές συφιλιδικών.[4]
Στη συνέχεια η σύφιλη δημιούργησε φαρμακολογικά προβλήματα. Οδήγησε σε θεραπευτικά πειράματα με το ιερό ξύλο, που θεωρείτο ειδικό και θαυματουργό φάρμακο κατά της νόσου αυτής. Ταυτόχρονα σημειώθηκε επιστροφή στα παλιά παρασκευάσματα με βάση τον υδράργυρο, που οι Άραβες είχαν χρησιμοποιήσει με επιτυχία στη θεραπεία δερματικών παθήσεων, με τις οποίες δεν ήταν ξένη η σύφιλη, λόγω των δερματικών της εκδηλώσεων.
Εξ αφορμής της ίδιας επιδημίας προωθήθηκε η αναζήτηση νέων φαρμάκων. Τότε παρήχθησαν τα πρώτα οινοπνευματώδη ποτά από απόσταξη. Στο κοινότατο «ρακί» αποδόθηκαν θαυματουργικές φαρμακευτικές ιδιότητες. Το ονόμασαν «νερό τής φωτιάς». Ο Σαβοναρόλα έγραψε εγχειρίδιο που περιείχε τον ακριβή τρόπο παρασκευής του, περιέγραψε τις θεραπευτικές του ιδιότητες και υποδείκνυε το πότε επιβαλλόταν να εφαρμοστεί. Με υπερβολική αφέλεια σημειώνει κάπου ότι το φάρμακο είναι πράγματι θαυματουργικό, αλλά δεν πρέπει να γίνεται κατάχρηση, όπως με μερικούς ασθενείς που, επειδή τους άρεσε, συνέχιζαν να το πίνουν και μετά το τέλος τής θεραπείας.
Για όλους αυτούς τους λόγους ο 15ος αιώνας πρέπει να χαρακτηριστεί σαν μεταβατική εποχή και επομένως σαν συγκεχυμένη περίοδος στην ιστορία τής ιατρικής. Το μείγμα όμως παλαιού και νέου, συντηρητικού κι επαναστατικού, κάνει τη μελέτη τής περιόδου αυτής δύσκολη μεν, αλλά συγχρόνως κι ελκυστική. Ο αιώνας αυτός κλείνει με τη μορφή τού Λεονάρντο ντα Βίντσι.

[1] Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494). Ιταλός ουμανιστής φιλόσοφος. Μελέτησε την εβραϊκή μυστικιστική διδασκαλία τής Καββάλα.[2] Lorenzo de' Medici, «il Magnifico» (1449-1492). Ιταλός ηγεμόνας και κυβερνήτης της Φλωρεντίας.[3] Nikolaus Cusanus (1401-1464). Εκλατινισμένο όνομα του Γερμανού ιερέα και φιλοσόφου Krebs von Coes. [4] Η νόσος δεν έφερε ακόμα το όνομα «σύφιλη».