ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΣ
Ο Μιχαήλ Ψελλός (1018-1096) είναι η επιστημονική φυσιογνωμία που κυριαρχεί τον 11ο αιώνα στην επικράτεια του Βυζαντίου. Σύμφωνα με τον Δ. Δ. Μάγνη (1834), ο Μιχαήλ ήταν «Κωνσταντινουπολίτης, ιστορικός, νομικός και φιλόσοφος του καιρού του περίφημος». Δεν άσκησε την ιατρική, οι δε ιατρικές του γνώσεις εμπίπτουν στα πλαίσια της πολύπλευρης μόρφωσης και των επιστημονικών του ενδιαφερόντων. Το ίδιο ισχύει και για τα μαθηματικά, τη μετεωρολογία, τη φυσική, την αστρονομία, την ιστορία, ενώ θεωρείται ο πρώτος λαογράφος με τη σημερινή έννοια του όρου. Ο Will Durant στην «Παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού» χαρακτηρίζει τον Ψελλό ως τον Βολταίρο του καιρού του. Είχε δάσκαλο τον επίσκοπο και φημισμένο λόγιο Ιωάννη Μαυρόποδα, που δίδασκε φιλοσοφία στην ανώτερη σχολή της Κωνσταντινούπολης και είχε πανεπιστημιακό επίπεδο. Σπούδασε επίσης και στην Αθήνα. Όπως γράφει ο Δ.Δ. Μάγνης, «επιστρέψας από τας Αθήνας εδίδασκεν εις την Κωνσταντινούπολιν πολυκρότως την φιλοσοφίαν ότε και ο βασιλεύς Κωνσταντίνος Δούκας τον έλαβε διδάσκαλον εις τους υιούς του Ανδρόνικον και Μιχαήλ. Αλλ’ έπειτα δυσαρεστηθείς, είτε δια την προτίμησιν των αρχόντων προς Ιωάννην τινά Ιταλόν, είτε δι’ άλλα τινά περιστατικά, ενεχείρισεν εις αυτόν τον Ιωάννην την φιλοσοφικήν καθέδραν και απελθών εις μοναστήριον έζησεν εν ησυχία και μελέτη βιβλίων το υπόλοιπον της ζωής του. Ο Ψελλός συνέγραψε πολλά και παντοία συγγράμματα, οίον ιστορικά, νομικά, φιλοσοφικά, ρητορικά, θεολογικά και άλλα, εκδοθέντα τα περισσότερα, ιδίως κατά διαφόρους χρόνους και πόλεις της Ευρώπης».
Η ζωή του Ψελλού δεν περιλαμβάνει μόνον αυτά που αναγράφονται στο συνοπτικό σημείωμα του Μάγνητος. Ο «σοφώτατος» και «υπέρτιμος» φιλόσοφος κατέλαβε ανώτατα αξιώματα του Βυζαντινού κράτους. Σε νεαρή ηλικία διορίζεται από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Παφλαγόνα (1034-1042) δικαστής στη Φιλαδέλφεια. Σε ηλικία μόλις 23 ετών, ο Μιχαήλ Ε' ο Καλαφάτης (1041-1042) τον διορίζει αυτοκρατορικό γραμματέα. Ο επόμενος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μονομάχος (1042-1055) του αναθέτει πρωθυπουργικά καθήκοντα, που άσκησε για πολλά χρόνια. Ο Ψελλός, με νεοπλατωνικές φιλοσοφικές αντιλήψεις, προπαγάνδιζε την αρχαία φιλοσοφία χωρίς να αρνείται τον Χριστιανισμό. Προσπάθησε μάλιστα με επιχειρήματα να συνθέσει την πατερική διδασκαλία με την αρχαία ελληνική σκέψη. Αυτό τον έφερε σε ρήξη με την ανώτατη εκκλησιαστική ηγεσία που τον κατηγόρησε ότι «ελληνίζει», δηλαδή ότι είναι ειδωλολάτρης. Έτσι παύτηκε από τη θέση του πρωθυπουργού και υποχρεώθηκε σε ομολογία πίστης (1054). Για τον ίδιο λόγο αντιμετώπισε τη δυσμένεια του Κωνσταντίνου Ι' του Δούκα. Στο σημείωμα του Δ.Δ. Μάγνητος, επίσης, δεν γίνεται αναφορά στο ιατρικό συγγραφικό έργο του Ψελλού. Τέσσερα τουλάχιστον έργα του έχουν ιατρικό περιεχόμενο. Πρόκειται για τα εξής: «Πόνημα ιατρικόν άριστον δι’ ιάμβων», «Περί καινών ονομάτων των εν νοσήματι», «Περί λουτρού» και «Περί λίθων δυνάμεων». Το τέταρτο αυτό βιβλίο αναφέρεται στις θεραπευτικές δυνάμεις πολύτιμων και ημιπολύτιμων λίθων. Το τρίτο είναι συντομότατο κείμενο, μόλις μιας σελίδας. Το δεύτερο έργο περιλαμβάνει 123 όρους από την ανατομική και το νοσολογία. Το πρώτο από τα αναφερόμενα εδώ έργα θα εξεταστεί αναλυτικότερα.
Το έργο «του σοφώτατου Ψελλού/και Υπερτίμου/Πόνημα ιατρικόν άριστον δι’ ιάμβων» είναι σύγγραμμα που αναφέρεται σε συμπτώματα και νοσήματα, στη διατήρηση και την αποκατάσταση της υγείας. Είναι γραμμένο σε ιαμβικούς δωδεκασύλλαβους στίχους. Να σημειωθεί ότι κατά την αρχαιότητα είχαν γραφτεί έμμετρα ιατρικά έργα, όπως εκείνα του Εμπεδοκλή, του Σόλωνα, του Νικάνδρου του Κολοφώνιου κ.α. Η παράδοση συνεχίστηκε και στα Βυζαντινά χρόνια, όχι μόνο από τον Ψελλό, αλλά και από άλλους συγγραφείς. Το «Πόνημα» αποτελείται από 1373 στίχους. Μεταξύ αυτών που πραγματεύεται είναι και οι διάφοροι παράγοντες που επιδρούν στην υγεία, όπως για παράδειγμα η γυμναστική, η κόπωση, ο (καθαρός) αέρας, το νερό, τα λουτρά, τα διάφορα είδη τροφίμων. Από τα τρόφιμα εξετάζει χωριστά τα διάφορα είδη των λαχανικών, των κρεάτων, των ψαριών, του κρασιού κλπ. Ασχολείται επίσης με το ρόλο του ύπνου στην υγεία του ανθρώπου. Παραθέτουμε μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους, ενδεικτικούς των γνώσεων και των απόψεων της εποχής, αλλά και της στιχουργικής ικανότητας και της πλούσιας γλώσσας του Ψελλού. «Άριστος αήρ λεπτός, εύπνους την φύσιν...» (Περί αέρος). «Άνοσμον ύδωρ, του’ άριστον την φύσιν / Άποιον εύχρουν, συντόμως διαρρέον...» (Περί ύδατος). «Λουτρών το θερμόν ασφαλέστατον φρόνει / Λύον, μαλάσσον, ύπνον ηδύν εισάγον...» (Περί λουτρών). «Σύκον, σταφυλαί και τρέφουσιν ήρεμα / Ήττον τε δυστόμαχα, πλειστόχυμά τε. / Της δε σταφυλής ευχυμότερον σύκον, / Νεφρούς καθαίρει και κενοί την γαστέρα...» (Περί [] ωραίων και παντοίων οπώρων).
Το δεύτερο μέρος του έμμετρου «Πονήματος» του Μιχαήλ Ψελλού είναι «Προγνωστικόν» και σχετίζεται με την εμφάνιση ορισμένων κλινικών εικόνων με συγκεκριμένες εκβάσεις νοσημάτων. Ο Ψελλός αρχίζει με την περιγραφή της εικόνας του αρρώστου που είναι βαριά. «Νοσημάτων σημεία τούτ’ ολεθρίων, / όψις νεκρώδης, όμμα κοίλον δακρύον, / σφυγμών μικρά κίνησις αντωθουμένη / [], οξεία ρις, άνισος όψις ομμάτων...». Αντιθέτως γράφει, είναι ενδεικτικά σημεία καλής έκβασης ο καλός σφυγμός, η νοητική ετοιμότητα και τα αντίθετα εκείνων που είχαν εκτεθεί πιο πάνω. «Ευσφυξία δε και φρένων ετοιμότης, / ταναντία τε των διηγορευμένων, / Σωτηρίας σημεία της του κειμένου». Θέτει και προγνωστικά σημεία από την εξέταση των ούρων και άλλων «διαχωρημάτων», του πυρετού, του σφυγμού κλπ. «Εντεύθεν ούρων άρξομαι γνωρισμάτων. / Άριστον ούρον σύμμετρον τη συστάση / Λεπτήν ομαλήν την υπόστασιν (ίζημα) φέρον...». Δίνει επίσης ορισμούς πράξεων που εκφράζουν παθολογικές καταστάσεις, αλλά και μέρη του σώματος και χειρισμούς θεραπευτικούς: «Η βρογχοκήλη του τραχήλου τυγχάνει / Όγκωσις ως έπαρμα του βρόγχου τάχα», «Η χολέρα δ’ αυ εκτάραξις γαστέρος / Άνω κάτω κενούσα την φθοράν μόλις, / Εκ των απέπτων σιτίων τελουμένη, / Γεννά δε ταύτην και χυμών μοχθηρία». «Πόσθη του δέρματος της βαλάνου τυγχάνει...», «Το στεάτωμα σκληρόν εστί σαρκίον...». «Χειρουργία τις η λαρυγγοτομία», «Καθητερισμός (καθετηριασμός) κύστεως χειρουργία...». Ο Μιχαήλ Ψελλός θεωρείται ότι έχει επηρεάσει με το έργο του τον παγκόσμιο πολιτισμό, καθώς συνέβαλε στην καταπολέμηση του σκοταδισμού και των προλήψεων.
ΣΥΜΕΩΝ ΣΗΘΗΣ
Ο Συμεών Σηθ ή Σήθης, γιος γιατρού, διακρίθηκε τα χρόνια του Μιχαήλ Ζ' Δούκα (1071-1078) και έγινε «Μάγιστρος» Αντιοχείας και «Πρωτοβεστιάριος». Όπως γράφει ο Ι.Ν. Δάμπασης (1966), ο Συμεών ήταν «εγκυκλοπαιδικός, μεταφραστής εκ της Αραβικής εις την Ελληνικήν». Μεταξύ των έργων του αναφέρονται «Σύνταγμα κατά στοιχείον περί τροφών δυνάμεως», «Λεξικόν κατ’ αλφάβητον ερμηνεύον ακριβώς τας βοτάνας», «Φιλοσοφικά και ιατρικά», «Σύνοψις περί ούρων» κ.α. Το πρώτο από τα βιβλία που αναφέραμε περιέχει πληροφορίες όχι μόνο για τα τρόφιμα που χρησιμοποιούνταν τότε στη Βυζαντινή επικράτεια, αλλά και για τρόφιμα από περιοχές της Αραβίας και των Ινδιών. Η συγγραφή «Συμεών μαγίστρου και φιλοσόφου Σηθ του Αντιοχέως, φιλοσοφικά και ιατρικά» που δημοσιεύτηκε το 1841 από τον I.L. Ideler, αποτελείται από δύο σύντομα κεφάλαια. Το πρώτο, «Περί οσφρήσεως», αναφέρεται στις υπάρχουσες απόψεις για την αίσθηση αυτή: «Της οράσεως δια πυρώδους φύσεως γενομένης, της δε ακοής δι’ αερώδους, η όσφρησις γίνεται δια μέσης τινός φύσεως, του γε ύδατος και του αέρος. Την δε αίσθησιν ταύτην δεν έχομεν οι άνθρωποι ακριβή, αλλά χείρονα πολλών ζώων...». Το δεύτερο κεφάλαιο επιγράφεται «Περί γεύσεως και αφής»: «Η δε γεύσις γίνεται δια φύσεως αερώδους», γράφει. «Έστι δε είδη γεύσεως οκτώ: το γλυκύ, το πικρόν, το δριμύ, το οξύ, το αλυκόν, το αυστηρόν, το στρυφνόν, το λιπαρόν...». Για την αίσθηση της αφής γράφει: «αισθάνεται δε η αφή πολλών εναντιοτήτων, ήτοι θερμού, ψυχρού και υγρού, ξηρού, σκληρού, μαλακού, τραχέως, λείου, γλίσχρου και αύρου, βαρέος και κούφου».
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ο ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ
Κατά το δεύτερο ήμισυ του 11ου αιώνα ακμάζει και άλλος Κωνσταντίνος, μεταγενέστερος κατά ένα αιώνα του Κωνσταντίνου του Ρηγίνου ή Μεμφίτη. Αυτός ο μεταγενέστερος Κωνσταντίνος ο επιλεγόμενος και Αφρικανός είχε γεννηθεί στην Καρχηδόνα. Όπως και ο προγενέστερος, συνδέθηκε και αυτός με το έργο «Τα εφόδια του αποδημούντος». Το βιβλίο είχε γραφτεί από τον Τυνήσιο γιατρό Algizar, αλλιώς γνωστό και ως Algazirah και ως Ibn al Jazzar. Στην ελληνική του μετάφραση το βιβλίο γνώρισε σημαντική επιτυχία και ευρεία κυκλοφορία, όσο ευρεία μπορεί να είναι η κυκλοφορία βιβλίων που αντιγράφονταν στο χέρι. Ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός μετά από επιστημονικά ταξίδια στην Ανατολή, ταξίδεψε και στη Δύση, κυρίως δε στη Νότια Ιταλία. Εγκαταστάθηκε στο Σαλέρνο και δίδαξε στη νεοσύστατη ιατρική σχολή της πόλης. Έμεινε γνωστός από τις λατινικές μεταφράσεις ιατρικών έργων αρχαίων Ελλήνων και Αράβων συγγραφέων, όπως του έργου του Algizar από την ελληνική μετάφραση που είχε εκπονήσει ο Κωνσταντίνος ο Μεμφίτης. Ένα άλλο από τα έργα του συγκεντρώνει επιλεκτικά συνταγές από τον Γαληνό, που είτε τις είχε συνθέσει ο ίδιος είτε τις είχε διασώσει στα έργα του από παλαιότερους συγγραφείς. Άλλη συλλογή του Κωνσταντίνου καταγράφει φάρμακα προερχόμενα (με οποιονδήποτε τρόπο) από το ζωικό βασίλειο (προϊόντα ζώων, κατεργασμένες ουσίες, ζωικοί ιστοί). Ένα ακόμα έργο του στα λατινικά αναφέρεται στη συνουσία, στα ανατομικά και τα φυσιολογικά στοιχεία που σχετίζονται με αυτήν. Ο τίτλος αυτού του βιβλίου του Κωνσταντίνου είναι «De Coitus».
Ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός, εκτός από το προσωπικό και το επιστημονικό κύρος του απέκτησε και πολιτική δύναμη, καθώς διετέλεσε ιδιαίτερος γραμματέας του βασιλιά των Νορμανδών Ροβέρτου Γυϊσκάρδου (1015-1085). Η συνολική του μόρφωση, η γλωσσομάθειά του, η γνώση του βυζαντινού και αραβικού κόσμου και η ιατρική του εμπειρία αποδείχθηκαν πολύτιμα εφόδια για τη δύσκολη και υψηλή θέση που κατέλαβε. Η εκλογή του στη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σαλέρνο επιβεβαιώνει την αναγνώριση των προσόντων του και από τον ακαδημαϊκό κόσμο της εποχής. Τον 11ο αιώνα (όπως και τους αμέσως επόμενους) η ιατρική σχολή του Σαλέρνο ήταν πολύ φημισμένη. Φοιτητές από διάφορες χώρες της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας συνέρρεαν εκεί για επιστημονική εκπαίδευση. Η επίδραση του Κωνσταντίνου στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής ιατρικής (αλλά και της αραβικής) είναι πολύ μεγάλη. Η συμβολή του εκτείνεται στην Ιταλία, κυρίως στη Νότια, τη Σικελία και τη Β. Αφρική. Η δράση του, το κύρος του, η συγγραφική του δραστηριότητα και η διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο του Σαλέρνο ήταν καθοριστικοί παράγοντες για τη διάδοση των γνώσεων και των ιδεών του. Μάλιστα η επίδραση αυτή δεν περιορίστηκε μόνο στην εποχή του. Καθώς τα βιβλία του ευτύχησαν να κυκλοφορήσουν και τυπωμένα με τη μέθοδο της τυπογραφίας, επηρέαζαν ακόμα τους σπουδαστές της ιατρικής κατά τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Η παλαιότερη έκδοση έργων του Κωνσταντίνου ανάγεται στο 1515 στη Λυών, ακολούθησαν δε εκδόσεις και στη Βασιλεία, τη Βενετία, τη Λειψία κατά τους 16ο, 17ο και 18ο αιώνες. Ο Καρχηδόνιος γιατρός φέρεται ότι είχε επιστημονικό ενδιαφέρον και για τα δόντια, γι’ αυτό εκτός από γιατρός χαρακτηρίζεται και ως οδοντίατρος.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ο ΠΡΑΙΠΟΖΙΤΟΣ
Γιατρός του 11ου αιώνα είναι και ο Νικόλαος ο Πραιπόζιτος, ο οποίος σε ορισμένες περιπτώσεις συγχέεται με τον κατά δύο αιώνες μεταγενέστερό του Νικόλαο τον Μυρεψό. Το προσωνύμιό του οφείλει στην ιδιότητα του πραιπόζιτου, του υπεύθυνου δηλαδή για τον καθορισμό των αρμοδιοτήτων και των καθηκόντων του ευνούχων του παλατιού. Έγραψε «Αντιδοτάριον», όπως και ο μεταγενέστερός του Νικόλαος ο Μυρεψός. Αυτό, μαζί με τη σύμπτωση του ονόματος, αλλά και την ιδιότητα και των δύο ως αξιωματούχων στην υπηρεσία του αυτοκράτορα των χρόνων που καθένας έζησε επέτειναν τη σύγχυση μεταξύ των δύο. Μια ευσύνοπτη διασκευή σε λατινική μετάφραση του «Αντιδοταρίου» του Μυρεψού, που έγινε τον 14ο αιώνα από τον Νικόλαο Ρηγίνο τον Καλάβριο (Nicolao Rhegino Calaber) θεωρήθηκε ότι στηρίζεται στο έργο του Πραιπόζιου και έτσι δημοσιεύθηκε τυπογραφικά στο Ingelstadt το 1541 και στη Βενετία το 1543. Τον 11ο και τον 12ο αιώνα αναφέρεται επίσης ο Μάρκος, ο οποίος διέθετε αξιόλογες γνώσεις στο χώρο των φυσικών επιστημών και στην ιατρική. Το πιο ενδιαφέρον από τα έργα του είναι η πραγματεία «Περί του ελληνικού πυρός» με οδηγίες για την παρασκευή του. Είναι δε το «ελληνικό πυρ» το γνωστό και ως «υγρόν πυρ» των Βυζαντινών. Συντέθηκε για πρώτη φορά από τον Βυζαντινό Καλλίνικο τον 7ο αιώνα και είναι εκείνο που έδωσε τη νίκη στο Βυζάντιο κατά τις ναυμαχίες εναντίον των Αράβων (673 και 717) και εναντίον των Ρώσων (10ος αιώνας). Πρόκειται για ένα καλά φυλαγμένο μυστικό, που διατηρήθηκε περίπου τρεις αιώνες μόνο μεταξύ των αυτοκρατόρων. Συχνή είναι η σύγχυση μεταξύ του Μάρκου του 11ου αιώνα με τον Μάρκο τον Γραικό του 7ου αιώνα., ο οποίος έγραψε το έργο «Περί των πυρών», με αναφορές στο νίτρο, τα νιτρικά άλατα, το απόσταγμα οίνου και το απόσταγμα τερεβινθίνης (τερεβινθέλαιο).
ΝΙΚΗΤΑΣ
Εκτός από τον Μιχαήλ Ψελλό που είναι η χαρακτηριστική μορφή στην ιστορία της επιστήμης του 11ου αιώνα, άσκησαν την ιατρική και συνέγραψαν σχετικά βιβλία και άλλοι γιατροί. Ορισμένων από αυτούς διασώθηκαν μόνο τα ονόματα, άλλων είναι γνωστά και κάποια βιογραφικά στοιχεία, ενώ άλλων διαθέτουμε και τα έργα, είτε σε πλήρη είτε σε αποσπασματική μορφή. Ο Νικήτας από την Κωνσταντινούπολη είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χειρουργική και συνόψισε τα σχετικά με αυτήν έργα των παλαιότερων γιατρών. Ο Δ.Δ. Μάγνης γράφει στο λεξικό του: «Νικήτας Κωνσταντινουπολίτης, ιατρός, του οποίου η Συλλογή των χειρούργων λειψάνων (sic) εξεδόθη εν Φλωρεντία 1754». Σύμφωνα με τη μελέτη του Timothy S. Miller για τους Βυζαντινούς ξενώνες-νοσοκομεία, ένας από τους διασημότερους κώδικες είναι ο Laurentianus 74.4 που περιέχει το χειρόγραφο της χειρουργικής του Νικήτα. Μεταξύ των αρχαίων και Βυζαντινών γιατρών από τους οποίους ερανίζεται τα στοιχεία του βιβλίου του είναι ο Ιπποκράτης, Ηλιόδωρος, Αρχιγένης, Γαληνός, Ορειβάσιος, Παύλος Αιγινήτης κλπ. Τις χειρουργικές επεμβάσεις του Παύλου, ο Νικήτας κόσμησε στα περιθώρια με πολλές εικόνες που επεξηγούν τις χειρουργικές τεχνικές. Σκοπός του συγγράμματος ήταν να βοηθήσει τους γιατρούς του ξενώνα (πιθανώς των Σαράντα Μαρτύρων) στην καθημερινή πρακτική, αλλά και να συμβάλει στην εκπαίδευση των σπουδαστών. Επιγράμματα προς τιμή του Νικήτα που υπάρχουν στο χειρόγραφο τον βεβαιώνουν ως επιλογέα των κειμένων, αντιγραφέα και εικονογράφο, τονίζουν ότι οι εικόνες αποτέλεσαν «πολύτιμο εργαλείο αναφοράς τόσο για τους νέους όσο και για τους πιο έμπειρους γιατρούς, όπως και τους υπουργούς (από το έργο), που είχαν την άδεια να χρησιμοποιούν το νυστέρι».
ΑΛΛΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ
Όπως και ο Νικήτας, από την Κωνσταντινούπολη ήταν και ο Στέφανος που έζησε τον 11ο-12ο αιώνα, ο οποίος αναφέρεται και με το προσωνύμιο Μαγνήτης. Ασχολήθηκε κυρίως με τα βότανα, τα οποία κατέταξε αλφαβητικά προς χρήση των γιατρών, των σπουδαστών και των εγκυκλοπαιδικά μορφωμένων της εποχής του. Το βιβλίο εκδόθηκε έντυπα στη Βασιλεία (Ελβετία), τέλη του 16ου αιώνα. Μεταξύ εκείνων με ιατρικές γνώσεις, που δεν είχαν όμως επαγγελματική σχέση με την ιατρική, μπορούμε να συμπεριλάβουμε την Άννα Κομνηνή (11ος-12ος αιώνας), κόρη του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού (1081-1118) και σύζυγο του Νικηφόρου Βρυεννίου. Το ότι νοσήλευσε τον άρρωστο πατέρα της, αποτελούσε εκδήλωση θυγατρικής αγάπης και όχι υποδήλωση ιατρικής παιδείας, η οποία εντάσσεται στη σφαιρική μόρφωσή της. Οι σχετικές γνώσεις της επέτρεπαν να τοποθετείται και να κρίνει τα λεγόμενα και τα γραφόμενα από τους γιατρούς. Η Άννα Κομνηνή συμπεριέλαβε ιατρικές γνώσεις της εποχής της στην «Αλεξιάδα», τις οποίες έχει αναδείξει σε δημοσίευμά του ο M. Bariety (1947). Και άλλοι χρονογράφοι του Βυζαντίου της συγκεκριμένης εποχής καταγράφουν στα ιστορικά τους έργα συναφείς πληροφορίες. Η Νόννα Παπαδημητρίου (1996) αναφέρεται σε τέτοιες καταγραφές ιστορικών και χρονογράφων σε σχέση με τα νοσήματα και τα ατυχήματα που εμφανίστηκαν ή συνέβηκαν σε Βυζαντινούς αυτοκράτορες και σε μέλη των οικογενειών τους. Ο Νικηφόρος Βρυέννιος, για παράδειγμα, αναφέρεται στα προβλήματα του Ανδρόνικου Δούκα, ενώ ο Κωνσταντίνος Μανασσής, χρονογράφος και ποιητής του 12ου αιώνα, αναφέρεται στις επιληπτικές κρίσεις, τις οποίες εμφάνιζε ο Μιχαήλ Δ' ο Παφλαγόνας που βασίλεψε από το 1034 έως το 1041.
Ο Μιχαήλ Ψελλός (1018-1096) είναι η επιστημονική φυσιογνωμία που κυριαρχεί τον 11ο αιώνα στην επικράτεια του Βυζαντίου. Σύμφωνα με τον Δ. Δ. Μάγνη (1834), ο Μιχαήλ ήταν «Κωνσταντινουπολίτης, ιστορικός, νομικός και φιλόσοφος του καιρού του περίφημος». Δεν άσκησε την ιατρική, οι δε ιατρικές του γνώσεις εμπίπτουν στα πλαίσια της πολύπλευρης μόρφωσης και των επιστημονικών του ενδιαφερόντων. Το ίδιο ισχύει και για τα μαθηματικά, τη μετεωρολογία, τη φυσική, την αστρονομία, την ιστορία, ενώ θεωρείται ο πρώτος λαογράφος με τη σημερινή έννοια του όρου. Ο Will Durant στην «Παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού» χαρακτηρίζει τον Ψελλό ως τον Βολταίρο του καιρού του. Είχε δάσκαλο τον επίσκοπο και φημισμένο λόγιο Ιωάννη Μαυρόποδα, που δίδασκε φιλοσοφία στην ανώτερη σχολή της Κωνσταντινούπολης και είχε πανεπιστημιακό επίπεδο. Σπούδασε επίσης και στην Αθήνα. Όπως γράφει ο Δ.Δ. Μάγνης, «επιστρέψας από τας Αθήνας εδίδασκεν εις την Κωνσταντινούπολιν πολυκρότως την φιλοσοφίαν ότε και ο βασιλεύς Κωνσταντίνος Δούκας τον έλαβε διδάσκαλον εις τους υιούς του Ανδρόνικον και Μιχαήλ. Αλλ’ έπειτα δυσαρεστηθείς, είτε δια την προτίμησιν των αρχόντων προς Ιωάννην τινά Ιταλόν, είτε δι’ άλλα τινά περιστατικά, ενεχείρισεν εις αυτόν τον Ιωάννην την φιλοσοφικήν καθέδραν και απελθών εις μοναστήριον έζησεν εν ησυχία και μελέτη βιβλίων το υπόλοιπον της ζωής του. Ο Ψελλός συνέγραψε πολλά και παντοία συγγράμματα, οίον ιστορικά, νομικά, φιλοσοφικά, ρητορικά, θεολογικά και άλλα, εκδοθέντα τα περισσότερα, ιδίως κατά διαφόρους χρόνους και πόλεις της Ευρώπης».
Η ζωή του Ψελλού δεν περιλαμβάνει μόνον αυτά που αναγράφονται στο συνοπτικό σημείωμα του Μάγνητος. Ο «σοφώτατος» και «υπέρτιμος» φιλόσοφος κατέλαβε ανώτατα αξιώματα του Βυζαντινού κράτους. Σε νεαρή ηλικία διορίζεται από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Παφλαγόνα (1034-1042) δικαστής στη Φιλαδέλφεια. Σε ηλικία μόλις 23 ετών, ο Μιχαήλ Ε' ο Καλαφάτης (1041-1042) τον διορίζει αυτοκρατορικό γραμματέα. Ο επόμενος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μονομάχος (1042-1055) του αναθέτει πρωθυπουργικά καθήκοντα, που άσκησε για πολλά χρόνια. Ο Ψελλός, με νεοπλατωνικές φιλοσοφικές αντιλήψεις, προπαγάνδιζε την αρχαία φιλοσοφία χωρίς να αρνείται τον Χριστιανισμό. Προσπάθησε μάλιστα με επιχειρήματα να συνθέσει την πατερική διδασκαλία με την αρχαία ελληνική σκέψη. Αυτό τον έφερε σε ρήξη με την ανώτατη εκκλησιαστική ηγεσία που τον κατηγόρησε ότι «ελληνίζει», δηλαδή ότι είναι ειδωλολάτρης. Έτσι παύτηκε από τη θέση του πρωθυπουργού και υποχρεώθηκε σε ομολογία πίστης (1054). Για τον ίδιο λόγο αντιμετώπισε τη δυσμένεια του Κωνσταντίνου Ι' του Δούκα. Στο σημείωμα του Δ.Δ. Μάγνητος, επίσης, δεν γίνεται αναφορά στο ιατρικό συγγραφικό έργο του Ψελλού. Τέσσερα τουλάχιστον έργα του έχουν ιατρικό περιεχόμενο. Πρόκειται για τα εξής: «Πόνημα ιατρικόν άριστον δι’ ιάμβων», «Περί καινών ονομάτων των εν νοσήματι», «Περί λουτρού» και «Περί λίθων δυνάμεων». Το τέταρτο αυτό βιβλίο αναφέρεται στις θεραπευτικές δυνάμεις πολύτιμων και ημιπολύτιμων λίθων. Το τρίτο είναι συντομότατο κείμενο, μόλις μιας σελίδας. Το δεύτερο έργο περιλαμβάνει 123 όρους από την ανατομική και το νοσολογία. Το πρώτο από τα αναφερόμενα εδώ έργα θα εξεταστεί αναλυτικότερα.
Το έργο «του σοφώτατου Ψελλού/και Υπερτίμου/Πόνημα ιατρικόν άριστον δι’ ιάμβων» είναι σύγγραμμα που αναφέρεται σε συμπτώματα και νοσήματα, στη διατήρηση και την αποκατάσταση της υγείας. Είναι γραμμένο σε ιαμβικούς δωδεκασύλλαβους στίχους. Να σημειωθεί ότι κατά την αρχαιότητα είχαν γραφτεί έμμετρα ιατρικά έργα, όπως εκείνα του Εμπεδοκλή, του Σόλωνα, του Νικάνδρου του Κολοφώνιου κ.α. Η παράδοση συνεχίστηκε και στα Βυζαντινά χρόνια, όχι μόνο από τον Ψελλό, αλλά και από άλλους συγγραφείς. Το «Πόνημα» αποτελείται από 1373 στίχους. Μεταξύ αυτών που πραγματεύεται είναι και οι διάφοροι παράγοντες που επιδρούν στην υγεία, όπως για παράδειγμα η γυμναστική, η κόπωση, ο (καθαρός) αέρας, το νερό, τα λουτρά, τα διάφορα είδη τροφίμων. Από τα τρόφιμα εξετάζει χωριστά τα διάφορα είδη των λαχανικών, των κρεάτων, των ψαριών, του κρασιού κλπ. Ασχολείται επίσης με το ρόλο του ύπνου στην υγεία του ανθρώπου. Παραθέτουμε μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους, ενδεικτικούς των γνώσεων και των απόψεων της εποχής, αλλά και της στιχουργικής ικανότητας και της πλούσιας γλώσσας του Ψελλού. «Άριστος αήρ λεπτός, εύπνους την φύσιν...» (Περί αέρος). «Άνοσμον ύδωρ, του’ άριστον την φύσιν / Άποιον εύχρουν, συντόμως διαρρέον...» (Περί ύδατος). «Λουτρών το θερμόν ασφαλέστατον φρόνει / Λύον, μαλάσσον, ύπνον ηδύν εισάγον...» (Περί λουτρών). «Σύκον, σταφυλαί και τρέφουσιν ήρεμα / Ήττον τε δυστόμαχα, πλειστόχυμά τε. / Της δε σταφυλής ευχυμότερον σύκον, / Νεφρούς καθαίρει και κενοί την γαστέρα...» (Περί [] ωραίων και παντοίων οπώρων).
Το δεύτερο μέρος του έμμετρου «Πονήματος» του Μιχαήλ Ψελλού είναι «Προγνωστικόν» και σχετίζεται με την εμφάνιση ορισμένων κλινικών εικόνων με συγκεκριμένες εκβάσεις νοσημάτων. Ο Ψελλός αρχίζει με την περιγραφή της εικόνας του αρρώστου που είναι βαριά. «Νοσημάτων σημεία τούτ’ ολεθρίων, / όψις νεκρώδης, όμμα κοίλον δακρύον, / σφυγμών μικρά κίνησις αντωθουμένη / [], οξεία ρις, άνισος όψις ομμάτων...». Αντιθέτως γράφει, είναι ενδεικτικά σημεία καλής έκβασης ο καλός σφυγμός, η νοητική ετοιμότητα και τα αντίθετα εκείνων που είχαν εκτεθεί πιο πάνω. «Ευσφυξία δε και φρένων ετοιμότης, / ταναντία τε των διηγορευμένων, / Σωτηρίας σημεία της του κειμένου». Θέτει και προγνωστικά σημεία από την εξέταση των ούρων και άλλων «διαχωρημάτων», του πυρετού, του σφυγμού κλπ. «Εντεύθεν ούρων άρξομαι γνωρισμάτων. / Άριστον ούρον σύμμετρον τη συστάση / Λεπτήν ομαλήν την υπόστασιν (ίζημα) φέρον...». Δίνει επίσης ορισμούς πράξεων που εκφράζουν παθολογικές καταστάσεις, αλλά και μέρη του σώματος και χειρισμούς θεραπευτικούς: «Η βρογχοκήλη του τραχήλου τυγχάνει / Όγκωσις ως έπαρμα του βρόγχου τάχα», «Η χολέρα δ’ αυ εκτάραξις γαστέρος / Άνω κάτω κενούσα την φθοράν μόλις, / Εκ των απέπτων σιτίων τελουμένη, / Γεννά δε ταύτην και χυμών μοχθηρία». «Πόσθη του δέρματος της βαλάνου τυγχάνει...», «Το στεάτωμα σκληρόν εστί σαρκίον...». «Χειρουργία τις η λαρυγγοτομία», «Καθητερισμός (καθετηριασμός) κύστεως χειρουργία...». Ο Μιχαήλ Ψελλός θεωρείται ότι έχει επηρεάσει με το έργο του τον παγκόσμιο πολιτισμό, καθώς συνέβαλε στην καταπολέμηση του σκοταδισμού και των προλήψεων.
ΣΥΜΕΩΝ ΣΗΘΗΣ
Ο Συμεών Σηθ ή Σήθης, γιος γιατρού, διακρίθηκε τα χρόνια του Μιχαήλ Ζ' Δούκα (1071-1078) και έγινε «Μάγιστρος» Αντιοχείας και «Πρωτοβεστιάριος». Όπως γράφει ο Ι.Ν. Δάμπασης (1966), ο Συμεών ήταν «εγκυκλοπαιδικός, μεταφραστής εκ της Αραβικής εις την Ελληνικήν». Μεταξύ των έργων του αναφέρονται «Σύνταγμα κατά στοιχείον περί τροφών δυνάμεως», «Λεξικόν κατ’ αλφάβητον ερμηνεύον ακριβώς τας βοτάνας», «Φιλοσοφικά και ιατρικά», «Σύνοψις περί ούρων» κ.α. Το πρώτο από τα βιβλία που αναφέραμε περιέχει πληροφορίες όχι μόνο για τα τρόφιμα που χρησιμοποιούνταν τότε στη Βυζαντινή επικράτεια, αλλά και για τρόφιμα από περιοχές της Αραβίας και των Ινδιών. Η συγγραφή «Συμεών μαγίστρου και φιλοσόφου Σηθ του Αντιοχέως, φιλοσοφικά και ιατρικά» που δημοσιεύτηκε το 1841 από τον I.L. Ideler, αποτελείται από δύο σύντομα κεφάλαια. Το πρώτο, «Περί οσφρήσεως», αναφέρεται στις υπάρχουσες απόψεις για την αίσθηση αυτή: «Της οράσεως δια πυρώδους φύσεως γενομένης, της δε ακοής δι’ αερώδους, η όσφρησις γίνεται δια μέσης τινός φύσεως, του γε ύδατος και του αέρος. Την δε αίσθησιν ταύτην δεν έχομεν οι άνθρωποι ακριβή, αλλά χείρονα πολλών ζώων...». Το δεύτερο κεφάλαιο επιγράφεται «Περί γεύσεως και αφής»: «Η δε γεύσις γίνεται δια φύσεως αερώδους», γράφει. «Έστι δε είδη γεύσεως οκτώ: το γλυκύ, το πικρόν, το δριμύ, το οξύ, το αλυκόν, το αυστηρόν, το στρυφνόν, το λιπαρόν...». Για την αίσθηση της αφής γράφει: «αισθάνεται δε η αφή πολλών εναντιοτήτων, ήτοι θερμού, ψυχρού και υγρού, ξηρού, σκληρού, μαλακού, τραχέως, λείου, γλίσχρου και αύρου, βαρέος και κούφου».
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ο ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ
Κατά το δεύτερο ήμισυ του 11ου αιώνα ακμάζει και άλλος Κωνσταντίνος, μεταγενέστερος κατά ένα αιώνα του Κωνσταντίνου του Ρηγίνου ή Μεμφίτη. Αυτός ο μεταγενέστερος Κωνσταντίνος ο επιλεγόμενος και Αφρικανός είχε γεννηθεί στην Καρχηδόνα. Όπως και ο προγενέστερος, συνδέθηκε και αυτός με το έργο «Τα εφόδια του αποδημούντος». Το βιβλίο είχε γραφτεί από τον Τυνήσιο γιατρό Algizar, αλλιώς γνωστό και ως Algazirah και ως Ibn al Jazzar. Στην ελληνική του μετάφραση το βιβλίο γνώρισε σημαντική επιτυχία και ευρεία κυκλοφορία, όσο ευρεία μπορεί να είναι η κυκλοφορία βιβλίων που αντιγράφονταν στο χέρι. Ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός μετά από επιστημονικά ταξίδια στην Ανατολή, ταξίδεψε και στη Δύση, κυρίως δε στη Νότια Ιταλία. Εγκαταστάθηκε στο Σαλέρνο και δίδαξε στη νεοσύστατη ιατρική σχολή της πόλης. Έμεινε γνωστός από τις λατινικές μεταφράσεις ιατρικών έργων αρχαίων Ελλήνων και Αράβων συγγραφέων, όπως του έργου του Algizar από την ελληνική μετάφραση που είχε εκπονήσει ο Κωνσταντίνος ο Μεμφίτης. Ένα άλλο από τα έργα του συγκεντρώνει επιλεκτικά συνταγές από τον Γαληνό, που είτε τις είχε συνθέσει ο ίδιος είτε τις είχε διασώσει στα έργα του από παλαιότερους συγγραφείς. Άλλη συλλογή του Κωνσταντίνου καταγράφει φάρμακα προερχόμενα (με οποιονδήποτε τρόπο) από το ζωικό βασίλειο (προϊόντα ζώων, κατεργασμένες ουσίες, ζωικοί ιστοί). Ένα ακόμα έργο του στα λατινικά αναφέρεται στη συνουσία, στα ανατομικά και τα φυσιολογικά στοιχεία που σχετίζονται με αυτήν. Ο τίτλος αυτού του βιβλίου του Κωνσταντίνου είναι «De Coitus».
Ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός, εκτός από το προσωπικό και το επιστημονικό κύρος του απέκτησε και πολιτική δύναμη, καθώς διετέλεσε ιδιαίτερος γραμματέας του βασιλιά των Νορμανδών Ροβέρτου Γυϊσκάρδου (1015-1085). Η συνολική του μόρφωση, η γλωσσομάθειά του, η γνώση του βυζαντινού και αραβικού κόσμου και η ιατρική του εμπειρία αποδείχθηκαν πολύτιμα εφόδια για τη δύσκολη και υψηλή θέση που κατέλαβε. Η εκλογή του στη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σαλέρνο επιβεβαιώνει την αναγνώριση των προσόντων του και από τον ακαδημαϊκό κόσμο της εποχής. Τον 11ο αιώνα (όπως και τους αμέσως επόμενους) η ιατρική σχολή του Σαλέρνο ήταν πολύ φημισμένη. Φοιτητές από διάφορες χώρες της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας συνέρρεαν εκεί για επιστημονική εκπαίδευση. Η επίδραση του Κωνσταντίνου στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής ιατρικής (αλλά και της αραβικής) είναι πολύ μεγάλη. Η συμβολή του εκτείνεται στην Ιταλία, κυρίως στη Νότια, τη Σικελία και τη Β. Αφρική. Η δράση του, το κύρος του, η συγγραφική του δραστηριότητα και η διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο του Σαλέρνο ήταν καθοριστικοί παράγοντες για τη διάδοση των γνώσεων και των ιδεών του. Μάλιστα η επίδραση αυτή δεν περιορίστηκε μόνο στην εποχή του. Καθώς τα βιβλία του ευτύχησαν να κυκλοφορήσουν και τυπωμένα με τη μέθοδο της τυπογραφίας, επηρέαζαν ακόμα τους σπουδαστές της ιατρικής κατά τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Η παλαιότερη έκδοση έργων του Κωνσταντίνου ανάγεται στο 1515 στη Λυών, ακολούθησαν δε εκδόσεις και στη Βασιλεία, τη Βενετία, τη Λειψία κατά τους 16ο, 17ο και 18ο αιώνες. Ο Καρχηδόνιος γιατρός φέρεται ότι είχε επιστημονικό ενδιαφέρον και για τα δόντια, γι’ αυτό εκτός από γιατρός χαρακτηρίζεται και ως οδοντίατρος.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ο ΠΡΑΙΠΟΖΙΤΟΣ
Γιατρός του 11ου αιώνα είναι και ο Νικόλαος ο Πραιπόζιτος, ο οποίος σε ορισμένες περιπτώσεις συγχέεται με τον κατά δύο αιώνες μεταγενέστερό του Νικόλαο τον Μυρεψό. Το προσωνύμιό του οφείλει στην ιδιότητα του πραιπόζιτου, του υπεύθυνου δηλαδή για τον καθορισμό των αρμοδιοτήτων και των καθηκόντων του ευνούχων του παλατιού. Έγραψε «Αντιδοτάριον», όπως και ο μεταγενέστερός του Νικόλαος ο Μυρεψός. Αυτό, μαζί με τη σύμπτωση του ονόματος, αλλά και την ιδιότητα και των δύο ως αξιωματούχων στην υπηρεσία του αυτοκράτορα των χρόνων που καθένας έζησε επέτειναν τη σύγχυση μεταξύ των δύο. Μια ευσύνοπτη διασκευή σε λατινική μετάφραση του «Αντιδοταρίου» του Μυρεψού, που έγινε τον 14ο αιώνα από τον Νικόλαο Ρηγίνο τον Καλάβριο (Nicolao Rhegino Calaber) θεωρήθηκε ότι στηρίζεται στο έργο του Πραιπόζιου και έτσι δημοσιεύθηκε τυπογραφικά στο Ingelstadt το 1541 και στη Βενετία το 1543. Τον 11ο και τον 12ο αιώνα αναφέρεται επίσης ο Μάρκος, ο οποίος διέθετε αξιόλογες γνώσεις στο χώρο των φυσικών επιστημών και στην ιατρική. Το πιο ενδιαφέρον από τα έργα του είναι η πραγματεία «Περί του ελληνικού πυρός» με οδηγίες για την παρασκευή του. Είναι δε το «ελληνικό πυρ» το γνωστό και ως «υγρόν πυρ» των Βυζαντινών. Συντέθηκε για πρώτη φορά από τον Βυζαντινό Καλλίνικο τον 7ο αιώνα και είναι εκείνο που έδωσε τη νίκη στο Βυζάντιο κατά τις ναυμαχίες εναντίον των Αράβων (673 και 717) και εναντίον των Ρώσων (10ος αιώνας). Πρόκειται για ένα καλά φυλαγμένο μυστικό, που διατηρήθηκε περίπου τρεις αιώνες μόνο μεταξύ των αυτοκρατόρων. Συχνή είναι η σύγχυση μεταξύ του Μάρκου του 11ου αιώνα με τον Μάρκο τον Γραικό του 7ου αιώνα., ο οποίος έγραψε το έργο «Περί των πυρών», με αναφορές στο νίτρο, τα νιτρικά άλατα, το απόσταγμα οίνου και το απόσταγμα τερεβινθίνης (τερεβινθέλαιο).
ΝΙΚΗΤΑΣ
Εκτός από τον Μιχαήλ Ψελλό που είναι η χαρακτηριστική μορφή στην ιστορία της επιστήμης του 11ου αιώνα, άσκησαν την ιατρική και συνέγραψαν σχετικά βιβλία και άλλοι γιατροί. Ορισμένων από αυτούς διασώθηκαν μόνο τα ονόματα, άλλων είναι γνωστά και κάποια βιογραφικά στοιχεία, ενώ άλλων διαθέτουμε και τα έργα, είτε σε πλήρη είτε σε αποσπασματική μορφή. Ο Νικήτας από την Κωνσταντινούπολη είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χειρουργική και συνόψισε τα σχετικά με αυτήν έργα των παλαιότερων γιατρών. Ο Δ.Δ. Μάγνης γράφει στο λεξικό του: «Νικήτας Κωνσταντινουπολίτης, ιατρός, του οποίου η Συλλογή των χειρούργων λειψάνων (sic) εξεδόθη εν Φλωρεντία 1754». Σύμφωνα με τη μελέτη του Timothy S. Miller για τους Βυζαντινούς ξενώνες-νοσοκομεία, ένας από τους διασημότερους κώδικες είναι ο Laurentianus 74.4 που περιέχει το χειρόγραφο της χειρουργικής του Νικήτα. Μεταξύ των αρχαίων και Βυζαντινών γιατρών από τους οποίους ερανίζεται τα στοιχεία του βιβλίου του είναι ο Ιπποκράτης, Ηλιόδωρος, Αρχιγένης, Γαληνός, Ορειβάσιος, Παύλος Αιγινήτης κλπ. Τις χειρουργικές επεμβάσεις του Παύλου, ο Νικήτας κόσμησε στα περιθώρια με πολλές εικόνες που επεξηγούν τις χειρουργικές τεχνικές. Σκοπός του συγγράμματος ήταν να βοηθήσει τους γιατρούς του ξενώνα (πιθανώς των Σαράντα Μαρτύρων) στην καθημερινή πρακτική, αλλά και να συμβάλει στην εκπαίδευση των σπουδαστών. Επιγράμματα προς τιμή του Νικήτα που υπάρχουν στο χειρόγραφο τον βεβαιώνουν ως επιλογέα των κειμένων, αντιγραφέα και εικονογράφο, τονίζουν ότι οι εικόνες αποτέλεσαν «πολύτιμο εργαλείο αναφοράς τόσο για τους νέους όσο και για τους πιο έμπειρους γιατρούς, όπως και τους υπουργούς (από το έργο), που είχαν την άδεια να χρησιμοποιούν το νυστέρι».
ΑΛΛΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ
Όπως και ο Νικήτας, από την Κωνσταντινούπολη ήταν και ο Στέφανος που έζησε τον 11ο-12ο αιώνα, ο οποίος αναφέρεται και με το προσωνύμιο Μαγνήτης. Ασχολήθηκε κυρίως με τα βότανα, τα οποία κατέταξε αλφαβητικά προς χρήση των γιατρών, των σπουδαστών και των εγκυκλοπαιδικά μορφωμένων της εποχής του. Το βιβλίο εκδόθηκε έντυπα στη Βασιλεία (Ελβετία), τέλη του 16ου αιώνα. Μεταξύ εκείνων με ιατρικές γνώσεις, που δεν είχαν όμως επαγγελματική σχέση με την ιατρική, μπορούμε να συμπεριλάβουμε την Άννα Κομνηνή (11ος-12ος αιώνας), κόρη του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού (1081-1118) και σύζυγο του Νικηφόρου Βρυεννίου. Το ότι νοσήλευσε τον άρρωστο πατέρα της, αποτελούσε εκδήλωση θυγατρικής αγάπης και όχι υποδήλωση ιατρικής παιδείας, η οποία εντάσσεται στη σφαιρική μόρφωσή της. Οι σχετικές γνώσεις της επέτρεπαν να τοποθετείται και να κρίνει τα λεγόμενα και τα γραφόμενα από τους γιατρούς. Η Άννα Κομνηνή συμπεριέλαβε ιατρικές γνώσεις της εποχής της στην «Αλεξιάδα», τις οποίες έχει αναδείξει σε δημοσίευμά του ο M. Bariety (1947). Και άλλοι χρονογράφοι του Βυζαντίου της συγκεκριμένης εποχής καταγράφουν στα ιστορικά τους έργα συναφείς πληροφορίες. Η Νόννα Παπαδημητρίου (1996) αναφέρεται σε τέτοιες καταγραφές ιστορικών και χρονογράφων σε σχέση με τα νοσήματα και τα ατυχήματα που εμφανίστηκαν ή συνέβηκαν σε Βυζαντινούς αυτοκράτορες και σε μέλη των οικογενειών τους. Ο Νικηφόρος Βρυέννιος, για παράδειγμα, αναφέρεται στα προβλήματα του Ανδρόνικου Δούκα, ενώ ο Κωνσταντίνος Μανασσής, χρονογράφος και ποιητής του 12ου αιώνα, αναφέρεται στις επιληπτικές κρίσεις, τις οποίες εμφάνιζε ο Μιχαήλ Δ' ο Παφλαγόνας που βασίλεψε από το 1034 έως το 1041.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου