Ο Ανδρέας Βεσάλιος κι η αναμόρφωση της Ανατομικής [20]

Ενώ το έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι έμεινε εξ υπαιτιότητάς του χωρίς συνέχεια, το έργο του Ανδρέα Βεσάλιου, του μεγαλύτερου ανατόμου του 16ου αιώνα, αποτέλεσε την πρώτη αρχή της ανατομικής επανάστασης, που οδήγησε δια μέσου πολλών σταθμών στη σημερινή θέση τής ανατομικής. Το πραγματικό όνομα του Φλαμανδού αυτού διδασκάλου ήταν Αντρέ Βαν Βέζελε, αλλά κατά τη συνήθεια της εποχής το είχε εκλατινίσει σε Βεσάλιους. Ο μεγάλος ανατόμος γεννήθηκε στις Βρυξέλες τη τελευταία μέρα του 1514 και πέθανε μετά από 50 ακριβώς χρόνια επί ελληνικού εδάφους, στη βενετοκρατούμενη τότε Ζάκυνθο. Στο Παρίσι ήταν μαθητής του Ζακ Ντυμπουά, που λεγόταν και Σύλβιος. Εκεί ο Βεσάλιος δυσκολεύτηκε πολύ να ακολουθήσει τις ιδέες του διδασκάλου του, που προσπαθούσε ακόμα κι εμπρός στο ανοιγμένο πτώμα να δικαιώσει πάση θυσία τις απόψεις του Γαληνού. Γι’ αυτό, μόλις απέκτησε αυτοτέλεια, δεν άργησε να αναλάβει τον αγώνα κατά των σφαλμάτων της παράδοσης.

Η ΑΝΤΑΡΣΙΑ
Το πώς σκεφτόταν ο Βεσάλιος, όταν κήρυττε την αναμορφωτική του επανάσταση, μας το λέει ο ίδιος, μιλώντας για τα χρόνια της νεότητάς του και των πρώτων του εμπειριών ως διδασκάλου και ανατόμου.[1] Ο λόγος και πάλι για εκείνο το περιβόητο «θαυμάσιο δίκτυο» του Γαληνού, που κανείς δεν έβλεπε και όμως όλοι παραδέχονταν ότι υπήρχε στον εγκέφαλο.
«Πόση σπουδαιότητα απέδιδαν οι γιατροί και οι ανατόμοι, χωρίς λόγο, στον Γαληνό, πρύτανη των διδασκάλων της ανατομικής, μαρτυρεί το θαυμάσιο δίκτυο για το οποίο μιλάει στα βιβλία του, οι δε γιατροί το έχουν στα χείλη τους περισσότερο από κάθε άλλο εσωτερικό όργανο και το περιγράφουν βασιζόμενοι στην αυθεντία του Γαληνού, όσο και αν δεν το έχουν δει ποτέ τους. Και πραγματικά ούτε εγώ ο ίδιος θα μπορέσω ποτέ να θαυμάσω αρκετά τη δική μου αφέλεια και την υπερβολική μου πίστη στα κείμενα του Γαληνού και των άλλων ανατόμων. Εγώ που έτρεφα τόσο θαυμασμό για τον Γαληνό, αντιμετώπισα στις παραδόσεις της ανατομικής τη διάνοιξη μιας ανθρώπινης κεφαλής, χωρίς να έχω στη διάθεσή μου ούτε ένα κεφάλι προβάτου ή βοδιού, ώστε να μπορώ να δείξω στους μαθητές μου μέσα στο κεφάλι του βοδιού, ό,τι δεν μπορούσα καθόλου να βρω στο ανθρώπινο, για να μην ειπωθεί ότι δεν μπόρεσα με κανέναν τρόπο να βρω εκείνο το δίκτυο, που η φήμη του ήταν μεταξύ όλων μεγάλη» («Περί της κατασκευής τού ανθρωπίνου σώματος», 7,12). Και πράγματι ο Βεσάλιος αποκάλυψε ότι «ο Γαληνός παραπλανήθηκε από την ανατομία του εγκεφάλου του βοδιού: δεν περιέγραψε τον ανθρώπινο εγκέφαλο ούτε τα αγγεία του, αλλά τον εγκέφαλο του βοδιού» (στο ίδιο βιβλίο, 3,14), στο οποίο ο Βεσάλιος παρατήρησε ακριβώς «κάτι παρόμοιο με το δίκτυο του Γαληνού» να βρίσκεται κοντά στο «μίσχο τής υπόφυσης», όπου δηλαδή το σχεδίασε και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι.

Η ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ
Εγκαταλείποντας το Παρίσι λόγω του πολέμου μεταξύ Φραγκίσκου Α’ και Καρόλου Κουίντου, ο Βεσάλιος έμεινε για ένα χρόνο στη Λουβαίν. Δεν ικανοποιήθηκε όμως, λόγω του άκαμπτου συντηρητισμού που επικρατούσε εκεί κι έτσι προτίμησε να καταφύγει στην Ιταλία και συγκεκριμένα στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας, γνωστό τότε για την αντικομφορμιστική στάση του, όπως και στους μετέπειτα αιώνες. Τέλος του 1537 τη μια μέρα ανακηρύχθηκε διδάκτωρ και την άλλη, μετά από μια δημόσια νεκροτομή, του απονεμήθηκε ο τίτλος του καθηγητή. Στο περιβάλλον του Πανεπιστημίου της Πάντοβας μπόρεσε να επιδοθεί στο έργο του χάρις στα άφθονα μέσα και τη γαλήνια ατμόσφαιρα που βρήκε εκεί. Η φήμη του, όμως, έγινε αφορμή να τον καλέσουν για παραδόσεις και στο Πανεπιστήμιο τής Μπολόνιας, ενώ η Δημοκρατία της Βενετίας του αύξανε το μισθό κατ’ απαίτηση των μαθητών του.

ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ
Μετά τη δημοσίευση στη Βενετία των ανατομικών του πινάκων, που αποτέλεσαν για δεκαετίες βασικό βοήθημα των ανατομικών σπουδών σ' όλες τις Σχολές, ο Βεσάλιος παρουσίασε ένα δοκίμιο επικρίνοντας τα σφάλματα του Γαληνού. Στο βιβλίο όμως αυτό δεν έκρυβε και το θαυμασμό του για τα σημεία εκείνα στο έργο του αρχαίου διδασκάλου, που δεν περιείχαν σφάλματα.
Φθάνοντας το 1543 στη Βασιλεία τύπωσε με εκδότη τον Οπορίνο, το μνημειώδες έργο του «Περί της κατασκευής τού ανθρωπίνου σώματος», η έκδοση του οποίου ταυτίζεται με τη γέννηση της σύγχρονης ανατομικής. Το έργο του αυτό προηγήθηκε κατά 2 έτη της έκδοσης του Α' τόμου του βιβλίου του Κανάνο «Εικονογραφημένη ανατομική των μυών τού ανθρωπίνου σώματος», το οποίο κι επισκίασε παρά τη μεγαλοφυία του συγγραφέα του. Αυτό δεν συνέβηκε επειδή το έργο του Βεσάλιου περιείχε κάποια εντυπωσιακή ανακάλυψη, αλλά χάρις στη νεωτεριστική μεθοδολογία του και τις ριζικές διαρθρώσεις που επέφερε ο συγγραφέας στις παραδοσιακές περιγραφές. Αρκεί να συγκριθούν τα ανατομικά σχήματα των μεσαιωνικών εγχειριδίων με την εικονογράφηση του έργου του Βεσάλιου, για να αντιληφθούμε τη μεγάλη προσφορά τού ανθρώπου αυτού στην επιστήμη της ανατομικής. Κι όμως ο Βεσάλιος, εξαιτίας του αγωνιστικού του ζήλου και της αγάπης του προς την αλήθεια, όπως τη συλλάμβανε απ' το πείραμα, μισήθηκε, περιφρονήθηκε και δυσφημήθηκε όσο λίγοι. Ακόμα και ο διδάσκαλός του στο Παρίσι τον χαρακτηρίζει σ’ ένα εγχειρίδιο οστεολογίας παράφρονα και διαστροφέα τής αλήθειας, εξ αιτίας, όπως έγραφε, της αβυσσαλέας αγνοίας του!
Δεν λείπουν πάντως από το έργο τού Βεσάλιου και πρωτότυπες παρατηρήσεις αληθινά επαναστατικές. Αναφέρουμε δυο επανορθώσεις σφαλμάτων της παραδοσιακής ανατομικής: την απόρριψη της ύπαρξης φίλτρου στους νεφρούς και οπών στο μεσοκοιλιακό διάφραγμα της καρδιάς, ακόμα κι υπό τη μορφή αόρατων πόρων. Στην 1η πάντως έκδοση του έργου του είναι κάπως επιφυλακτικός σχετικά με το τελευταίο θέμα και μόνο στη 2η έκδοση απορρίπτει οριστικά την ύπαρξή τους. Αλλά το πιο σημαντικό είναι το πνεύμα που εμπνέει το έργο τού Βεσάλιου: ένα πνεύμα ανεξαρτησίας από την αυθεντία, πίστης στον πειραματισμό και αγάπης για την αλήθεια.[2]
Παρ’ όλα αυτά όμως ο Βεσάλιος δεν απέβαλε τελείως την παλαιά νοοτροπία. Ειδικότερα οι βάσεις της αναμόρφωσης της ανατομικής είναι Γαληνικές. Η επανάσταση του Βεσάλιου δεν εξέρχεται απ' τα όρια της ανατομικής περιγραφής και δεν επεκτείνεται στη φυσιολογική ερμηνεία των νέων ανατομικών ανακαλύψεων. Το ανθρώπινο σώμα, παρά τη νέα του εικόνα, συνεχίζει να λειτουργεί, όπως υποστήριζε ο Γαληνός. Π.χ. οι αρτηρίες και οι φλέβες δεν περιγράφονται με ακρίβεια ούτε απ' το Γαληνό ούτε από τον Αριστοτέλη ούτε απ' οιονδήποτε άλλο δάσκαλο της αρχαιότητας. Ο Βεσάλιος και οι οπαδοί του, αν και το γνωρίζουν αυτό, όμως επαναλαμβάνουν τη γνώμη ότι το αίμα κινείται στα αγγεία χάρις στην ελκτική δύναμη που αυτά εξασκούν πάνω του, χάρις σε ειδικές ζωτικές λειτουργίες, κοινές για όλα τα όργανα. Έτσι οι νέοι ανατόμοι αφήνουν ανερμήνευτες τις ανατομικές τους κατακτήσεις και το πνεύμα του Γαληνού εξακολουθεί να κυριαρχεί.
Παρόλα αυτά νέες προοπτικές δημιουργούνται και στο πεδίο τής φυσιολογίας: αρκεί να προσέξει κανείς τις στάσεις στις οποίες παρουσιάζονται οι διάφοροι ανατομικοί πίνακες του μεγάλου έργου του Βεσάλιου. Είτε για σκελετούς πρόκειται είτε για μυς, είτε για άλλα συστήματα, όλα αποδίδονται σε ζωντανές δυναμικές στάσεις, παρά το μακάβριο χαρακτήρα της εικονογράφησης. Άσχετα απ' αυτό, το γεγονός είναι ότι η ανατομική αντιμετωπίζεται με λειτουργικό μάτι, σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της λειτουργίας κάθε οργάνου.
Μια τέτοια αντίληψη δεν μπορούσε παρά να κινήσει τον ενθουσιασμό των σχεδιαστών, που εκδηλώνεται στην ακρίβεια και την ωραιότητα των πινάκων που στολίζουν το έργο αυτό. Πολλοί απ' αυτούς έχουν φιλοτεχνηθεί από τον μαθητή του Τισιανού, Γιάν Στέφεν Βαν Κάλκαρ (1499-1546) και αποτελούν αληθινά αριστουργήματα. Ας σημειωθεί ότι και το εξώφυλλο τού έργου του Βεσάλιου έγινε επάνω σε σχέδιο του ίδιου του Τισιανού. Έτσι το βιβλίο του αναμορφωτή της ανατομικής αποκτά και καλλιτεχνική αξία απροσμέτρητη.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΜΙΑΣ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑΣ
Η σταδιοδρομία του Βεσάλιου ως ανατόμου διακόπτεται περίπου στα 30 του χρόνια μεταξύ θαυμασμού και μίσους, αφού στο διάστημα αυτό άκουσε πολλά «ωσαννά» και άλλα τόσα αναθέματα. Από εκεί και πέρα θα αφιερωθεί στην άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος, από το οποίο κέρδισε φήμη και επαίνους.
Η απροσδόκητη αυτή αλλαγή της σταδιοδρομίας του Βεσάλιου, οφείλεται στον Κάρολο Ε’, αυτοκράτορα της Γερμανίας και βασιλιά τής Ισπανίας που τον προσέλαβε προσωπικό του ιατρό. Το γεγονός αυτό είχε μεγάλη σημασία για τον Βεσάλιο. Αφ’ ενός ενίσχυσε το φθόνο των συναδέλφων και την κακία των αντιπάλων του, αφετέρου τόνωσε το κύρος και διέδωσε τη φήμη του σε μεγαλύτερη ακόμα έκταση. Το σπουδαιότερο όμως ήταν ότι τον απομάκρυνε οριστικά από το ερευνητικό του έργο. Αν ο Βεσάλιος συνέχιζε τις ανατομικές του μελέτες, πολλά θαυμαστά θα είχαν ακόμα συντελεστεί στον επιστημονικό τομέα, ανάλογα με αυτά που η ανακαινιστική του μεγαλοφυία πρόσφερε στο διάστημα της αφιέρωσής του στην ανατομική, ικανά να σείσουν απ' τα θεμέλια την ευρωπαϊκή επιστημονική σκέψη.
Έτσι ο Βεσάλιος ήταν αναγκασμένος να ακολουθεί σε όλες τις μετακινήσεις του τον υψηλό ασθενή του από τα ένα άκρο τής Ευρώπης στα άλλο μέχρι το 1555. Έτσι το έτος κατά το οποίο ο Κάρολος Κουίντος, όπως είναι γνωστός ο αυτοκράτορας αυτός της μισής Ευρώπης, παραιτήθηκε, εγκατέλειψε τα εγκόσμια και φόρεσε το ράσο για να αποσυρθεί στο μοναστήρι τού Σαν Τζιούστο στην Εστρεμαδούρα της Ισπανίας, όπου και πέθανε.
Τότε ίσως να μπορούσε ο Βεσάλιος να επανέλθει στις ανατομικές του μελέτες, αν δεν μεσολαβούσε ο Φίλιππος Β’, διάδοχος του Καρόλου, που τον ζήτησε κι αυτός για προσωπικό του ιατρό, και τελικά τον πήρε μαζί του στη Μαδρίτη το 1559. Από την περίοδο αυτή μέχρι το θάνατό του (1564) λίγα γνωρίζουμε για τη δραστηριότητά του. Ό,τι ξέρουμε, είναι η αλληλογραφία του με τον Σικελό ιατρό Τζ. Φ. Ινγκράσια, που του είχε ζητήσει κάποια συμβουλή (1562), μια γρήγορη επίσκεψή του στη Βενετία (1564) κι η δημοσίευσή μιας κριτικής του μελέτης στο έργο «Ανατομικές παρατηρήσεις» του μαθητή και διαδόχου του στο Πανεπιστήμιο τής Παβίας, του Φαλλόπιο.
Στην ίδια περίοδο τοποθετείται το ταξίδι του Βεσάλιου στους Αγίους Τόπους. Στην Ισπανία κατηγορήθηκε από άλλους ιατρούς ότι εκτέλεσε ανατομικές παρατηρήσεις επί ζωντανού ανθρώπου. Παραδόθηκε στην Ιερή Εξέταση και καταδικάστηκε στον δια πυράς θάνατο. Με την παρέμβαση τού Φιλίππου Β’ η ποινή μετατράπηκε σε προσκύνημα στα Ιεροσόλυμα. Στην επιστροφή του από εκεί το πλοίο ναυάγησε. Ο Βεσάλιος, ναυαγός στη Ζάκυνθο, πέθανε από τις ταλαιπωρίες και τις στερήσεις.
Δεν θα επανέλθουμε εδώ στην αξιολόγηση του έργου τού Βεσάλιου. Η σημασία και η αξία του για την πρόοδο της ανατομικής και γενικά της ιατρικής πιστεύουμε πως γίνονται πιο αισθητές με άλλον τρόπο. Με τη σύγκριση, τη ζωντανή κι εύγλωττη, μεταξύ των ανατομικών πινάκων του έργου του «Περί της κατασκευής τού ανθρωπίνου σώματος» και των αντίστοιχων εικονογραφήσεων διαφόρων συγγραμμάτων της εποχής πριν από τον Βεσάλιο. Η σύγκριση δεν αναφέρεται φυσικά στην ικανότητα των σχεδιαστών, αλλά στην ποιότητα των γνώσεων, που εκφράζουν τα ανατομικά αυτά σχέδια. Χωρίς τις γνώσεις που αποτυπώνονται στο έργο του, θα ήταν αδύνατον οι επιστήμονες του 17ου αιώνα να εφαρμόσουν στην ανατομία και τη φυσιολογία το τρόπο σκέψης και την ερευνητική μέθοδο του Γαλιλαίου. Γι’ αυτό μπορούμε, κλείνοντας το κεφάλαιο για το Βεσάλιο, να επαναλάβουμε ότι το έτος 1543, όταν δημοσιεύθηκε το έργο του «Περί τής κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος», μπορεί να θεωρηθεί ως γενέθλιο έτος της σύγχρονης ανατομικής.

[1] Σε ηλικία 18 ετών ήταν καθηγητής της ανατομίας στο περίφημο Πανεπιστήμιο της Λουβαίν στο Βέλγιο.[2] Το ίδιο πνεύμα που υπήρξε η γνησιότερη έκφραση της νέας εποχής, από την οποία προέρχεται κάθε πρόοδος μέχρι σήμερα.