ΛΕΩΝ Ο ΙΑΤΡΟΣΟΦΙΣΤΗΣ
Μια από τις κυρίαρχες επιστημονικές προσωπικότητες του 9ου αιώνα είναι ο Λέων, γνωστός ως Ιατροσοφιστής, ως Βυζάντιος και ως Μαθηματικός. Είχε πολυεπιστημονική - εγκυκλοπαιδική παιδεία: είχε σπουδάσει μαθηματικά, φυσική, αστρονομία, ιατρική, ενώ είχε ασχοληθεί και με την αστρολογία. Παράλληλα ήταν εξαιρετικός λόγιος με σπουδές στη θεολογία, τη φιλοσοφία και στην αρχαία γραμματεία. Την περίοδο αυτή, επί βασιλείας Θεόφιλου (829-842) και Μιχαήλ Γ' (842-867), η Βυζαντινή αυτοκρατορία ταλανίζεται από τις διαμάχες μεταξύ «εικονολατρών» και «εικονομάχων» ή «εικονοκλαστών», με τα περισσότερα άτομα υψηλού διανοητικού επιπέδου και αξιόλογης μόρφωσης να υποστηρίζουν την πλευρά των εικονομάχων. Μάλιστα, όπως υποστηρίζεται από διαπρεπείς ιστορικούς του Βυζαντίου, όπως ο Vasiliev κα., οι «εικονολάτρες» μετά την επικράτηση τους κατέστρεψαν πολλά από τα γραπτά των «εικονομάχων». Ο Λέων, που υπηρετούσε ως δάσκαλος σε μια από τις εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης κατά την περίοδο που επικρατούσαν οι «εικονομάχοι», έγινε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Με την επικράτηση των «εικονολατρών» εκθρονίζεται από τη Θεσσαλονίκη. Όμως το επιστημονικό του κύρος ήταν τόσο, ώστε η Θεοδώρα, αυτοκράτειρα από το 830 έως 856 και παρά την ιδεολογική - δογματική αντίθεση, τον διόρισε καθηγητή στο πανεπιστήμιο της Μαγναύρας που είχε ιδρύσει ο αδελφός της Βάρδας. Στον Λέοντα αποδίδονται διάφορα τεχνικά επιτεύγματα, βελτιώσεις άλλων όπως τα αυτόματα και ο οπτικός τηλέγραφος, καθώς και η εγκατάσταση - κατασκευή διαφόρων συναφών έργων.
Ο Λέων είχε μεγάλο κύρος και μεταξύ των Αράβων γιατρών. Αφηγούνται ότι ένας από τους μαθητές του είχε συλληφθεί αιχμάλωτος από τους Άραβες, τους οποίους εντυπωσίασε πολύ με τις γνώσεις και τη σοφία του. Η φήμη του έφτασε στο χαλίφη Αλ Μαμούν, ο οποίος ρωτώντας τον έμαθε για το δάσκαλό του Λέοντα. Ο Αλ Μαμούν έστειλε πρέσβεις στον αυτοκράτορα Θεόφιλο, ζητώντας να του παραχωρήσει τον Λέοντα με αντάλλαγμα διαρκή ειρήνη και 2.000 λίρες χρυσού. Ο Θεόφιλος όμως δεν αποδέχτηκε τέτοια συναλλαγή, καθώς φοβόταν μήπως οι Άραβες αποκτήσουν τεχνολογία και πρόσβαση σε μυστικά που μπορούσαν να έχουν και στρατιωτική σημασία, όπως το υγρόν πυρ, ο οπτικός τηλέγραφος κ.α. Ο Λέων ήταν όχι μόνο πολύπλευρος στη μόρφωσή του και τις ικανότητές του, αλλά και συνδύαζε τον ερευνητή, το φιλόσοφο, το δάσκαλο και το συγγραφέα. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το συγγραφικό ιατρικό έργο του Ιατροσοφιστή, το οποίο έχει διασωθεί σε διάφορους χειρόγραφους κώδικες και το οποίο έχει εκδοθεί το 1840 από τον Ermerins. Η «Σύνοψις ιατρική» δεν προσκόμιζε νέες γνώσεις, ήταν όμως σύγγραμμα συνοπτικό και με σαφή διδακτικό χαρακτήρα. Γράφτηκε για χάρη ενός μαθητή του, του Γεωργίου, για τον οποίον δεν διαθέτουμε άλλες πληροφορίες. Βεβαίως, εκτός από αυτόν, η «Σύνοψις» ωφέλησε και πολλούς άλλους μαθητές της ιατρικής, όχι μόνο μεταξύ των Βυζαντινών, αλλά και μεταξύ των Αράβων. Το σύγγραμμα, χωρισμένο σε επτά βιβλία, αναφέρεται στα νοσήματα, τα αίτια, τα συμπτώματα και τη θεραπεία τους.
Το πρώτο βιβλίο της «Σύνοψης» αναφέρεται στους πυρετούς, με καθορισμό του τύπου και των διαφόρων χαρακτηριστικών καθενός. Συνολικά περιγράφει 24 τύπους πυρετού. Στο δεύτερο βιβλίο καταγράφονται διάφορα νοσήματα από το νευρικό σύστημα και από την ψυχική σφαίρα. Αναφέρουμε ενδεικτικά την κεφαλαλγία, την επιληψία, τον κάρο, το κώμα, αλλά και τη φρενίτιδα, τη μελαγχολία, τη μανία, την απώλεια μνήμης. Στο τρίτο βιβλίο ο Λέων ασχολείται με την ανατομική, τη φυσιολογία και τη θεραπευτική των παθήσεων του ματιού. Αναφέρουμε την κριθή, την ξηροφθαλμία, το τράχωμα, το χαλάζιο, το υπόσφαγμα ως μερικές από τις περιγραφόμενες νοσηρές οντότητες. Στο τέταρτο βιβλίο του έργου «Σύνοψις ιατρική» περιγράφονται τα νοσήματα των αυτιών, της μύτης, του λάρυγγα (ΩΡΛ), των πνευμόνων, των πλευρών, της καρδιάς. Όζαινα, πολύποδες, αμυγδαλίτιδα, δύσπνοια, ορθόπνοια, άσθμα, πλευρίτιδα, εμπύημα κλπ. είναι μερικές μόνο από τις περιγραφόμενες οντότητες. Στο πέμπτο βιβλίο ο συγγραφέας ασχολείται με τα νοσήματα του γαστρεντερικού, από την ανορεξία και τη βουλιμία ως τις ελμινθιάσεις και τη χολέρα και από τις φλεγμονές ως τον καρκίνο του ήπατος. Στο έκτο περιγράφονται τα νοσήματα του ουροποιητικού (αλλά και ο διαβήτης, λόγω της πολυουρίας), οι παθήσεις της μήτρας και η «υστερία πνιγάς», παθήσεις των γεννητικών οργάνων του άρρενος (πριαπισμός, γονόρροια κλπ.). Τέλος στο έβδομο βιβλίο της «Σύνοψης» περιγράφονται τα συστηματικά νοσήματα ή τα γενικότερα συμπτώματα, όπως αρθρίτιδες και αλωπεκία, καθώς και δερματικά νοσήματα, όπως ψώρα, άνθρακας, δοθιήνες, ερυσίπελας, αποστήματα κλπ.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ
Ο Στέφανος, γιος του Βασιλείου από την Κωνσταντινούπολη, που γνώριζε ανατολικές γλώσσες, μεταφράζει κατά τον 9ο αιώνα βιβλία του Διοσκουρίδη, του Γαληνού και του Ορειβάσιου στην κοπτική και την αραβική γλώσσα. Ήταν συνεργάτης του Άραβα γιατρού και γνωστού μεταφραστή αρχαιοελληνικών ιατρικών βιβλίων Χουναΐν Ιμπν Ισάκ, που έμεινε γνωστός στη Δύση ως Ιωαννίτιος. Ο Χουναΐν ήταν μαθητής του διάσημου Σύρου γιατρού του χαλίφη Αλ Μαμούν, του Μεσούε του Πρεσβύτερου, ο οποίος στη Δύση έμεινε γνωστός ως Ιωάννης ο Δαμασκηνός (από τη Δαμασκό). Το έργο των Βυζαντινών και Αράβων μεταφραστών έχει παίξει σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη της ιατρικής, καθώς διέσωσε την αρχαιοελληνική παρακαταθήκη, τη διέσωσε στον αραβικό κόσμο και στη συνέχεια, μέσω της κατάκτησης της Ιβηρικής από τους Άραβες, την έφερε και στη Δυτική Ευρώπη. Γιατρός του 9ο αιώνα ήταν και ο Νικήτας, ο οποίος εργάστηκε ως χειρουργός στην αυλή των αυτοκρατόρων Κων. Δούκα, Μιχαήλ Κομνηνού και Αλεξίου Κομνηνού. Συγκρότησε συλλογή χειρουργικών βιβλίων των προγενεστέρων γιατρών, η οποία βρέθηκε σε χειρόγραφο κώδικα της Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης της Φλωρεντίας και εκδόθηκε από τον Antonio Cocchio το 1754. Δεν πρέπει να παραλείψουμε επίσης το σημαντικό ρόλο του Πέρση γιατρού Ραζή, ο οποίος γεφυρώνει τον 9ο με τον 10ο αιώνα. Με το εμπνευσμένο από την ελληνική αρχαιότητα εκτεταμένο βιβλίο του «Σύνοψις» (που μεταφράστηκε στα λατινικά ως «Liber continens») ο Ραζής κάλυψε εκπαιδευτικές ανάγκες των νεοσύστατων - τότε - ευρωπαϊκών πανεπιστημίων ως το 16ο αιώνα.
ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΝΟΝΝΟΣ
Ο Θεοφάνης ο Νόννος έζησε τον 10ο αιώνα. Διετέλεσε αρχίατρος του Κωνσταντίνου Ζ' του Πορφυρογέννητου (912-959), γιού του αυτοκράτορα Λέοντα του Σοφού και συγγραφέας ο ίδιος. Πρέπει να αναφερθεί ότι μεταξύ των έργων του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου σώζεται και συγγραφή με τον τίτλο «Γεωπονικά», το θέμα της οποίας έχει και βιοϊατρικό ενδιαφέρον. Σύμφωνα με το «Λεξικόν ιστορικομυθικόν και γεωγραφικόν», του Δανιήλου Δημητρίου Μάγνητος (1834), ήταν «ιατρός, ακμάσας κατά τους χρόνους Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, δι’ επιταγής του οποίου έγραψεν Επιτομήν ιατρικών παραγγελμάτων και θεραπείας των νόσων εκδοθέν Ελλ[ηνιστί] Λατ[ινιστί] εν Αργεντορ[ίω] 1568 και εν Γοθία (Gothae), 1794-1795 εις τόμους δύο, μετά λατινικής μεταφράσεως και σημειώσεων». Η «Επιτομή» είναι εράνισμα από τους παλαιότερους συγγραφείς, στους οποίους αναφέρεται συχνά ονομαστικά. Ο Θεοφάνης έγραψε επίσης τα «Ευπόριστα». Όπως δηλώνει ο τίτλος του βιβλίου, πρόκειται για βότανα και άλλα υλικά τα οποία είναι εύκολο να προμηθευτεί κάποιος για να συνθέσει με αυτά φαρμακευτικά παρασκευάσματα. Όσο για το τρίτο αναφερόμενο σύγγραμμά του, είναι η «Διαιτητική», ο τίτλος της οποίας ορίζει και το περιεχόμενο. Ενώ η «Επιτομή» αριθμεί, όπως είδαμε, δύο εκδόσεις, τα άλλα δύο βιβλία δεν ευτύχησαν να εκδοθούν, σώζονται όμως σε χειρόγραφους κώδικες ευρωπαϊκών βιβλιοθηκών. Κατά τον T.S. Miller (1998) ο Θεοφάνης «συνέταξε την ουσιωδέστερη περίληψη της ελληνικής ιατρικής από των ημερών του Παύλου εξ Αιγίνης».
ΜΕΡΚΟΥΡΙΟΣ - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ο ΡΗΓΙΝΟΣ
Την ίδια περίοδο γράφεται και υπό «του λογιωτάτου μοναχού κυρού Μερκούριου αναγκαιοτάτη διδασκαλία περί σφυγμών». Η σύντομη αυτή εργασία περιλαμβάνει 28 είδη σφυγμών, τα οποία όταν αναγνωρίζονται συμβάλλουν στη διάγνωση, αλλά και την πρόγνωση των παθήσεων. Στην πρώτη παράγραφο, ο Μερκούριος δίνει οδηγίες για την ψηλάφηση του σφυγμού: «Πιάσον τον σφυγμόν άμα τοις τέσσαρσιν δακτύλοις και πίεσον συμμέτρως και σφίξον. Είτα άνεσιν δος τοις δακτύλοις και σκέπτου». Ο Μερκούριος αναφέρει και λεπτομερείς προγνώσεις, όπως: «οψέ αποθνήσκειν» ή «άχρι δύο ημερών τελευτά» ή «εις τας πύλας του θανάτου εστίν». Σύμφωνα με τη σφυγμολογία ο εξεταστής κατεβάζει διαδοχικά τα δάκτυλα του δεξιού του χεριού στο αριστερό χέρι του εξεταζόμενου. Αν ο σφυγμός αρχίζει να γίνεται αντιληπτός από τον δείκτη ή τον πρώτο δάκτυλο, «λογίζου ότι την κεφαλήν πάσχει. Ει δε τον τρίτον, λέγε νεφρούς και τα περιέχοντα, ήγουν έντερα, κύστιν και τα τοιαύτα. Ει δε τον τέταρτον, μηρούς, πόδας, αστραγάλους» κοκ. Ο Κωνσταντίνος ο Ρηγίνος ή Μεμφίτης ήκμασε κατά το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα. Μετάφρασε το βιβλίο του Τυνήσιου γιατρού Algazirah ή Ibn al Jazzar, που είχε τίτλο «Τα εφόδια του αποδημούντος». Το έργο πραγματευόταν τα εξανθηματικά λοιμώδη νοσήματα ευλογιά και ιλαρά, που ήταν τότε αληθινή μάστιγα, και παρείχε οδηγίες και μέτρα πρόληψης κατά τις μετακινήσεις από μια χώρα σε άλλη με διαφορετικές συνθήκες. Τέλη του 10ου - αρχές του 11ου αιώνα αναφέρεται και ο γιατρός Δαμναστής, του οποίου το έργο «Περί κυουσών και βρεφών θεραπείας» έχει διασωθεί σε χειρόγραφους κώδικες.
ΡΩΜΑΝΟΣ
Κατά τον 10ο και τον 11ο αιώνα αναφέρεται και ο γιατρός Ρωμανός, ο οποίος είχε το εκκλησιαστικό οφίκιο του «κουβουκλισίου της Ιεράς Εκκλησίας του Θεού», δηλαδή της Αγίας Σοφίας. Η εποχή κατά την οποία έζησε προσδιορίζεται επακριβώς, επειδή το αξίωμα αυτό (οφίκιο) υπήρχε μόνο κατά τον 10ο και τον 11ο αιώνα. Ήταν επίσης «πρωτομηνίτης» [ή «πρωτομηνυτής»] του αυτοκρατορικού ξενώνος» (Νοσοκομείου) στο Μυρέλαιο, δηλαδή ανώτερο στέλεχος της νοσοκομειακής ιεραρχίας. Έμεινε στην ιατρική ιστορία του Βυζαντίου για τον χειρόγραφο κώδικα «Περί οξέων και χρονίων παθών» («De acutis et diurnis morbis») που φέρει το όνομά του. Πρόκειται για εύχρηστο εγχειρίδιο, ένα είδος «Εγκολπίου», το οποίο μπορούσαν εύκολα να φέρουν μαζί τους οι γιατροί στις κατ’ οίκον επισκέψεις τους. «Είχε παρατηρήσει», γράφει ο Timothy Miller, «πως οι γιατροί - της τάξεως των ‘περισσών’ ή ίσως και των ‘υπουργών’ (βοηθοί) - έπρεπε να επισκέπτονται τις στενωπούς και τους παράμερους δρομίσκους της Κωνσταντινούπολης. Δεν μπορούσαν λοιπόν να μεταφέρουν ογκώδη ιατρικά βιβλία μαζί τους. Έτσι ο Ρωμανός ετοίμασε αυτή τη βραχεία ιατρική σύνοψη, για να τη φέρουν οι γιατροί στις επισκέψεις τους». Το βιβλίο αρχίζει με την περιγραφή των πυρετών και συνεχίζει με την έκθεση συμπτωμάτων κλπ. κατά ανατομική περιοχή: κεφαλή, τράχηλος, θώρακας, κοιλία, άκρα. Η σειρά διαταράσσεται στα τελευταία κεφάλαια με παρεμβολή διαφόρων θεμάτων, τα οποία ο συγγραφέας δεν είχε περιλάβει στην οικεία θέση ή δεν μπορούσε να τα ταξινομήσει. Το χειρόγραφο θεωρείται από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα των έργων που είχαν γραφεί για να καλύπτουν τις εκπαιδευτικές ανάγκες των γιατρών που ασκούσαν τη θεραπευτική τέχνη στους Ξενώνες, που είχαν αναπτυχθεί σε διάφορες πόλεις της Βυζαντινής επικράτειας.
Το 1944 ο Αριστοτέλης Κούζης παρουσίασε σε συνεδρίαση της Ακαδημίας Αθηνών «Το ιατρικόν έργον του Ρωμανού κατά τον Βατικανόν Ελλ[ηνικόν] Κώδικα 280». Η ανακοίνωση δημοσιεύθηκε στα «Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών» το 1947. Το έργο αυτό του Ρωμανού έχει τίτλο «Περί οξέων και χρονίων παθών» και θεωρείται ως μέρος, μόνο, ευρύτερης εργασίας, η οποία είτε δεν αντιγράφηκε πλήρως στον συγκεκριμένο κώδικα είτε είναι οριστικά χαμένη. Στην παράγραφο με το θέμα «Ό,τι χρη τον ιατρόν επιστήμονα είναι» ο συγγραφέας θεωρεί ότι ο γιατρός πρέπει να είναι εξασκημένος στο «Προγνωστικόν» του Ιπποκράτη. Για τη θεραπεία πιστεύει ότι απαιτείται η συμβολή του γιατρού που είναι σύμμαχος της φύσης, αλλά και του αρρώστου, που πρέπει να συνεργάζεται («τον άρρωστον πειθήνιον όντα») και να τηρεί τη σωστή δίαιτα («και μηδέν εν τη διαίτη αμαρτάνοντα»). Πιστεύει ο Ρωμανός ότι, αν ο γιατρός δεν κάνει τη σωστή πρόγνωση, δεν μπορεί και να θεραπεύσει σωστά: «άνευ του προγνώναι την νόσον ουχ οίον τε καλώς θεραπεύειν». Δίνει δε ο ίδιος σε ιδιαίτερες παραγράφους τόσο τα καλά (ή «αγαθά») όσο και τα αρνητικά (ή «φαύλα») προγνωστικά σημεία. Μεταξύ των αγαθών αναφέρει το «εύσημον πρόσωπον», τις αισθήσεις ακοής και όσφρησης, τη δυνατότητα καλής ομιλίας («το διαλεκτικόν όργανον της γλώσσης»), την καλή αναπνοή («εύπνοια») και τον καλό καρδιακό ρυθμό («η ευταξία των σφυγμών») και πολλά άλλα. Μεταξύ των φαύλων σημείων ο Ρωμανός θεωρεί ότι περιλαμβάνονται «προσώπου παντός και κροτάφου σύμπτωσις, οφθαλμοί πεπηγότες και κοίλοι, δάκρυον ακούσιον και τα λευκά των οφθαλμών κατά τον ύπνον φαινόμενα», ο τρόμος των δοντιών, η υπνηλία, η απώλεια της όρεξης, οι διαταραχές του ύπνου, καθώς και δεκάδες άλλων συμπτωμάτων και ευρημάτων.
Μια από τις κυρίαρχες επιστημονικές προσωπικότητες του 9ου αιώνα είναι ο Λέων, γνωστός ως Ιατροσοφιστής, ως Βυζάντιος και ως Μαθηματικός. Είχε πολυεπιστημονική - εγκυκλοπαιδική παιδεία: είχε σπουδάσει μαθηματικά, φυσική, αστρονομία, ιατρική, ενώ είχε ασχοληθεί και με την αστρολογία. Παράλληλα ήταν εξαιρετικός λόγιος με σπουδές στη θεολογία, τη φιλοσοφία και στην αρχαία γραμματεία. Την περίοδο αυτή, επί βασιλείας Θεόφιλου (829-842) και Μιχαήλ Γ' (842-867), η Βυζαντινή αυτοκρατορία ταλανίζεται από τις διαμάχες μεταξύ «εικονολατρών» και «εικονομάχων» ή «εικονοκλαστών», με τα περισσότερα άτομα υψηλού διανοητικού επιπέδου και αξιόλογης μόρφωσης να υποστηρίζουν την πλευρά των εικονομάχων. Μάλιστα, όπως υποστηρίζεται από διαπρεπείς ιστορικούς του Βυζαντίου, όπως ο Vasiliev κα., οι «εικονολάτρες» μετά την επικράτηση τους κατέστρεψαν πολλά από τα γραπτά των «εικονομάχων». Ο Λέων, που υπηρετούσε ως δάσκαλος σε μια από τις εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης κατά την περίοδο που επικρατούσαν οι «εικονομάχοι», έγινε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Με την επικράτηση των «εικονολατρών» εκθρονίζεται από τη Θεσσαλονίκη. Όμως το επιστημονικό του κύρος ήταν τόσο, ώστε η Θεοδώρα, αυτοκράτειρα από το 830 έως 856 και παρά την ιδεολογική - δογματική αντίθεση, τον διόρισε καθηγητή στο πανεπιστήμιο της Μαγναύρας που είχε ιδρύσει ο αδελφός της Βάρδας. Στον Λέοντα αποδίδονται διάφορα τεχνικά επιτεύγματα, βελτιώσεις άλλων όπως τα αυτόματα και ο οπτικός τηλέγραφος, καθώς και η εγκατάσταση - κατασκευή διαφόρων συναφών έργων.
Ο Λέων είχε μεγάλο κύρος και μεταξύ των Αράβων γιατρών. Αφηγούνται ότι ένας από τους μαθητές του είχε συλληφθεί αιχμάλωτος από τους Άραβες, τους οποίους εντυπωσίασε πολύ με τις γνώσεις και τη σοφία του. Η φήμη του έφτασε στο χαλίφη Αλ Μαμούν, ο οποίος ρωτώντας τον έμαθε για το δάσκαλό του Λέοντα. Ο Αλ Μαμούν έστειλε πρέσβεις στον αυτοκράτορα Θεόφιλο, ζητώντας να του παραχωρήσει τον Λέοντα με αντάλλαγμα διαρκή ειρήνη και 2.000 λίρες χρυσού. Ο Θεόφιλος όμως δεν αποδέχτηκε τέτοια συναλλαγή, καθώς φοβόταν μήπως οι Άραβες αποκτήσουν τεχνολογία και πρόσβαση σε μυστικά που μπορούσαν να έχουν και στρατιωτική σημασία, όπως το υγρόν πυρ, ο οπτικός τηλέγραφος κ.α. Ο Λέων ήταν όχι μόνο πολύπλευρος στη μόρφωσή του και τις ικανότητές του, αλλά και συνδύαζε τον ερευνητή, το φιλόσοφο, το δάσκαλο και το συγγραφέα. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το συγγραφικό ιατρικό έργο του Ιατροσοφιστή, το οποίο έχει διασωθεί σε διάφορους χειρόγραφους κώδικες και το οποίο έχει εκδοθεί το 1840 από τον Ermerins. Η «Σύνοψις ιατρική» δεν προσκόμιζε νέες γνώσεις, ήταν όμως σύγγραμμα συνοπτικό και με σαφή διδακτικό χαρακτήρα. Γράφτηκε για χάρη ενός μαθητή του, του Γεωργίου, για τον οποίον δεν διαθέτουμε άλλες πληροφορίες. Βεβαίως, εκτός από αυτόν, η «Σύνοψις» ωφέλησε και πολλούς άλλους μαθητές της ιατρικής, όχι μόνο μεταξύ των Βυζαντινών, αλλά και μεταξύ των Αράβων. Το σύγγραμμα, χωρισμένο σε επτά βιβλία, αναφέρεται στα νοσήματα, τα αίτια, τα συμπτώματα και τη θεραπεία τους.
Το πρώτο βιβλίο της «Σύνοψης» αναφέρεται στους πυρετούς, με καθορισμό του τύπου και των διαφόρων χαρακτηριστικών καθενός. Συνολικά περιγράφει 24 τύπους πυρετού. Στο δεύτερο βιβλίο καταγράφονται διάφορα νοσήματα από το νευρικό σύστημα και από την ψυχική σφαίρα. Αναφέρουμε ενδεικτικά την κεφαλαλγία, την επιληψία, τον κάρο, το κώμα, αλλά και τη φρενίτιδα, τη μελαγχολία, τη μανία, την απώλεια μνήμης. Στο τρίτο βιβλίο ο Λέων ασχολείται με την ανατομική, τη φυσιολογία και τη θεραπευτική των παθήσεων του ματιού. Αναφέρουμε την κριθή, την ξηροφθαλμία, το τράχωμα, το χαλάζιο, το υπόσφαγμα ως μερικές από τις περιγραφόμενες νοσηρές οντότητες. Στο τέταρτο βιβλίο του έργου «Σύνοψις ιατρική» περιγράφονται τα νοσήματα των αυτιών, της μύτης, του λάρυγγα (ΩΡΛ), των πνευμόνων, των πλευρών, της καρδιάς. Όζαινα, πολύποδες, αμυγδαλίτιδα, δύσπνοια, ορθόπνοια, άσθμα, πλευρίτιδα, εμπύημα κλπ. είναι μερικές μόνο από τις περιγραφόμενες οντότητες. Στο πέμπτο βιβλίο ο συγγραφέας ασχολείται με τα νοσήματα του γαστρεντερικού, από την ανορεξία και τη βουλιμία ως τις ελμινθιάσεις και τη χολέρα και από τις φλεγμονές ως τον καρκίνο του ήπατος. Στο έκτο περιγράφονται τα νοσήματα του ουροποιητικού (αλλά και ο διαβήτης, λόγω της πολυουρίας), οι παθήσεις της μήτρας και η «υστερία πνιγάς», παθήσεις των γεννητικών οργάνων του άρρενος (πριαπισμός, γονόρροια κλπ.). Τέλος στο έβδομο βιβλίο της «Σύνοψης» περιγράφονται τα συστηματικά νοσήματα ή τα γενικότερα συμπτώματα, όπως αρθρίτιδες και αλωπεκία, καθώς και δερματικά νοσήματα, όπως ψώρα, άνθρακας, δοθιήνες, ερυσίπελας, αποστήματα κλπ.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ
Ο Στέφανος, γιος του Βασιλείου από την Κωνσταντινούπολη, που γνώριζε ανατολικές γλώσσες, μεταφράζει κατά τον 9ο αιώνα βιβλία του Διοσκουρίδη, του Γαληνού και του Ορειβάσιου στην κοπτική και την αραβική γλώσσα. Ήταν συνεργάτης του Άραβα γιατρού και γνωστού μεταφραστή αρχαιοελληνικών ιατρικών βιβλίων Χουναΐν Ιμπν Ισάκ, που έμεινε γνωστός στη Δύση ως Ιωαννίτιος. Ο Χουναΐν ήταν μαθητής του διάσημου Σύρου γιατρού του χαλίφη Αλ Μαμούν, του Μεσούε του Πρεσβύτερου, ο οποίος στη Δύση έμεινε γνωστός ως Ιωάννης ο Δαμασκηνός (από τη Δαμασκό). Το έργο των Βυζαντινών και Αράβων μεταφραστών έχει παίξει σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη της ιατρικής, καθώς διέσωσε την αρχαιοελληνική παρακαταθήκη, τη διέσωσε στον αραβικό κόσμο και στη συνέχεια, μέσω της κατάκτησης της Ιβηρικής από τους Άραβες, την έφερε και στη Δυτική Ευρώπη. Γιατρός του 9ο αιώνα ήταν και ο Νικήτας, ο οποίος εργάστηκε ως χειρουργός στην αυλή των αυτοκρατόρων Κων. Δούκα, Μιχαήλ Κομνηνού και Αλεξίου Κομνηνού. Συγκρότησε συλλογή χειρουργικών βιβλίων των προγενεστέρων γιατρών, η οποία βρέθηκε σε χειρόγραφο κώδικα της Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης της Φλωρεντίας και εκδόθηκε από τον Antonio Cocchio το 1754. Δεν πρέπει να παραλείψουμε επίσης το σημαντικό ρόλο του Πέρση γιατρού Ραζή, ο οποίος γεφυρώνει τον 9ο με τον 10ο αιώνα. Με το εμπνευσμένο από την ελληνική αρχαιότητα εκτεταμένο βιβλίο του «Σύνοψις» (που μεταφράστηκε στα λατινικά ως «Liber continens») ο Ραζής κάλυψε εκπαιδευτικές ανάγκες των νεοσύστατων - τότε - ευρωπαϊκών πανεπιστημίων ως το 16ο αιώνα.
ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΝΟΝΝΟΣ
Ο Θεοφάνης ο Νόννος έζησε τον 10ο αιώνα. Διετέλεσε αρχίατρος του Κωνσταντίνου Ζ' του Πορφυρογέννητου (912-959), γιού του αυτοκράτορα Λέοντα του Σοφού και συγγραφέας ο ίδιος. Πρέπει να αναφερθεί ότι μεταξύ των έργων του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου σώζεται και συγγραφή με τον τίτλο «Γεωπονικά», το θέμα της οποίας έχει και βιοϊατρικό ενδιαφέρον. Σύμφωνα με το «Λεξικόν ιστορικομυθικόν και γεωγραφικόν», του Δανιήλου Δημητρίου Μάγνητος (1834), ήταν «ιατρός, ακμάσας κατά τους χρόνους Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, δι’ επιταγής του οποίου έγραψεν Επιτομήν ιατρικών παραγγελμάτων και θεραπείας των νόσων εκδοθέν Ελλ[ηνιστί] Λατ[ινιστί] εν Αργεντορ[ίω] 1568 και εν Γοθία (Gothae), 1794-1795 εις τόμους δύο, μετά λατινικής μεταφράσεως και σημειώσεων». Η «Επιτομή» είναι εράνισμα από τους παλαιότερους συγγραφείς, στους οποίους αναφέρεται συχνά ονομαστικά. Ο Θεοφάνης έγραψε επίσης τα «Ευπόριστα». Όπως δηλώνει ο τίτλος του βιβλίου, πρόκειται για βότανα και άλλα υλικά τα οποία είναι εύκολο να προμηθευτεί κάποιος για να συνθέσει με αυτά φαρμακευτικά παρασκευάσματα. Όσο για το τρίτο αναφερόμενο σύγγραμμά του, είναι η «Διαιτητική», ο τίτλος της οποίας ορίζει και το περιεχόμενο. Ενώ η «Επιτομή» αριθμεί, όπως είδαμε, δύο εκδόσεις, τα άλλα δύο βιβλία δεν ευτύχησαν να εκδοθούν, σώζονται όμως σε χειρόγραφους κώδικες ευρωπαϊκών βιβλιοθηκών. Κατά τον T.S. Miller (1998) ο Θεοφάνης «συνέταξε την ουσιωδέστερη περίληψη της ελληνικής ιατρικής από των ημερών του Παύλου εξ Αιγίνης».
ΜΕΡΚΟΥΡΙΟΣ - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ο ΡΗΓΙΝΟΣ
Την ίδια περίοδο γράφεται και υπό «του λογιωτάτου μοναχού κυρού Μερκούριου αναγκαιοτάτη διδασκαλία περί σφυγμών». Η σύντομη αυτή εργασία περιλαμβάνει 28 είδη σφυγμών, τα οποία όταν αναγνωρίζονται συμβάλλουν στη διάγνωση, αλλά και την πρόγνωση των παθήσεων. Στην πρώτη παράγραφο, ο Μερκούριος δίνει οδηγίες για την ψηλάφηση του σφυγμού: «Πιάσον τον σφυγμόν άμα τοις τέσσαρσιν δακτύλοις και πίεσον συμμέτρως και σφίξον. Είτα άνεσιν δος τοις δακτύλοις και σκέπτου». Ο Μερκούριος αναφέρει και λεπτομερείς προγνώσεις, όπως: «οψέ αποθνήσκειν» ή «άχρι δύο ημερών τελευτά» ή «εις τας πύλας του θανάτου εστίν». Σύμφωνα με τη σφυγμολογία ο εξεταστής κατεβάζει διαδοχικά τα δάκτυλα του δεξιού του χεριού στο αριστερό χέρι του εξεταζόμενου. Αν ο σφυγμός αρχίζει να γίνεται αντιληπτός από τον δείκτη ή τον πρώτο δάκτυλο, «λογίζου ότι την κεφαλήν πάσχει. Ει δε τον τρίτον, λέγε νεφρούς και τα περιέχοντα, ήγουν έντερα, κύστιν και τα τοιαύτα. Ει δε τον τέταρτον, μηρούς, πόδας, αστραγάλους» κοκ. Ο Κωνσταντίνος ο Ρηγίνος ή Μεμφίτης ήκμασε κατά το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα. Μετάφρασε το βιβλίο του Τυνήσιου γιατρού Algazirah ή Ibn al Jazzar, που είχε τίτλο «Τα εφόδια του αποδημούντος». Το έργο πραγματευόταν τα εξανθηματικά λοιμώδη νοσήματα ευλογιά και ιλαρά, που ήταν τότε αληθινή μάστιγα, και παρείχε οδηγίες και μέτρα πρόληψης κατά τις μετακινήσεις από μια χώρα σε άλλη με διαφορετικές συνθήκες. Τέλη του 10ου - αρχές του 11ου αιώνα αναφέρεται και ο γιατρός Δαμναστής, του οποίου το έργο «Περί κυουσών και βρεφών θεραπείας» έχει διασωθεί σε χειρόγραφους κώδικες.
ΡΩΜΑΝΟΣ
Κατά τον 10ο και τον 11ο αιώνα αναφέρεται και ο γιατρός Ρωμανός, ο οποίος είχε το εκκλησιαστικό οφίκιο του «κουβουκλισίου της Ιεράς Εκκλησίας του Θεού», δηλαδή της Αγίας Σοφίας. Η εποχή κατά την οποία έζησε προσδιορίζεται επακριβώς, επειδή το αξίωμα αυτό (οφίκιο) υπήρχε μόνο κατά τον 10ο και τον 11ο αιώνα. Ήταν επίσης «πρωτομηνίτης» [ή «πρωτομηνυτής»] του αυτοκρατορικού ξενώνος» (Νοσοκομείου) στο Μυρέλαιο, δηλαδή ανώτερο στέλεχος της νοσοκομειακής ιεραρχίας. Έμεινε στην ιατρική ιστορία του Βυζαντίου για τον χειρόγραφο κώδικα «Περί οξέων και χρονίων παθών» («De acutis et diurnis morbis») που φέρει το όνομά του. Πρόκειται για εύχρηστο εγχειρίδιο, ένα είδος «Εγκολπίου», το οποίο μπορούσαν εύκολα να φέρουν μαζί τους οι γιατροί στις κατ’ οίκον επισκέψεις τους. «Είχε παρατηρήσει», γράφει ο Timothy Miller, «πως οι γιατροί - της τάξεως των ‘περισσών’ ή ίσως και των ‘υπουργών’ (βοηθοί) - έπρεπε να επισκέπτονται τις στενωπούς και τους παράμερους δρομίσκους της Κωνσταντινούπολης. Δεν μπορούσαν λοιπόν να μεταφέρουν ογκώδη ιατρικά βιβλία μαζί τους. Έτσι ο Ρωμανός ετοίμασε αυτή τη βραχεία ιατρική σύνοψη, για να τη φέρουν οι γιατροί στις επισκέψεις τους». Το βιβλίο αρχίζει με την περιγραφή των πυρετών και συνεχίζει με την έκθεση συμπτωμάτων κλπ. κατά ανατομική περιοχή: κεφαλή, τράχηλος, θώρακας, κοιλία, άκρα. Η σειρά διαταράσσεται στα τελευταία κεφάλαια με παρεμβολή διαφόρων θεμάτων, τα οποία ο συγγραφέας δεν είχε περιλάβει στην οικεία θέση ή δεν μπορούσε να τα ταξινομήσει. Το χειρόγραφο θεωρείται από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα των έργων που είχαν γραφεί για να καλύπτουν τις εκπαιδευτικές ανάγκες των γιατρών που ασκούσαν τη θεραπευτική τέχνη στους Ξενώνες, που είχαν αναπτυχθεί σε διάφορες πόλεις της Βυζαντινής επικράτειας.
Το 1944 ο Αριστοτέλης Κούζης παρουσίασε σε συνεδρίαση της Ακαδημίας Αθηνών «Το ιατρικόν έργον του Ρωμανού κατά τον Βατικανόν Ελλ[ηνικόν] Κώδικα 280». Η ανακοίνωση δημοσιεύθηκε στα «Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών» το 1947. Το έργο αυτό του Ρωμανού έχει τίτλο «Περί οξέων και χρονίων παθών» και θεωρείται ως μέρος, μόνο, ευρύτερης εργασίας, η οποία είτε δεν αντιγράφηκε πλήρως στον συγκεκριμένο κώδικα είτε είναι οριστικά χαμένη. Στην παράγραφο με το θέμα «Ό,τι χρη τον ιατρόν επιστήμονα είναι» ο συγγραφέας θεωρεί ότι ο γιατρός πρέπει να είναι εξασκημένος στο «Προγνωστικόν» του Ιπποκράτη. Για τη θεραπεία πιστεύει ότι απαιτείται η συμβολή του γιατρού που είναι σύμμαχος της φύσης, αλλά και του αρρώστου, που πρέπει να συνεργάζεται («τον άρρωστον πειθήνιον όντα») και να τηρεί τη σωστή δίαιτα («και μηδέν εν τη διαίτη αμαρτάνοντα»). Πιστεύει ο Ρωμανός ότι, αν ο γιατρός δεν κάνει τη σωστή πρόγνωση, δεν μπορεί και να θεραπεύσει σωστά: «άνευ του προγνώναι την νόσον ουχ οίον τε καλώς θεραπεύειν». Δίνει δε ο ίδιος σε ιδιαίτερες παραγράφους τόσο τα καλά (ή «αγαθά») όσο και τα αρνητικά (ή «φαύλα») προγνωστικά σημεία. Μεταξύ των αγαθών αναφέρει το «εύσημον πρόσωπον», τις αισθήσεις ακοής και όσφρησης, τη δυνατότητα καλής ομιλίας («το διαλεκτικόν όργανον της γλώσσης»), την καλή αναπνοή («εύπνοια») και τον καλό καρδιακό ρυθμό («η ευταξία των σφυγμών») και πολλά άλλα. Μεταξύ των φαύλων σημείων ο Ρωμανός θεωρεί ότι περιλαμβάνονται «προσώπου παντός και κροτάφου σύμπτωσις, οφθαλμοί πεπηγότες και κοίλοι, δάκρυον ακούσιον και τα λευκά των οφθαλμών κατά τον ύπνον φαινόμενα», ο τρόμος των δοντιών, η υπνηλία, η απώλεια της όρεξης, οι διαταραχές του ύπνου, καθώς και δεκάδες άλλων συμπτωμάτων και ευρημάτων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου