Σέλμαν Βάκσμαν (Selman A. Waksman) [115]

Μέσα στις 500 μονογραφίες και τα πάρα πολλά επιστημονικά δημοσιεύματα του Σέλμαν Βάκσμαν (Selman A. Waksman) υπάρχει και μια εργασία που και οι μη ειδικοί μπορούν να διαβάσουν με ενδιαφέρον: «Η ζωή μου με τα μικρόβια». Είναι εκτός από μια εξομολόγηση, και μια μαρτυρία ταπείνωσης.
«Δεν είμαι γιατρός, είμαι μικροβιολόγος. Δεν έχω δίπλωμα ιατρικής και χειρουργικής, είμαι διδάκτορας της γεωπονικής. Είναι αλήθεια ότι το 1952 μου έδωσαν το βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας και Ιατρικής, όμως δεν είμαι παθολόγος, είμαι μόνο μικροβιολόγος».
Με το όνομα του Βάκσμαν συνδέεται, ωστόσο, μια σπουδαία σελίδα του αγώνα κατά των ασθενειών. Ο Βάκσμαν γεννήθηκε στη Ρωσία το 1888, μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1910 και μετά από 6 χρόνια έγινε Αμερικανός πολίτης.
Όταν το 1952 οι εφημερίδες όλου του κόσμου μιλούσαν γι’ αυτόν ως το «νικητή της φυματίωσης», ο επιστήμονας με την παροιμιώδη σεμνότητα, έκοψε το στόμφο πολλών δημοσιογράφων δηλώνοντας τα εξής: «Το να αποδίδεται μόνο σε μένα η τιμή της νίκης την οποία η ιατρική επιστήμη κέρδισε στον αγώνα κατά της φυματίωσης, θα ήταν σαν να έσβησε από την ιστορία της ιατρικής 60 χρόνια προσπαθειών και λαμπρών προόδων. Τα ονόματα του Παστέρ, του Κοχ και του Έρλιχ αποτελούν πάντοτε την αφετηρία κάθε σοβαρής έρευνας».
Η συμβολή όμως του Βάκσμαν στον αγώνα αυτόν είναι αναμφισβήτητη: αυτός έθεσε στη διάθεση της ιατρικής το πρώτο πραγματικά αποτελεσματικό φάρμακο κατά του βακίλου του Κοχ: τη στρεπτομυκίνη (Streptomycin).

«Εγώ, το επαναλαμβάνω, είμαι διδάκτορας της γεωπονικής. Πάνω από 30 χρόνια ασχολούμαι με τα μικρόβια που ζουν στο έδαφος, με τα αντιβιοτικά που δρουν πάνω στους μύκητες. Ζήτησα πάντοτε να βρω τη χημική σύνθεση για πολλούς ευρώτες και έχω την πεποίθηση ότι τη μεγάλη εποχή των Αμερικανών χρυσοθήρων μπορεί να ακολουθήσει η πολύ πιο ευγενική, και ασφαλώς πιο γοητευτική, εποχή των ερευνητών της ζωής».
Ερευνητής της ζωής: αυτό υπήρξε ο Σέλμαν Βάκσμαν, ένας ανιδιοτελής ερευνητής που παραιτήθηκε από τα εκατομμύρια των δολαρίων που θα του απέφεραν οι ανακαλύψεις του, από μια ανυπολόγιστη περιουσία, που προτίμησε να την διαθέσει για την ίδρυση και την επιχορήγηση κέντρων μελέτης της χημειοθεραπείας της φυματίωσης και των άλλων νόσων που δεν μπόρεσε ακόμα να κατανικήσει ο άνθρωπος.
«Όταν προσέξουμε», του άρεσε να επαναλαμβάνει ο Βάκσμαν, «όταν λάβουμε υπόψη μας ότι μόνο ελάχιστοι μικροοργανισμοί, απ’ όσους υπάρχουν στα διάφορα εδάφη του κόσμου, έχουν μέχρι σήμερα εξεταστεί ως προς την ικανότητά τους να παράγουν αντιβιοτικά, όταν φανταστούμε την τεράστια ποικιλία των χημικών προϊόντων που έχουν απομονωθεί κι έχουν την ικανότητα να εμποδίζουν την ανάπτυξη και να φονεύουν ορισμένους παθογόνους μικροοργανισμούς, όταν σκεφτούμε ότι μερικές από αυτές τις ενώσεις δεν είναι τοξικές για τα ζώα και μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως χημειοθεραπευτικά μέσα, τότε, μα την αλήθεια, ανοίγεται η καρδιά στην ελπίδα και μπορούμε να πιστέψουμε ότι δεν θα αργήσει να έρθει η ημέρα που με τη χρήση των αντιβιοτικών θα μπορούν τουλάχιστον να καταπολεμούνται, αν όχι και να εκριζωθούν τελείως, όλες οι αρρώστιες του ανθρώπου και των ζώων και των φυτών επίσης».
Τα λόγια αυτά είπε ο Βάκσμαν τον Αύγουστο του 1953 στη Μεγάλη Αίθουσα της Ιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου του Μιλάνου.
Από τότε η νεαρή ιστορία των αντιβιοτικών έχει πλουτιστεί με άλλα βασικά κεφάλαια. Οι «ερευνητές της ζωής» εξακολουθούν να παρατηρούν το έδαφος, το μυστηριώδη αυτόν παραγωγό, για να βρουν όλο και νέους μικροοργανισμούς, ικανούς να προσφέρουν και άλλες ουσίες με αντιβιοτική δράση.
Η αγωνία, το πραγματικό άγχος στην έρευνα αυτή, έγινε πιο έντονο, όταν άρχισε να διαφαίνεται το ανησυχητικό φαινόμενο της αντίστασης που αναπτύσσουν μερικά παθογόνα μικρόβια στο αντίστοιχο αντιβιοτικό, είτε αυτό δρα απευθείας στο μικρόβιο, είτε έμμεσα διακόπτοντας κάποιο κρίκο της εξελικτικής του αλυσίδας.
Αλλά συνεχείς διορθώσεις και επαληθεύσεις είναι η παντοτινή μοίρα της επιστήμης. Ο Βάκσμαν υποδεικνύει την ανάγκη αυτή σε ομιλία του στις 11 Ιουνίου 1947 στο Atlantic City,[1] όπου σκιαγραφούσε την ιδέα της καταπολέμησης της πνευμονικής φυματίωσης με μικρόβια που να έχουν καταστεί αβλαβή για τον ασθενή.
Αν η πενικιλίνη είναι καρπός της οξύτατης, αλλά και τυχαίας παρατήρησης του Φλέμινγκ και της επιμονής του χημικού Μπόρις Τσέιν, η στρεπτομυκίνη και πολλά άλλα γνωστά σήμερα αντιβιοτικά, είναι στενά συνδεδεμένα με το όνομα του Βάκσμαν. Ο φυσιοδίφης και μικροβιολόγος αυτός ήθελε να διαπιστώσει πώς τα φυτά κατορθώνουν να αμύνονται κατά των μικροβίων. Ο Σέλμαν Βάκσμαν, μελετώντας τους διάφορους ευρώτες, κατόρθωσε να βρει την αντιμικροβιακή δύναμη καθενός, ώσπου το Σεπτέμβριο του 1942, καθώς εργαζόταν στο Εργαστήριο Μικροβιολογίας του Σταθμού Πειραματικής Γεωπονικής του New Jersey, κατόρθωσε να βγάλει από έναν αερόβιο ακτινομύκητα, το «στρεπτομύκητα τον φαιό» (Streptomyces griseus), μια υδροδιαλυτή ουσία με σαφή αντιμικροβιακή δράση. Ο στρεπτομύκητας αυτός είναι μια μούχλα γνωστή ήδη στον Βάκσμαν, που την είχε απομονώσει στο αμερικανικό έδαφος το 1916. Από το 1924 ο Αντρέ Γκράτια είχε αντιληφθεί την ικανότητα αυτής της μούχλας να σκοτώνει ορισμένα μικρόβια. Όμως ο Βάκσμαν είναι ο άνθρωπος που, το 1942, θα διαπιστώσει ότι η στρεπτομυκίνη δρα και κατά του βακίλου του Κοχ.

Στις αρχές, που οι ποσότητες του νέου φαρμάκου ήταν περιορισμένες, το διέθεταν μόνο σε αρρώστους που βρίσκονταν σε άμεσο κίνδυνο, σε πάσχοντες από κεγχροειδή φυματίωση και φυματιώδη μηνιγγίτιδα. Πρέπει να θυμηθούμε ότι λίγους μήνες νωρίτερα, ο συντελεστής της θνησιμότητας από φυματιώδη μηνιγγίτιδα ήταν 100% και η θνησιμότητα από φυματίωση γενικά το 1900 ήταν 40,3%. Το 1947 η θνησιμότητα αυτή έπεσε στο 0.6%!
Η φυματίωση δεν ήταν πια ο «καπετάνιος του πληρώματος του θανάτου», όπως είχε πει κάποιος. Όμως την ευφορία των πρώτων ετών ακολούθησε μια κατάσταση αβεβαιότητας: ο βάκιλος του Κοχ φαινόταν σε ορισμένες περιπτώσεις να αντιστέκεται στη στρεπτομυκίνη. Τότε όμως σε κάποιο σουηδικό εργαστήριο ο Λέμαν απέδειξε ότι το PAS (παρα-αμινο-σαλικυλικό οξύ), που δεν ήταν τόσο αποτελεσματικό όταν χρησιμοποιείτο μόνο του, αποκτούσε εξαιρετική ισχύ αν δινόταν σε συνδυασμό με τη στρεπτομυκίνη: καθυστερεί σχεδόν επ’ αόριστο την εμφάνιση φαινομένων ανθεκτικότητας από τη μεριά του μικροβίου.
Από τότε, το 70% των περιπτώσεων φυματίωσης μπορεί να θεραπευτεί, με τον όρο ότι η θεραπεία θα γίνεται συστηματικά και θα διαρκεί όσο χρονικό διάστημα απαιτείται. Και νέα απογοήτευση παρουσιάστηκε όταν σημειώθηκαν νέες περιπτώσεις βακίλων του Κοχ που ήταν ανθεκτικοί όχι μόνο στη στρεπτομυκίνη, αλλά και στο PAS.
Όμως, λίγο αργότερα, ένα νέο προϊόν, το «ριμιφόν» (υδραζίνη του ισονικοτινικού οξέος) φέρνει μια νέα οριστική τώρα πρόοδο. Κανένας επιστήμονας δεν μπορεί σήμερα να διεκδικήσει την τιμή της ανακάλυψης του φαρμάκου αυτού. Πολλοί είχαν επισημάνει την ευεργετική δράση της βιταμίνης ΡΡ (νικοτινικού οξέος) στη θεραπεία της φυματίωσης και το «ριμιφόν» δεν ήταν άλλο από το ακαθάριστο ίζημα (κατακάθι) των πρώτων δειγμάτων του νικοτινικού οξέος. Το λάθος των ερευνητών ήταν ότι καθάριζαν τα προϊόντα που χρησιμοποιούσαν. Φαίνεται ότι οι συνεργάτες του Ντόμαγκ βρίσκονταν παρά πολύ κοντά στην ανακάλυψη του φαρμάκου αυτού και πιθανώς θα το είχαν βρει αν δεν είχαν διακοπεί οι έρευνές τους, λόγω των γεγονότων που εξάρθρωσαν τη Γερμανία το 1944-45. Οι πολύτιμες ανακοινώσεις του Ντόμαγκ έπεσαν όμως στα χέρια των συμμάχων, που ξανάρχισαν τις έρευνες αυτές και τις έφεραν σε αίσιο τέρμα, ταυτόχρονα στην Ευρώπη και την Αμερική.Το βραβείο Νόμπελ της Φυσιολογίας και της Ιατρικής, καθιερώνει, το 1952, τη φήμη του Σέλμαν Α. Βάκσμαν, του διδάκτορα της γεωπονικής, που κατόρθωσε να βρει στη γη τη σωτηρία για εκατομμύρια ανθρώπους. Ο Βάκσμαν πέθανε το 1973.

[1] Μόνο λίγα επιστημονικά περιοδικά της Αμερικής δημοσίευσαν την ομιλία αυτή.

Πίσω σειρά, από τα αριστερά: S. Waksman, H. Florey, J. Trefouel, E. Chain, A. Gratia. Μπροστινή σειρά, από τα αριστερά: P. Fredericq και Maurice Welsch.