ΝΙΚΟΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ
Από τους διαπρεπείς πνευματικούς ανθρώπους του 13ου αιώνα, ο Νικηφόρος Βλεμμύδης γεννήθηκε το 1197 στην Κωνσταντινούπολη. Ο πατέρας του ασκούσε το επάγγελμα του γιατρού. Σε μικρή ηλικία ο Βλεμμύδης έφυγε με την οικογένειά του από την Κωνσταντινούπολη, όταν οι σταυροφόροι κατέλαβαν την περιοχή (1204). Η οικογένεια εγκαταστάθηκε αρχικά στην Προύσσα, μετά στην Έφεσο και διαδοχικά σε άλλες πόλεις, όπως η Σμύρνη και η Σκάφανδρος. Σε κάθε μια από τις πόλεις αυτές ο Βλεμμύδης μαθήτευσε σε διαπρεπείς δασκάλους. Διδάχτηκε Λογική, Γραμματική, Ρητορική, Φιλοσοφία, Αριθμητική, Γεωμετρία, Αστρονομία, Οπτική κ.α. Διδάχτηκε επίσης την Ιατρική. Απέκτησε, δηλαδή, μια γενική παιδεία, φιλοσοφική και πολυεπιστημονική, όπως συνηθιζόταν εκείνα τα χρόνια. Ο Βλεμμύδης άσκησε επαγγελματικά την ιατρική για 7 χρόνια. Όπως γράφει ο ίδιος, για την ενασχόλησή του αυτή «πατρική γαρ άσκησις η τέχνη (ιατρική), καμοί σύντροφος άχρις ετών επτά περατώσεως». Το 1223 χειροτονήθηκε διάκονος, ενώ το 1235 εγκαταστάθηκε σε μοναστήρι στην Έφεσο. Λόγω της ευρείας μόρφωσής του και στη Θεολογία, πήρε μέρος σε συζητήσεις για την ένωση υπεραμυνόμενος για λογαριασμό των Βυζαντινών των ορθοδόξων δογμάτων. Σε μεταγενέστερη φάση του διαχριστιανικού διαλόγου, ο Λέων Αλλάτιος (1588-1669) τον κατηγόρησε ως «λατινόφρονα». Ο Δ.Δ. Μάγνης γράφει ότι ο Βλεμμύδης ήταν «ένθερμος ζηλωτής των ημετέρων δογμάτων, μ’ όλον ότι ο Αλλάτιος λέγει ότι αυτός ύστερον ελατινοφρόνησε, πλην ο μάρτυς δεν είναι πανταχού πιστός».
Ο πολυεπιστήμονας και ιατροφιλόσοφος Βλεμμύδης άφησε σημαντικό σε ποσότητα και περιεχόμενο γραπτό έργο. Μεταξύ όσων έγραψε περιλαμβάνονται «Επιτομή Λογικής», «Επιτομή Φυσικής», θεολογικά δογματικά βιβλία, ακολουθίες αγίων, ποιήματα, επιστολές κ.α. Έγραψε επίσης χημικές, φυσικές κι ιατρικές πραγματείες. Από τις τελευταίες θα παραθέσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά δείγματα, ώστε να εκτιμηθεί το επίπεδο γνώσεων της εποχής, αλλά και η συγγραφική δεινότητα του Νικηφόρου Βλεμμύδη. Το 1947 ο Αριστοτέλης Π. Κούζης δημοσίευσε στα «Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών» και με σχόλια στη γαλλική γλώσσα «Τα ιατρικά έργα του Νικηφόρου Βλεμμύδη κατά τους υπάρχοντας κώδικες». Από κώδικα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βιέννης, ο Κούζης μεταφέρει το έργο που φέρει τον τίτλο «Του σοφωτάτου και λογιωτάτου κυρού Νικηφόρου του Βλεμμύδη (sic), είδησις των ιατρικών μέτρων». Στο κείμενό του αυτό ο συγγραφέας καταγράφει τις ιατρικές μονάδες μέτρησης, χρήσιμες τόσο για την τυποποίηση της παρασκευής φαρμάκων όσο και για την ορθή δοσολογία των θεραπειών. «Το ιταλικόν κεράμιον έχει λίτρας δύο [μέλιτος] / Χους λίτρας θ' (εννέα), [οίνου] λίτρας ι', [μέλιτος] λίτρας ιγς'...». Αναφέρει ακόμα τις μονάδες μέτρησης ξέστης, κοτύλη, μέγα μύστρον, οξύβαρον, μικρόν μύστρον, λίτρα, δραχμή, γραμμάριον, μνα, οβολός, χαλκούς κλπ. Οι μονάδες αυτές μέτρησης φαρμακευτικών υλών έπαιρναν την ονομασία τους από τον περιέκτη, για παράδειγμα η «κοτύλη» (κύπελλο) ήταν μέτρο υγρών που ισοδυναμούσε με 6 κυάθους (φλιτζανάκια). Το «μύστρον» ήταν ένα είδος κουταλιού, το «κεράμιον» πήλινο (κεραμιδένιο) αγγείο. Ο «χους» ισοδυναμούσε με 6 «κοτύλες», ενώ η «λίτρα» ισοδυναμούσε με μια ιταλική «κοτύλη» κοκ.
Ορισμένα από τα ιατρικά έργα του Βλεμμύδη τα γράφει με προσωδία και μάλιστα σ’ αυτά ακολουθεί καθιερωμένους εκκλησιαστικούς ρυθμούς. Υπάρχει για παράδειγμα το έργο «Κανών εις τας κρίσεις των αιμάτων της φλεβοτομίας των ασθενών», αποτελούμενος από τέσσερα τροπάρια που ψάλλονται στον ήχο άλλων γνωστών εκκλησιαστικών ύμνων. Όταν τρέχει μαύρο αίμα κατά τη φλεβοτομία, ακολουθεί ρίγος, γράφει μεταξύ άλλων ο Βλεμμύδης στα τροπάριά του. Όταν το χρώμα είναι βένετον (γαλάζιο), η ζωή δεν θα ξεπεράσει τους 6 ή 12 μήνες, ενώ «αίμα καταπράσινον φανέν [] μηνύει προδήλως θάνατον». Παραθέτουμε το τέταρτο από τα τροπάρια: «Έμαθες τα αίματα ως εν συντόμω. Λοιπόν αγωνίζου και σπούδαζε και φίλει τους πόνους, δίωξον τον ύπνον δε και ραθυμίαν αισχρόν και σέβου τον Θεόν, τρέμε κρίσιν, βίωσον αμέμπτως, μιμνήσκου ταύτα και Βλεμμύδου του ποιήσαντος». Δηλαδή, «έμαθες σε συντομία [τα σχετικά με] τα αίματα [της φλεβοτομίας]. Να αγωνίζεσαι λοιπόν και να σπουδάζεις και να αγαπάς τον κόπο, να διώχνεις τον ύπνο και την αισχρή τεμπελιά και να σέβεσαι τον Θεό φοβούμενος την κρίση του. Ζήσε αψεγάδιαστα, να τα θυμάσαι αυτά και τον Βλεμμύδη που τα έγραψε». Μια άλλη εργασία που περιέχεται στον ελληνικό κώδικα της Βιέννης με αριθμό 45 της Εθνικής Βιβλιοθήκης ονομάζεται «Κανών εις τας κρίσεις των υαλίων των δέκα τριών, των θεωρουμένων επί ταις των ανθρώπων ασθενείαις, αλλά δη και εις τας διαγνώσεις αυτών πάνυ αναγκαιότατα». Ας δούμε αναλυτικότερα και αυτό τον «Κανόνα».
Το έργο αναφέρεται στα 13 γυάλινα φιαλίδια ή σωληνίσκους της ουροσκοπίας με προτυποποιημένα χρώματα, των οποίων η σύγκριση προς τα ούρα του αρρώστου έδινε τη διάγνωση και την πρόγνωση της νόσου. Ο «Κανών» απαρτίζεται από τρία τροπάρια σχετιζόμενα με τη διάγνωση, που ψάλλονται στον ήχο Α', κατά το πρότυπο του τροπαρίου «Των ουρανίων ταγμάτων...». «Μάθε», λέει ο Βλεμμύδης, «τα 13 γυάλινα [δοχεία] για τους ασθενείς. Το πρώτο είναι το λευκό [μάλλον εννοεί το διαφανές;], που το ακολουθεί το ξανθό και το τρίτο που ροδίζει. Ξέρε ότι το τέταρτο είναι ρούσιο (ξανθοκόκκινο) και το πέμπτο σαν το αίμα, το δε έκτο έχει ολοκρόκινο χρώμα...». Στο δεύτερο και το τρίτο τροπάριο ολοκληρώνει την περιγραφή των γυάλινων δοχείων της ουροσκοπίας, καταλήγοντας: «Αλλά πονήσας [αφού κουραστείς] λοιπόν μάθε ενταύθα τουτωνί και την διάγνωσιν». Στις εννέα «Ωδές» που ακολουθούν, ο Βλεμμύδης αναφέρεται στο νόσημα που προκαλεί κάθε συγκεκριμένο χρώμα ούρων, στη θεραπεία και την πρόγνωσή του. Παραθέτουμε μικρό απόσπασμα από την ωδή Η', που ψάλλεται στη βάση του τροπαρίου «Τον εν καμίνω του πυρός»: «Ώσπερ το ύδωρ καθαρόν το ένατον εστίν, αν γουν επάνω ωσεί έλαιον έχη, εις δε τον πάτον αυτού ουκ άνω, ου κάτω υπόστασιν, ήπαρ του νοσούντος και στόμαχος ο πάσχων». Άλλο προγνωστικό, από την ωδή Θ': «Το γαλακτώδες δε ούρον πήκτωμα έχον εξ όλου, θάνατον μάθε σημαίνει εξ άπαντος τω αρρώστω, το βορβορώδες δε όζον, θανάτου σημείον ίσθι». Αν και σήμερα όλα αυτά χαρακτηρίζονται αφελή, την εποχή εκείνη είχαν μεγάλο κύρος: η εργασία αυτή εκτός από τον κώδικα 45 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βιέννης βρέθηκε τουλάχιστον σε άλλους επτά, στο Παρίσι, το Βερολίνο, τη Βιέννη και την Αθήνα.
Στον ελληνικό κώδικα της Βιέννης περιλαμβάνεται και η εργασία «Έτερον του αυτού Βλεμμύδου περί ιατρικής διδασκαλίας». Είναι γραμμένη σε πεζό λόγο και περιέχει οδηγίες για την αντιμετώπιση νοσημάτων και παθολογικών καταστάσεων. Αναφέρεται σε μεγάλη ποικιλία παθήσεων, όπως το ημίκρανον (ημικρανία), οι λειχήνες, η ψώρα, η λέπρα, ο τριταίος πυρετός, η δυσουρία, η υδρωπικία (ασκίτης), η κεφαλαλγία, η τριχόπτωση, οι ρευματισμοί, ο πονόλαιμος κλπ. Ο Βλεμμύδης αναφέρει θεραπευτικά μέτρα για συνολικά 230 παθολογικές καταστάσεις. Από τα αναφερόμενα σκευάσματα, άλλα είναι για εσωτερική λήψη και άλλα για εξωτερική, όπως αλοιφές ή επιθέματα, σάπωνες κλπ. Για το «ημίκρανον» η συνταγή προβλέπει: «κοπάνισον ψίχας άρτου και ένωσον ταύτας μετά χολής βοϊδιού και όξους και άλειφε έθα πονείς και ιαθής». Για τη λέπρα συνιστά: «τρίψον καρπίν και ένωσον με το υγρόπισσον και άλειφε την λέπραν». Για την ψώρα η συνταγή προβλέπει τριμμένο «λιθάργυρον και ρούδιμ και αψίνθιν και συρικούν και υγρόπισσαν και οξίδιν και άλειφε την ψώραν». Για τη θεραπεία από νυκτερινή ενούρηση, δηλαδή για «τους ουρούντας εν κραββάτω», συνιστά: «Ερίφου φύσαλα δος φαγείν, υποκάτω του κραββάτου καμήλας μαλλί βαλών εις το κουρτζουδάκιν του και ιαθεί Θεού θέλοντος». Για τις αιμορροΐδες («εξοχάδας») ο Βλεμμύδης συνιστά επάλειψη («επίχρισμα») αλόης με νερό. Έχει όμως και συνταγές που ξεφεύγουν από την καθαρή ιατρική και εμπίπτουν στη μεταφυσική - θεουργικά ιατρική. Έτσι περιλαμβάνει στο έργο του τρόπους «εις το λύσαι άνδρα δεδεμένον», δηλαδή πάσχοντα από ψυχογενή ανικανότητα, την οποία θεράπευε με ευχές, όπως η ακόλουθη: «Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, καθώς ο [] Χριστός έλυσε τας οδύνας των πεπεδημένων, λυτός ο ουρανός, λυτή η γη...» κλπ.
ΜΑΞΙΜΟΣ ΠΛΑΝΟΥΔΗΣ
«Γραμματικός» και αργότερα μοναχός, ο Μάξιμος Πλανούδης ασχολήθηκε με την ιατρική, όπως και με τα μαθηματικά, τη φυσική, την αστρονομία κ.α., στα πλαίσια της οικουμενικής παιδείας που χαρακτήριζε το πνεύμα της περιόδου που έμεινε γνωστή ως «Παλαιολόγεια Αναγέννηση». Γεννημένος στη Νικομήδεια της Βιθυνίας το 1255, εκλέγεται το 1280, σε ηλικία 25 ετών, διδάσκαλος στη Σχολή της Νέας Μονής (Χώρα) στην Κωνσταντινούπολη. Ως «πεπαιδευμένος» άνδρας και θεολόγος υποστήριξε, μετέχοντας στις επιτροπές του διαχριστιανικού διαλόγου, την ενωτική πολιτική του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου (1259-1282), για να ασκήσει στη συνέχεια ανθενωτική πολιτική την περίοδο της βασιλείας του Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου (1282-1326). Έως το 1305, οπότε και πέθανε σε ηλικία 50 ετών, ο Μάξιμος Πλανούδης έγραψε πολλά βιβλία γραμματολογικά και θεολογικά, σχολίασε αρχαίους συγγραφείς, συγκρότησε ανθολογία 2.400 επιγραμμάτων και συλλογές κειμένων αρχαίων συγγραφέων, εξέδωσε με πλούσια σχόλια βιβλία παλαιότερων, έγραψε βιογραφίες (όπως του Αισώπου), μετέφρασε Λατίνους συγγραφείς κλπ. Σχολίασε όμως και επιστημονικά συγγράμματα αστρονομίας, μαθηματικών και ιατρικής. Το 1842 ο Ideler, στο σημαντικότατο για την αρχαία ελληνική και τη βυζαντινή γραμματεία έργο του «Physici et medici Graeci minores», δημοσιεύει και το κείμενο «Του σοφωτάτου κυρίου Μαξίμου του Πλανούδη περί των υελίων πασών των ασθενειών των εν τοις ανθρώποις επερχομένων στίχοι». Το σύντομο αυτό έργο διαιρείται σε 43 παραγράφους που ασχολούνται με τα 13 «υέλια» της ουροσκοπίας. Θα το εξετάσουμε αναλυτικότερα.
Το έργο του Πλανούδη, το οποίο δημοσιεύει ο Ideler, στις τρεις πρώτες παραγράφους αναφέρει τις διάφορες χροιές των ούρων, καθεμιά από τις οποίες αντιστοιχεί σε ορισμένες παθήσεις. Οι αναφερόμενες στο κείμενο χροιές των «υελίων» ονομάζονται ως ακολούθως: λευκόν, ξανθόν, ροδινίζον (ρούσιον), αίμα καθάπερ (με το χρώμα του αίματος), πυρώδες, κρόκινον, ως κίτρον, μέλαν, άσπρον ώσπερ και το ύδωρ (δηλαδή διάφανο - άχρωμο), υπόλευκον συν τρυγία (με ίζημα), τεθολούμενον, μίγμα πεφυρμένον, βούρκος δύσωχρον. Βεβαίως, δεν πρόκειται για τη μόνη εκδοχή του ουροσκοπικού έργου του Μαξίμου Πλανούδη. Το έργο έχει διασωθεί και σε άλλους κώδικες, με παραλλαγές του κειμένου οφειλόμενες στους συγγραφείς-διασκευαστές. Το χειρόγραφο 1481 της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών περιέχει κείμενο σε πεζό λόγο, το οποίο φέρεται με το όνομα του Πλανούδη. Το έργο τιτλοφορείται «Διάγνωσις υαλίων του ούρου, περί τε χρωμάτων και υποστάσεων αυτών, αιτιών όθεν συνέβη και εφεξής θεραπεία αυτών εκτεθείσα υπό του σοφωτάτου και λογιωτάτου Μαξίμου μοναχού του Πλανούδη». Ο τίτλος περιγράφει και το περιεχόμενο του βιβλίου, καθώς συσχετίζει το χρώμα και το ίζημα των ούρων με την πάθηση που τα προκαλεί και την προτεινόμενη θεραπεία. Τυπικό παράδειγμα: «Το λευκόν υάλιον δηλοί ψυχρότητα και πόνον νεφρών και ράχης. Βάλε λοιπόν μαραθρόρριζαν και θρυμβόξυλα και άλλα τινά έχοντα δύναμιν δραστικήν ήτοι θερμήν και ποίει κλυστήρια τω νοσούντι, άλειψον δε αυτόν και νάρδου, είναι καλόν χαμαιμηλέλαιον και ει τι άλλο θερμόν».
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΠΑΓΩΜΕΝΟΣ
Ο γιατρός Δημήτριος ο Παπαγωμένος είναι ένα από τα γνωστά πρόσωπα του 13ου αιώνα, καθώς διετέλεσε αρχίατρος του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου και συγγραφέας βιβλίων που διασώθηκαν. Τα έργα του αυτά, μάλιστα, ευτύχησαν να μεταφραστούν στη λατινική γλώσσα, που ήταν σε χρήση από τους επιστήμονες σε ολόκληρο το χώρο της Δυτικής Ευρώπης κατά τους μεσαιωνικούς αιώνες. Τόσο το πρωτότυπο κείμενο όσο και η λατινική μετάφραση εκδόθηκαν και με τη μέθοδο της τυπογραφίας, ήδη από τα μέσα του 16ου αιώνα. Εκτός από το ιατρικό του σύγγραμμα, το οποίο θα δούμε αναλυτικότερα, ο Δημήτριος έγραψε και «Κυνοσόφιον» και «Ιερακοσόφιον», αναφερόμενα στη φροντίδα και την εκπαίδευση των αναφερομένων, αντιστοίχως, ζώων. Το 1971 εκδόθηκε και ανέκδοτη ως τότε μονωδία του αφιερωμένη στη δέσποινα Κλεόπη Παλαιολογίνα. Κομβικό σημείο στη ζωή του Δημητρίου Πεπαγωμένου ήταν η ανάθεση σ’ αυτόν από τον Μιχαήλ Η' τον Παλαιολόγο της συγγραφής βιβλίου, που θα ανασκοπούσε τις γνώσεις τις σχετικές με την ποδάγρα. Είναι πιθανόν ότι πίσω από αυτό το ενδιαφέρον του Μιχαήλ υπήρχε και προσωπικό κίνητρο, ότι δηλαδή και ο ίδιος έπασχε από ποδάγρα. Ο Μιχαήλ, γιος του μεγάλου δομέστικου της αυτοκρατορίας της Νικαίας, αποδείχθηκε ιδιαίτερα ικανός, καθώς όχι μόνο πέτυχε να γίνει κύριος του βυζαντινού θρόνου (1259 ή 1261 έως 1281 ή 1282), αλλά μπόρεσε και να επιβάλει τους Παλαιολόγους ως δυναστεία μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας (1453), με τελευταίο τον τραγικό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ' τον Παλαιολόγο.
Το νόσημα της ποδάγρας είναι, βεβαίως, η ουρική αρθρίτιδα με τη χαρακτηριστική κλινική εικόνα, αλλά πιθανότατα όχι μόνον αυτή. Είναι πιθανόν ότι με αυτόν τον γενικό όρο νοούνται και άλλοι τύποι αρθρίτιδων και συστηματικά νοσήματα, τα οποία δίνουν εκδηλώσεις και από τις αρθρώσεις. Για την ποδάγρα, εκτός από το σύνολο των γιατρών της αρχαιότητας, έγραψαν κι οι Βυζαντινοί γιατροί Ορειβάσιος (4ος αιώνας), Αλέξανδρος ο Τραλλιανός, Αέτιος ο Αμιδηνός και ο Παύλος ο Νικαίος (6ος αιώνας), ο Μιχαήλ Ψελλός και ο Αρεταίος ο Καππαδόκης (11ος αιώνας) και άλλοι. Οι γνώσεις του Δημητρίου είναι βεβαίως εκείνες της εποχής του. Για την πρόληψη της νόσου συνιστά τον περιορισμό της πολυφαγίας και της πόσης, αλλά και γενικότερα τακτική ζωή χωρίς ακρότητες και υπερβολές. Για τη θεραπεία συνιστά την πρόκληση εμέτων, τη χορήγηση καθαρκτικών, αφαιμάξεις με φλεβοτομία και εξωτερικά επιθέματα. Το σκεπτικό των θεραπειών είναι ότι με διάφορους τρόπους πρέπει να γίνει η κάθαρση του οργανισμού από το χυμό που πλεονάζει, ώστε με την αποκατάσταση της ισορροπίας να θεραπευθεί η νόσος. Είναι η κλασική ερμηνεία για την αιτιοπαθογένεση των νοσημάτων, σύμφωνα με το ιπποκρατικό δόγμα περί χυμών. Ο Δημήτριος Πεπαγωμένος σε διάφορα σημεία του κειμένου αποδεικνύεται ορθολογιστής. Γράφει σε κάποιο σημείο ότι «ο γαρ άριστα διαγνούς άριστα και θεραπεύει» και, βεβαίως, είναι σαφές ότι η ορθή θεραπεία προϋποθέτει ακριβή και τεκμηριωμένη διάγνωση. Σε άλλο σημείο γράφει ότι για την πρόληψη της νόσου είναι εύκολο να δοθούν σαφείς και σωστές οδηγίες, η τήρησή τους όμως είναι πραγματικά δύσκολη: «ευκόλως μεν και αληθώς λεγόμενα, δυσκόλως δε και δεινώς πραττόμενα».
Ας δούμε όμως και κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το «Σύνταγμα περί ποδάγρας» του Δημητρίου Πεπαγωμένου. Ο συγγραφέας, αρχίζοντας το κείμενό του, αναφέρεται στην ανάθεση της εκπόνησης του βιβλίου από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο: «μου όρισε ο πανίσχυρος και άγιος αυθέντης μας και βασιλέας να ασχοληθώ γραπτώς με τη νόσο ποδάγρα και να γνωστοποιήσω πόσα πρέπει να κάνει κάποιος για την πρόληψη της νόσου, τόσο με τη δίαιτα όσο και με τα φάρμακα και με τα τοπικά επιθέματα, αλλά και να καταγράψω επίσης όσα πρέπει να γίνονται για την αντιμετώπιση της νόσου όταν εκδηλωθεί, τόσο κατά την πρώτη προσβολή του νοσήματος (όσο και) κατά την εξέλιξη, την κορύφωση και την αποδρομή...». Ανάμεσα στις ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις που καταγράφει ο Δημήτριος είναι ότι η νόσος μπορεί να οφείλεται τόσο σε εσωτερικά στοιχεία, δηλαδή σε κάποια ενδογενή διαταραχή του μεταβολισμού, όσο και σε εξωτερικά αίτια, για παράδειγμα στη διατροφή. «Τόσο δε εξοικειώνεται αυτή η πάθηση», γράφει, «ώστε μεταβιβάζεται και σε επόμενες γενεές, αν δεν κάνουν επανόρθωση με ασφαλή διατροφή και συχνά καθάρσια που θα γίνονται με λογική. Επειδή και η πρωταρχική παθογένεση του νοσήματος αυτού, όταν δεν έχει μεταβιβαστεί από τους απογόνους, οφείλεται στην πολυφαγία και την κακή διατροφή». Όσο για τη θεραπεία, και πάλι πιστεύει στη σωστή διατροφή και στις καθάρσεις: «φημί δε ταύτα πάντα κενώσεως δείται. ‘Όσα γαρ’, φησίν Ιπποκράτης, ‘πλησμονή τίκτει, κένωσις ιήται αυτή γαρ και προ του γενέσθαι ταύτην κωλύει και μετά το γενέσθαι ιάται’...». Το έργο του Πεπαγωμένου που απαρτίζεται από ΜΣΤ' (46) κεφάλαια, τελειώνει με την επίκληση της «άνωθεν βοηθείας», ώστε όσα θα εφαρμοστούν να οδηγήσουν σε βοήθεια του αρρώστου.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΥΡΕΨΟΣ
Ο Νικόλαος ο Μυρεψός είναι εξέχουσα προσωπικότητα της θεραπευτικής τέχνης κατά τον 13ο αιώνα. Το προσωνύμιο Μυρεψός σημαίνει μυροποιός και δηλώνει τον επαγγελματία που παρασκευάζει και πουλάει μύρα - αρώματα. Άλλωστε η λέξη «μυρεψός» παράγεται με σύνθεση των λέξεων «μύρον» και «έψω» (ψήνω). Εκτός από τα αρώματα, οι μυρεψοί παρασκεύαζαν και άλλα αρωματικά είδη και φάρμακα. Η έννοια δηλαδή του μυρεψού επεκτείνεται και στον φαρμακοποιό. Μυρεψούς διαθέτει ακόμα το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης για την παρασκευή, κατά το αρχαίο τυπικό, του Άγιου Μύρου, το οποίο έχει απολύτως καθορισμένη σύνθεση υλικών και διαδικασίες παρασκευής. Οι λεπτομέρειες αναφέρονται ακόμα και στα υλικά που θα μπουν στη φωτιά για το ψήσιμο του Μύρου. Των μυρεψών προΐσταται ο Άρχων Μέγας Μυρεψός. Ο Νικόλαος ο Μυρεψός ήταν γιατρός του Βυζαντινού αυτοκράτορα της Νίκαιας Ιωάννη Γ' Δούκα του Βατάτζη (1222-1254 ή 1255) και της βασίλισσας Ειρήνης της Νίκαιας (Βιθυνία Μ. Ασίας). Ο Νικόλαος είχε επίσης τις προσωνυμίες Ακτουάριος, που σημαίνει την ιδιότητα του γιατρού της αυτοκρατορικής αυλής, και Αλεξανδρινός, από τον τόπο όπου γεννήθηκε (1200;). Για τη σύγχυση που κατά περίπτωση δημιουργείται με τον Νικόλαο Πραιπόζιτο, έχουμε αναφερθεί σε άλλο σημείο. Το κύριο έργο του Νικολάου του Μυρεψού είναι το επονομαζόμενο «Δυναμερόν», που περιέχει συνταγές με διάφορα φαρμακοτεχνικά σκευάσματα για τις κοινές παθήσεις, και αντιδοτάριο, με φάρμακα που αναιρούν τη δράση δηλητηρίων. Θα εξετάσουμε όμως αναλυτικότερα το «Δυναμερόν».
Το έργο ζωής του Νικόλαου Μυρεψού με τον ασυνήθιστο τίτλο «Δυναμερόν» διαρθρώνεται σε 48 κεφάλαια που περιέχουν 2.656 συνταγές, οι οποίες κατατάσσονται ανάλογα με τη φαρμακοτεχνική μορφή των σκευασμάτων ή ανάλογα με τη δράση τους. Η συγγραφή ακολούθησε το ίδιο σύστημα με το «Αντιδοτάριον» της ιατρικής σχολής του Σαλέρνο. Το έργο μεταφράστηκε στα λατινικά και διαδόθηκε ευρύτατα στη Δύση, όπου, για αιώνες, αποτέλεσε το βασικό βιβλιογραφικό βοήθημα στο αντικείμενο της φαρμακολογίας σε όλες τις πανεπιστημιακές σχολές. Το «Δυναμερόν» αποτελούσε μέχρι τον 18ο αιώνα την επίσημη Φαρμακοποιία της Γαλλίας, ενώ μεγάλα μέρη του περιέχονταν σε Φαρμακοποιίες άλλων χωρών. Κατά τον Εμμ. Εμμανουήλ, η πιο αξιόπιστη έκδοση του βιβλίου του Νικόλαου είναι εκείνη του Leonhardo Fuchsio, ο οποίος ήταν γιατρός και καθηγητής στην Τυβίγγη (Tübingen). Η έκδοση του Fuchsio έγινε από πλήρες και επιμελημένο χειρόγραφο, τη δε λατινική μετάφραση έκανε ο ίδιος, ο οποίος επίσης έγραψε σχόλια και επιμελήθηκε την εικονογράφηση. Η μετάφραση του Fuchsio φέρεται με εκτενή περιγραφικό τίτλο, ο οποίος περιλαμβάνει 58 λέξεις, με πληροφορίες για το βιβλίο, τη διαίρεσή του, τον μεταφραστή και επιμελητή της έκδοσης (που έγινε στη Βασιλεία το 1549) και άλλες πληροφορίες. Οι πρώτοι στίχοι του μακροσκελούς τίτλου είναι «Nicolai Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus, in sectiones quadraginta osto digestim...», δηλαδή «Νικολάου Μυρεψού του Αλεξανδρινού Περί φαρμάκων έργον διηρημένον εις τμήματα τεσσαράκοντα οκτώ...» κλπ. Αλλά θα προχωρήσουμε και στην εσωτερική διάταξη της ύλης του βιβλίου.
Μεταξύ των 48 κατηγοριών φαρμάκων που περιλαμβάνει το «Δυναμερόν» βρίσκονται πολλές και διάφορες φαρμακοτεχνικές μορφές, όπως αλοιφές, σιρόπια, φάρμακα για τοπικά επιθέματα, έμπλαστρα, υπόθετα. Κι ακόμα εκλείγματα (μαντζούνια), αρώματα, κολλύρια, καταπλάσματα, τροχίσκοι, θεραπευτικοί οίνοι, φαρμακευτικοί σάπωνες, υπογλώσσια δισκία κλπ. Άλλα κεφάλαια δεν αναφέρονται σε ειδικές φαρμακοτεχνικές μορφές, αλλά σε σκευάσματα για συγκεκριμένη ένδειξη. Υπάρχουν για παράδειγμα κεφάλαια για φάρμακα «βηχικά» (αντιβηχικά), άλλα με ένδειξη τις «γυναικείες» (γυναικολογικές) παθήσεις, άλλα για νοσήματα του στομάχου, ανθελμινθικά, κατά της ημικρανίας, καθαρτικά, κατά των ραγάδων των χειλιών (συγχειλίτιδα), κατά των χοιράδων (φυματιώδης αδενίτιδα), για την ελονοσία, για ωταλγίες κλπ. Υπάρχουν πολλές έντυπες μορφές του «Δυναμερού». Ο Β. Πελεκούδας (1984) καταγράφει εννέα εκδόσεις κατά τον 15ο και ένδεκα εκδόσεις τον 16ο αιώνα. Πολλοί είναι οι σωζόμενοι χειρόγραφοι κώδικες. Μεταξύ αυτών υπάρχουν τουλάχιστον δύο στην Ελλάδα. Ο ένας διασώζεται στη Μονή της Λαύρας στον Άθω και ο δεύτερος («κολοβός», δηλαδή χωρίς τις τελευταίες σελίδες του) στην Εθνική Βιβλιοθήκη (Αθήνα). Άλλοι κώδικες, εκτός Ελλάδος, έχουν διασωθεί και φυλάσσονται στα αρχεία των Βιβλιοθηκών στο Βερολίνο, την Οξφόρδη, το Εσκοριάλ, το Παρίσι, πιθανώς και αλλού. Ιδιαίτερου καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος είναι ο εικονογραφημένος κώδικας της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας (Παρίσι). Μεταξύ των εικόνων που περιλαμβάνει, υπάρχουν δύο ιδιαίτερα γνωστές που θα τις περιγράψουμε.
Το εξώφυλλο του Παρισινού κώδικα του «Δυναμερού» είναι χωρισμένο σε δύο οριζόντια επίπεδα. Το άνω επίπεδο απεικονίζει στην κορυφή το Άγιο Πνεύμα, κάτω από αυτό τον ένθρονο Χριστό, στα δεξιά του τη Θεοτόκο και στα αριστερά τον Ιωάννη τον Πρόδρομα, και τους δύο πλαισιωμένους από αγγέλους. Ο ιατρός, δηλαδή, αναγνωρίζει κατά την εικόνα του εξωφύλλου ότι η θεραπεία προέρχεται από φώτιση του Αγίου Πνεύματος και ότι η αποτελεσματικότητά της προϋποθέτει τη βοήθεια της Θεοτόκου και των Αγίων. Το δεύτερο, κάτω επίπεδο της εικόνας, παρουσιάζει τον Μυρεψό (γιατρός) ο οποίος είναι όρθιος, ενώ πίσω του βρίσκεται το κάθισμά του. Στο αριστερό χέρι κρατάει ανασηκωμένο για την εξέταση, γυάλινο δοχείο με τα ούρα του ασθενούς («ουροσκοπία»). Μπροστά από τον γιατρό βρίσκεται ασθενής με γυμνό το άνω μέρος του σώματός του, στο οποίο διακρίνεται αδρό εξάνθημα. Ο ασθενής στηρίζεται σε δύο βακτηρίες (πατερίτσες). Δίπλα στον ασθενή στέκεται άλλο άτομο, πιθανότατα συνεργάτης του γιατρού, που κρατάει δοχείο το οποίο περιέχει φάρμακα. Καθισμένη στο δάπεδο, πίσω από τον βοηθό, βρίσκεται γυναίκα με παιδί στην αγκαλιά, η οποία κάνει το σημείο του Σταυρού, πιθανώς για την ίαση του παιδιού. Αμέσως πίσω της βρίσκεται άλλο πρόσωπο, κι αυτό συνεργάτης του γιατρού, αν κρίνουμε από τον ίδιο τύπο σκούφου, τον οποίον έχουν στο κεφάλι ο γιατρός και οι συνεργάτες του. Πίσω από τον δεύτερο συνεργάτη είναι καθισμένο σε σκαμνί νεώτερο άτομο, το οποίο ανακατεύει προς παρασκευή φάρμακα σε ειδικό σκεύος. Τέλος, στο αριστερό άκρο της εικόνας, υπάρχουν τρία ράφια, στα οποία είναι τοποθετημένα φαρμακευτικά βάζα και φιαλίδια. Η εικόνα θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε ιατρείο ξενώνα (νοσοκομείου) με αγιογραφία στο άνω μέρος του τοίχου.
Στην πρώτη εσωτερική σελίδα του ίδιου Παρισινού κώδικα με το έργο «Δυναμερόν» υπάρχει και άλλη εικόνα με ιδιαίτερο αισθητικό κάλλος και πραγματολογικό ενδιαφέρον. Η σελίδα αρχίζει με το όνομα του συγγραφέα στο άνω μέρος της, ενώ κάτω από αυτό αναγράφεται η φράση «Αρχή συν Θεώ Αγίω των αντιδότων του πρώτου στοιχείου του άλφα». Κάτω από την επιγραφή βρίσκεται εικόνα του αρχαγγέλου Γαβριήλ στα δεξιά, που συνοδεύεται από την επιγραφή «Ο Άρχ[ων] Γαβριήλ. Χαίρε Κεχαριτωμένη Ο Κύριος μετά Σου». Στο αριστερό άκρο απεικονίζεται ένθρονη η Θεοτόκος, η απεικόνιση της οποίας συνοδεύεται από την επιγραφή «Μ[ήτη]ρ Θ[εο]ύ: Ιδού η δούλη Κυρίου γένοιτό μοι κατά το ρήμα Σου». Τόσο ο αρχάγγελος όσο και η Θεοτόκος στηρίζονται στον κυρτό θόλο μιας πλούσιας διακοσμημένης με πολύχρωμα σχέδια αψίδας, στο εσωτερικό (κοίλο) της οποίας αναγράφεται με μεγαλογράμματη γραφή «Αρχή συν Θεώ Αγίω του Δυναμερού του πρώτου / στοιχεία του άλφα / Ποίημα Νικολάου Μυρεψού». Ακολουθεί το κείμενο, γραμμένο ανάμεσα στις παραστάδες της αψίδας. Υπάρχει πρωτόγραμμα (Α) και τίτλος, γραμμένα με κόκκινη μελάνη, ενώ το κείμενο είναι γραμμένο με μαύρη μελάνη. Όπως έχουμε δει και σε άλλα σημεία και με διάφορες ευκαιρίες, το θρησκευτικό στοιχείο ήταν καθοριστική συνιστώσα σε κάθε εκδήλωση της ζωής των ανθρώπων. Πέρα από τη συμβολή της Εκκλησίας στη δημιουργία των ξενώνων - νοσοκομείων και συχνά τη διπλή ιδιότητα ιερωμένων - γιατρών, το πιο καθοριστικό στοιχείο είναι το θρησκευτικό πνεύμα της εποχής, το οποίο αποτυπώνεται και στα κείμενα και στην εικονογράφηση, ακόμα και τυπικά επιστημονικών βιβλίων.
ΑΛΛΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ
Μεταξύ των γιατρών του 13ου αιώνα αναφέρονται και άλλα και άλλα πρόσωπα, για τα οποία όμως διαθέτουμε λιγότερες πληροφορίες. Ο Ιωάννης Χούμνος ή Χύμνος είχε ιδιαίτερη παιδεία και κύρος. Σώζονται μάλιστα επιστολές του (στην πραγματικότητα Επιστολιμιαίες διατριβές) προς τον τότε Μητροπολίτη αφενός της Φιλιππούπολης και αφετέρου της Εφέσου, αλλά και προς τον Ιωσήφ τον Φιλόσοφο τον Ρακενδύτη. Τις επιστολές του Χούμνου έχει δημοσιεύσει ο J. Fr. Boissonade (...). Ο Χούμνος έχει γράψει επίσης βιβλίο με θέμα «Δίαιτα προφυλακτική εις ποδάγραν». Ο γιατρός Καβάσιλας (του οποίου δεν γνωρίζουμε το μικρό του όνομα) ήταν γόνος της μεγάλης Βυζαντινής οικογένειας των Καβάσιλα και κατά τον Γ.Κ. Πουρναρόπουλο ήταν ένας από τους γιατρούς του Μιχαήλ Η' του Παλαιολόγου (13ος αιώνας). Άλλοι γιατροί της εποχής αναφερόμενοι από τον Πουρναρόπουλο είναι: Α) Ο Πυθαγόρας που άσκησε το επάγγελμα επί Μιχαήλ και επί Ανδρόνικου Παλαιολόγων. Β) Ο κόπτης Χιμπάτ Αλλάχ ή Σαράφ Αλ Διν, που μετονομάστηκε σε Θεόφιλο ή Δωρόθεο, άσκησε το επάγγελμα στην Αλεξάνδρεια και τιμήθηκε με το αξίωμα του αντιβασιλέα. Γ) Ο Θεόδωρος, ο οποίος άσκησε την ιατρική επίσης κατά τους χρόνους του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου και ο οποίος έγραψε ιατρικό στιχούργημα αποτελούμενο από 3.900 στίχους. Δ) Ο γιατρός και αστρονόμος Γρηγόριος ο Χονιάδης που υπηρέτησε στην αυλή του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, ενώ πραγματοποίησε επιστημονικά ταξίδια στην Ανατολή. Ο Γρηγόριος έμαθε περσικά. Κατά τον Γ.Κ. Πουρναρόπουλο, ανέκδοτα επιστημονικά έργα του σώζονται στη Βιβλιοθήκη της Βιέννης.
Από τους διαπρεπείς πνευματικούς ανθρώπους του 13ου αιώνα, ο Νικηφόρος Βλεμμύδης γεννήθηκε το 1197 στην Κωνσταντινούπολη. Ο πατέρας του ασκούσε το επάγγελμα του γιατρού. Σε μικρή ηλικία ο Βλεμμύδης έφυγε με την οικογένειά του από την Κωνσταντινούπολη, όταν οι σταυροφόροι κατέλαβαν την περιοχή (1204). Η οικογένεια εγκαταστάθηκε αρχικά στην Προύσσα, μετά στην Έφεσο και διαδοχικά σε άλλες πόλεις, όπως η Σμύρνη και η Σκάφανδρος. Σε κάθε μια από τις πόλεις αυτές ο Βλεμμύδης μαθήτευσε σε διαπρεπείς δασκάλους. Διδάχτηκε Λογική, Γραμματική, Ρητορική, Φιλοσοφία, Αριθμητική, Γεωμετρία, Αστρονομία, Οπτική κ.α. Διδάχτηκε επίσης την Ιατρική. Απέκτησε, δηλαδή, μια γενική παιδεία, φιλοσοφική και πολυεπιστημονική, όπως συνηθιζόταν εκείνα τα χρόνια. Ο Βλεμμύδης άσκησε επαγγελματικά την ιατρική για 7 χρόνια. Όπως γράφει ο ίδιος, για την ενασχόλησή του αυτή «πατρική γαρ άσκησις η τέχνη (ιατρική), καμοί σύντροφος άχρις ετών επτά περατώσεως». Το 1223 χειροτονήθηκε διάκονος, ενώ το 1235 εγκαταστάθηκε σε μοναστήρι στην Έφεσο. Λόγω της ευρείας μόρφωσής του και στη Θεολογία, πήρε μέρος σε συζητήσεις για την ένωση υπεραμυνόμενος για λογαριασμό των Βυζαντινών των ορθοδόξων δογμάτων. Σε μεταγενέστερη φάση του διαχριστιανικού διαλόγου, ο Λέων Αλλάτιος (1588-1669) τον κατηγόρησε ως «λατινόφρονα». Ο Δ.Δ. Μάγνης γράφει ότι ο Βλεμμύδης ήταν «ένθερμος ζηλωτής των ημετέρων δογμάτων, μ’ όλον ότι ο Αλλάτιος λέγει ότι αυτός ύστερον ελατινοφρόνησε, πλην ο μάρτυς δεν είναι πανταχού πιστός».
Ο πολυεπιστήμονας και ιατροφιλόσοφος Βλεμμύδης άφησε σημαντικό σε ποσότητα και περιεχόμενο γραπτό έργο. Μεταξύ όσων έγραψε περιλαμβάνονται «Επιτομή Λογικής», «Επιτομή Φυσικής», θεολογικά δογματικά βιβλία, ακολουθίες αγίων, ποιήματα, επιστολές κ.α. Έγραψε επίσης χημικές, φυσικές κι ιατρικές πραγματείες. Από τις τελευταίες θα παραθέσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά δείγματα, ώστε να εκτιμηθεί το επίπεδο γνώσεων της εποχής, αλλά και η συγγραφική δεινότητα του Νικηφόρου Βλεμμύδη. Το 1947 ο Αριστοτέλης Π. Κούζης δημοσίευσε στα «Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών» και με σχόλια στη γαλλική γλώσσα «Τα ιατρικά έργα του Νικηφόρου Βλεμμύδη κατά τους υπάρχοντας κώδικες». Από κώδικα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βιέννης, ο Κούζης μεταφέρει το έργο που φέρει τον τίτλο «Του σοφωτάτου και λογιωτάτου κυρού Νικηφόρου του Βλεμμύδη (sic), είδησις των ιατρικών μέτρων». Στο κείμενό του αυτό ο συγγραφέας καταγράφει τις ιατρικές μονάδες μέτρησης, χρήσιμες τόσο για την τυποποίηση της παρασκευής φαρμάκων όσο και για την ορθή δοσολογία των θεραπειών. «Το ιταλικόν κεράμιον έχει λίτρας δύο [μέλιτος] / Χους λίτρας θ' (εννέα), [οίνου] λίτρας ι', [μέλιτος] λίτρας ιγς'...». Αναφέρει ακόμα τις μονάδες μέτρησης ξέστης, κοτύλη, μέγα μύστρον, οξύβαρον, μικρόν μύστρον, λίτρα, δραχμή, γραμμάριον, μνα, οβολός, χαλκούς κλπ. Οι μονάδες αυτές μέτρησης φαρμακευτικών υλών έπαιρναν την ονομασία τους από τον περιέκτη, για παράδειγμα η «κοτύλη» (κύπελλο) ήταν μέτρο υγρών που ισοδυναμούσε με 6 κυάθους (φλιτζανάκια). Το «μύστρον» ήταν ένα είδος κουταλιού, το «κεράμιον» πήλινο (κεραμιδένιο) αγγείο. Ο «χους» ισοδυναμούσε με 6 «κοτύλες», ενώ η «λίτρα» ισοδυναμούσε με μια ιταλική «κοτύλη» κοκ.
Ορισμένα από τα ιατρικά έργα του Βλεμμύδη τα γράφει με προσωδία και μάλιστα σ’ αυτά ακολουθεί καθιερωμένους εκκλησιαστικούς ρυθμούς. Υπάρχει για παράδειγμα το έργο «Κανών εις τας κρίσεις των αιμάτων της φλεβοτομίας των ασθενών», αποτελούμενος από τέσσερα τροπάρια που ψάλλονται στον ήχο άλλων γνωστών εκκλησιαστικών ύμνων. Όταν τρέχει μαύρο αίμα κατά τη φλεβοτομία, ακολουθεί ρίγος, γράφει μεταξύ άλλων ο Βλεμμύδης στα τροπάριά του. Όταν το χρώμα είναι βένετον (γαλάζιο), η ζωή δεν θα ξεπεράσει τους 6 ή 12 μήνες, ενώ «αίμα καταπράσινον φανέν [] μηνύει προδήλως θάνατον». Παραθέτουμε το τέταρτο από τα τροπάρια: «Έμαθες τα αίματα ως εν συντόμω. Λοιπόν αγωνίζου και σπούδαζε και φίλει τους πόνους, δίωξον τον ύπνον δε και ραθυμίαν αισχρόν και σέβου τον Θεόν, τρέμε κρίσιν, βίωσον αμέμπτως, μιμνήσκου ταύτα και Βλεμμύδου του ποιήσαντος». Δηλαδή, «έμαθες σε συντομία [τα σχετικά με] τα αίματα [της φλεβοτομίας]. Να αγωνίζεσαι λοιπόν και να σπουδάζεις και να αγαπάς τον κόπο, να διώχνεις τον ύπνο και την αισχρή τεμπελιά και να σέβεσαι τον Θεό φοβούμενος την κρίση του. Ζήσε αψεγάδιαστα, να τα θυμάσαι αυτά και τον Βλεμμύδη που τα έγραψε». Μια άλλη εργασία που περιέχεται στον ελληνικό κώδικα της Βιέννης με αριθμό 45 της Εθνικής Βιβλιοθήκης ονομάζεται «Κανών εις τας κρίσεις των υαλίων των δέκα τριών, των θεωρουμένων επί ταις των ανθρώπων ασθενείαις, αλλά δη και εις τας διαγνώσεις αυτών πάνυ αναγκαιότατα». Ας δούμε αναλυτικότερα και αυτό τον «Κανόνα».
Το έργο αναφέρεται στα 13 γυάλινα φιαλίδια ή σωληνίσκους της ουροσκοπίας με προτυποποιημένα χρώματα, των οποίων η σύγκριση προς τα ούρα του αρρώστου έδινε τη διάγνωση και την πρόγνωση της νόσου. Ο «Κανών» απαρτίζεται από τρία τροπάρια σχετιζόμενα με τη διάγνωση, που ψάλλονται στον ήχο Α', κατά το πρότυπο του τροπαρίου «Των ουρανίων ταγμάτων...». «Μάθε», λέει ο Βλεμμύδης, «τα 13 γυάλινα [δοχεία] για τους ασθενείς. Το πρώτο είναι το λευκό [μάλλον εννοεί το διαφανές;], που το ακολουθεί το ξανθό και το τρίτο που ροδίζει. Ξέρε ότι το τέταρτο είναι ρούσιο (ξανθοκόκκινο) και το πέμπτο σαν το αίμα, το δε έκτο έχει ολοκρόκινο χρώμα...». Στο δεύτερο και το τρίτο τροπάριο ολοκληρώνει την περιγραφή των γυάλινων δοχείων της ουροσκοπίας, καταλήγοντας: «Αλλά πονήσας [αφού κουραστείς] λοιπόν μάθε ενταύθα τουτωνί και την διάγνωσιν». Στις εννέα «Ωδές» που ακολουθούν, ο Βλεμμύδης αναφέρεται στο νόσημα που προκαλεί κάθε συγκεκριμένο χρώμα ούρων, στη θεραπεία και την πρόγνωσή του. Παραθέτουμε μικρό απόσπασμα από την ωδή Η', που ψάλλεται στη βάση του τροπαρίου «Τον εν καμίνω του πυρός»: «Ώσπερ το ύδωρ καθαρόν το ένατον εστίν, αν γουν επάνω ωσεί έλαιον έχη, εις δε τον πάτον αυτού ουκ άνω, ου κάτω υπόστασιν, ήπαρ του νοσούντος και στόμαχος ο πάσχων». Άλλο προγνωστικό, από την ωδή Θ': «Το γαλακτώδες δε ούρον πήκτωμα έχον εξ όλου, θάνατον μάθε σημαίνει εξ άπαντος τω αρρώστω, το βορβορώδες δε όζον, θανάτου σημείον ίσθι». Αν και σήμερα όλα αυτά χαρακτηρίζονται αφελή, την εποχή εκείνη είχαν μεγάλο κύρος: η εργασία αυτή εκτός από τον κώδικα 45 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βιέννης βρέθηκε τουλάχιστον σε άλλους επτά, στο Παρίσι, το Βερολίνο, τη Βιέννη και την Αθήνα.
Στον ελληνικό κώδικα της Βιέννης περιλαμβάνεται και η εργασία «Έτερον του αυτού Βλεμμύδου περί ιατρικής διδασκαλίας». Είναι γραμμένη σε πεζό λόγο και περιέχει οδηγίες για την αντιμετώπιση νοσημάτων και παθολογικών καταστάσεων. Αναφέρεται σε μεγάλη ποικιλία παθήσεων, όπως το ημίκρανον (ημικρανία), οι λειχήνες, η ψώρα, η λέπρα, ο τριταίος πυρετός, η δυσουρία, η υδρωπικία (ασκίτης), η κεφαλαλγία, η τριχόπτωση, οι ρευματισμοί, ο πονόλαιμος κλπ. Ο Βλεμμύδης αναφέρει θεραπευτικά μέτρα για συνολικά 230 παθολογικές καταστάσεις. Από τα αναφερόμενα σκευάσματα, άλλα είναι για εσωτερική λήψη και άλλα για εξωτερική, όπως αλοιφές ή επιθέματα, σάπωνες κλπ. Για το «ημίκρανον» η συνταγή προβλέπει: «κοπάνισον ψίχας άρτου και ένωσον ταύτας μετά χολής βοϊδιού και όξους και άλειφε έθα πονείς και ιαθής». Για τη λέπρα συνιστά: «τρίψον καρπίν και ένωσον με το υγρόπισσον και άλειφε την λέπραν». Για την ψώρα η συνταγή προβλέπει τριμμένο «λιθάργυρον και ρούδιμ και αψίνθιν και συρικούν και υγρόπισσαν και οξίδιν και άλειφε την ψώραν». Για τη θεραπεία από νυκτερινή ενούρηση, δηλαδή για «τους ουρούντας εν κραββάτω», συνιστά: «Ερίφου φύσαλα δος φαγείν, υποκάτω του κραββάτου καμήλας μαλλί βαλών εις το κουρτζουδάκιν του και ιαθεί Θεού θέλοντος». Για τις αιμορροΐδες («εξοχάδας») ο Βλεμμύδης συνιστά επάλειψη («επίχρισμα») αλόης με νερό. Έχει όμως και συνταγές που ξεφεύγουν από την καθαρή ιατρική και εμπίπτουν στη μεταφυσική - θεουργικά ιατρική. Έτσι περιλαμβάνει στο έργο του τρόπους «εις το λύσαι άνδρα δεδεμένον», δηλαδή πάσχοντα από ψυχογενή ανικανότητα, την οποία θεράπευε με ευχές, όπως η ακόλουθη: «Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, καθώς ο [] Χριστός έλυσε τας οδύνας των πεπεδημένων, λυτός ο ουρανός, λυτή η γη...» κλπ.
ΜΑΞΙΜΟΣ ΠΛΑΝΟΥΔΗΣ
«Γραμματικός» και αργότερα μοναχός, ο Μάξιμος Πλανούδης ασχολήθηκε με την ιατρική, όπως και με τα μαθηματικά, τη φυσική, την αστρονομία κ.α., στα πλαίσια της οικουμενικής παιδείας που χαρακτήριζε το πνεύμα της περιόδου που έμεινε γνωστή ως «Παλαιολόγεια Αναγέννηση». Γεννημένος στη Νικομήδεια της Βιθυνίας το 1255, εκλέγεται το 1280, σε ηλικία 25 ετών, διδάσκαλος στη Σχολή της Νέας Μονής (Χώρα) στην Κωνσταντινούπολη. Ως «πεπαιδευμένος» άνδρας και θεολόγος υποστήριξε, μετέχοντας στις επιτροπές του διαχριστιανικού διαλόγου, την ενωτική πολιτική του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου (1259-1282), για να ασκήσει στη συνέχεια ανθενωτική πολιτική την περίοδο της βασιλείας του Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου (1282-1326). Έως το 1305, οπότε και πέθανε σε ηλικία 50 ετών, ο Μάξιμος Πλανούδης έγραψε πολλά βιβλία γραμματολογικά και θεολογικά, σχολίασε αρχαίους συγγραφείς, συγκρότησε ανθολογία 2.400 επιγραμμάτων και συλλογές κειμένων αρχαίων συγγραφέων, εξέδωσε με πλούσια σχόλια βιβλία παλαιότερων, έγραψε βιογραφίες (όπως του Αισώπου), μετέφρασε Λατίνους συγγραφείς κλπ. Σχολίασε όμως και επιστημονικά συγγράμματα αστρονομίας, μαθηματικών και ιατρικής. Το 1842 ο Ideler, στο σημαντικότατο για την αρχαία ελληνική και τη βυζαντινή γραμματεία έργο του «Physici et medici Graeci minores», δημοσιεύει και το κείμενο «Του σοφωτάτου κυρίου Μαξίμου του Πλανούδη περί των υελίων πασών των ασθενειών των εν τοις ανθρώποις επερχομένων στίχοι». Το σύντομο αυτό έργο διαιρείται σε 43 παραγράφους που ασχολούνται με τα 13 «υέλια» της ουροσκοπίας. Θα το εξετάσουμε αναλυτικότερα.
Το έργο του Πλανούδη, το οποίο δημοσιεύει ο Ideler, στις τρεις πρώτες παραγράφους αναφέρει τις διάφορες χροιές των ούρων, καθεμιά από τις οποίες αντιστοιχεί σε ορισμένες παθήσεις. Οι αναφερόμενες στο κείμενο χροιές των «υελίων» ονομάζονται ως ακολούθως: λευκόν, ξανθόν, ροδινίζον (ρούσιον), αίμα καθάπερ (με το χρώμα του αίματος), πυρώδες, κρόκινον, ως κίτρον, μέλαν, άσπρον ώσπερ και το ύδωρ (δηλαδή διάφανο - άχρωμο), υπόλευκον συν τρυγία (με ίζημα), τεθολούμενον, μίγμα πεφυρμένον, βούρκος δύσωχρον. Βεβαίως, δεν πρόκειται για τη μόνη εκδοχή του ουροσκοπικού έργου του Μαξίμου Πλανούδη. Το έργο έχει διασωθεί και σε άλλους κώδικες, με παραλλαγές του κειμένου οφειλόμενες στους συγγραφείς-διασκευαστές. Το χειρόγραφο 1481 της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών περιέχει κείμενο σε πεζό λόγο, το οποίο φέρεται με το όνομα του Πλανούδη. Το έργο τιτλοφορείται «Διάγνωσις υαλίων του ούρου, περί τε χρωμάτων και υποστάσεων αυτών, αιτιών όθεν συνέβη και εφεξής θεραπεία αυτών εκτεθείσα υπό του σοφωτάτου και λογιωτάτου Μαξίμου μοναχού του Πλανούδη». Ο τίτλος περιγράφει και το περιεχόμενο του βιβλίου, καθώς συσχετίζει το χρώμα και το ίζημα των ούρων με την πάθηση που τα προκαλεί και την προτεινόμενη θεραπεία. Τυπικό παράδειγμα: «Το λευκόν υάλιον δηλοί ψυχρότητα και πόνον νεφρών και ράχης. Βάλε λοιπόν μαραθρόρριζαν και θρυμβόξυλα και άλλα τινά έχοντα δύναμιν δραστικήν ήτοι θερμήν και ποίει κλυστήρια τω νοσούντι, άλειψον δε αυτόν και νάρδου, είναι καλόν χαμαιμηλέλαιον και ει τι άλλο θερμόν».
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΠΑΓΩΜΕΝΟΣ
Ο γιατρός Δημήτριος ο Παπαγωμένος είναι ένα από τα γνωστά πρόσωπα του 13ου αιώνα, καθώς διετέλεσε αρχίατρος του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου και συγγραφέας βιβλίων που διασώθηκαν. Τα έργα του αυτά, μάλιστα, ευτύχησαν να μεταφραστούν στη λατινική γλώσσα, που ήταν σε χρήση από τους επιστήμονες σε ολόκληρο το χώρο της Δυτικής Ευρώπης κατά τους μεσαιωνικούς αιώνες. Τόσο το πρωτότυπο κείμενο όσο και η λατινική μετάφραση εκδόθηκαν και με τη μέθοδο της τυπογραφίας, ήδη από τα μέσα του 16ου αιώνα. Εκτός από το ιατρικό του σύγγραμμα, το οποίο θα δούμε αναλυτικότερα, ο Δημήτριος έγραψε και «Κυνοσόφιον» και «Ιερακοσόφιον», αναφερόμενα στη φροντίδα και την εκπαίδευση των αναφερομένων, αντιστοίχως, ζώων. Το 1971 εκδόθηκε και ανέκδοτη ως τότε μονωδία του αφιερωμένη στη δέσποινα Κλεόπη Παλαιολογίνα. Κομβικό σημείο στη ζωή του Δημητρίου Πεπαγωμένου ήταν η ανάθεση σ’ αυτόν από τον Μιχαήλ Η' τον Παλαιολόγο της συγγραφής βιβλίου, που θα ανασκοπούσε τις γνώσεις τις σχετικές με την ποδάγρα. Είναι πιθανόν ότι πίσω από αυτό το ενδιαφέρον του Μιχαήλ υπήρχε και προσωπικό κίνητρο, ότι δηλαδή και ο ίδιος έπασχε από ποδάγρα. Ο Μιχαήλ, γιος του μεγάλου δομέστικου της αυτοκρατορίας της Νικαίας, αποδείχθηκε ιδιαίτερα ικανός, καθώς όχι μόνο πέτυχε να γίνει κύριος του βυζαντινού θρόνου (1259 ή 1261 έως 1281 ή 1282), αλλά μπόρεσε και να επιβάλει τους Παλαιολόγους ως δυναστεία μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας (1453), με τελευταίο τον τραγικό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ' τον Παλαιολόγο.
Το νόσημα της ποδάγρας είναι, βεβαίως, η ουρική αρθρίτιδα με τη χαρακτηριστική κλινική εικόνα, αλλά πιθανότατα όχι μόνον αυτή. Είναι πιθανόν ότι με αυτόν τον γενικό όρο νοούνται και άλλοι τύποι αρθρίτιδων και συστηματικά νοσήματα, τα οποία δίνουν εκδηλώσεις και από τις αρθρώσεις. Για την ποδάγρα, εκτός από το σύνολο των γιατρών της αρχαιότητας, έγραψαν κι οι Βυζαντινοί γιατροί Ορειβάσιος (4ος αιώνας), Αλέξανδρος ο Τραλλιανός, Αέτιος ο Αμιδηνός και ο Παύλος ο Νικαίος (6ος αιώνας), ο Μιχαήλ Ψελλός και ο Αρεταίος ο Καππαδόκης (11ος αιώνας) και άλλοι. Οι γνώσεις του Δημητρίου είναι βεβαίως εκείνες της εποχής του. Για την πρόληψη της νόσου συνιστά τον περιορισμό της πολυφαγίας και της πόσης, αλλά και γενικότερα τακτική ζωή χωρίς ακρότητες και υπερβολές. Για τη θεραπεία συνιστά την πρόκληση εμέτων, τη χορήγηση καθαρκτικών, αφαιμάξεις με φλεβοτομία και εξωτερικά επιθέματα. Το σκεπτικό των θεραπειών είναι ότι με διάφορους τρόπους πρέπει να γίνει η κάθαρση του οργανισμού από το χυμό που πλεονάζει, ώστε με την αποκατάσταση της ισορροπίας να θεραπευθεί η νόσος. Είναι η κλασική ερμηνεία για την αιτιοπαθογένεση των νοσημάτων, σύμφωνα με το ιπποκρατικό δόγμα περί χυμών. Ο Δημήτριος Πεπαγωμένος σε διάφορα σημεία του κειμένου αποδεικνύεται ορθολογιστής. Γράφει σε κάποιο σημείο ότι «ο γαρ άριστα διαγνούς άριστα και θεραπεύει» και, βεβαίως, είναι σαφές ότι η ορθή θεραπεία προϋποθέτει ακριβή και τεκμηριωμένη διάγνωση. Σε άλλο σημείο γράφει ότι για την πρόληψη της νόσου είναι εύκολο να δοθούν σαφείς και σωστές οδηγίες, η τήρησή τους όμως είναι πραγματικά δύσκολη: «ευκόλως μεν και αληθώς λεγόμενα, δυσκόλως δε και δεινώς πραττόμενα».
Ας δούμε όμως και κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το «Σύνταγμα περί ποδάγρας» του Δημητρίου Πεπαγωμένου. Ο συγγραφέας, αρχίζοντας το κείμενό του, αναφέρεται στην ανάθεση της εκπόνησης του βιβλίου από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο: «μου όρισε ο πανίσχυρος και άγιος αυθέντης μας και βασιλέας να ασχοληθώ γραπτώς με τη νόσο ποδάγρα και να γνωστοποιήσω πόσα πρέπει να κάνει κάποιος για την πρόληψη της νόσου, τόσο με τη δίαιτα όσο και με τα φάρμακα και με τα τοπικά επιθέματα, αλλά και να καταγράψω επίσης όσα πρέπει να γίνονται για την αντιμετώπιση της νόσου όταν εκδηλωθεί, τόσο κατά την πρώτη προσβολή του νοσήματος (όσο και) κατά την εξέλιξη, την κορύφωση και την αποδρομή...». Ανάμεσα στις ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις που καταγράφει ο Δημήτριος είναι ότι η νόσος μπορεί να οφείλεται τόσο σε εσωτερικά στοιχεία, δηλαδή σε κάποια ενδογενή διαταραχή του μεταβολισμού, όσο και σε εξωτερικά αίτια, για παράδειγμα στη διατροφή. «Τόσο δε εξοικειώνεται αυτή η πάθηση», γράφει, «ώστε μεταβιβάζεται και σε επόμενες γενεές, αν δεν κάνουν επανόρθωση με ασφαλή διατροφή και συχνά καθάρσια που θα γίνονται με λογική. Επειδή και η πρωταρχική παθογένεση του νοσήματος αυτού, όταν δεν έχει μεταβιβαστεί από τους απογόνους, οφείλεται στην πολυφαγία και την κακή διατροφή». Όσο για τη θεραπεία, και πάλι πιστεύει στη σωστή διατροφή και στις καθάρσεις: «φημί δε ταύτα πάντα κενώσεως δείται. ‘Όσα γαρ’, φησίν Ιπποκράτης, ‘πλησμονή τίκτει, κένωσις ιήται αυτή γαρ και προ του γενέσθαι ταύτην κωλύει και μετά το γενέσθαι ιάται’...». Το έργο του Πεπαγωμένου που απαρτίζεται από ΜΣΤ' (46) κεφάλαια, τελειώνει με την επίκληση της «άνωθεν βοηθείας», ώστε όσα θα εφαρμοστούν να οδηγήσουν σε βοήθεια του αρρώστου.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΥΡΕΨΟΣ
Ο Νικόλαος ο Μυρεψός είναι εξέχουσα προσωπικότητα της θεραπευτικής τέχνης κατά τον 13ο αιώνα. Το προσωνύμιο Μυρεψός σημαίνει μυροποιός και δηλώνει τον επαγγελματία που παρασκευάζει και πουλάει μύρα - αρώματα. Άλλωστε η λέξη «μυρεψός» παράγεται με σύνθεση των λέξεων «μύρον» και «έψω» (ψήνω). Εκτός από τα αρώματα, οι μυρεψοί παρασκεύαζαν και άλλα αρωματικά είδη και φάρμακα. Η έννοια δηλαδή του μυρεψού επεκτείνεται και στον φαρμακοποιό. Μυρεψούς διαθέτει ακόμα το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης για την παρασκευή, κατά το αρχαίο τυπικό, του Άγιου Μύρου, το οποίο έχει απολύτως καθορισμένη σύνθεση υλικών και διαδικασίες παρασκευής. Οι λεπτομέρειες αναφέρονται ακόμα και στα υλικά που θα μπουν στη φωτιά για το ψήσιμο του Μύρου. Των μυρεψών προΐσταται ο Άρχων Μέγας Μυρεψός. Ο Νικόλαος ο Μυρεψός ήταν γιατρός του Βυζαντινού αυτοκράτορα της Νίκαιας Ιωάννη Γ' Δούκα του Βατάτζη (1222-1254 ή 1255) και της βασίλισσας Ειρήνης της Νίκαιας (Βιθυνία Μ. Ασίας). Ο Νικόλαος είχε επίσης τις προσωνυμίες Ακτουάριος, που σημαίνει την ιδιότητα του γιατρού της αυτοκρατορικής αυλής, και Αλεξανδρινός, από τον τόπο όπου γεννήθηκε (1200;). Για τη σύγχυση που κατά περίπτωση δημιουργείται με τον Νικόλαο Πραιπόζιτο, έχουμε αναφερθεί σε άλλο σημείο. Το κύριο έργο του Νικολάου του Μυρεψού είναι το επονομαζόμενο «Δυναμερόν», που περιέχει συνταγές με διάφορα φαρμακοτεχνικά σκευάσματα για τις κοινές παθήσεις, και αντιδοτάριο, με φάρμακα που αναιρούν τη δράση δηλητηρίων. Θα εξετάσουμε όμως αναλυτικότερα το «Δυναμερόν».
Το έργο ζωής του Νικόλαου Μυρεψού με τον ασυνήθιστο τίτλο «Δυναμερόν» διαρθρώνεται σε 48 κεφάλαια που περιέχουν 2.656 συνταγές, οι οποίες κατατάσσονται ανάλογα με τη φαρμακοτεχνική μορφή των σκευασμάτων ή ανάλογα με τη δράση τους. Η συγγραφή ακολούθησε το ίδιο σύστημα με το «Αντιδοτάριον» της ιατρικής σχολής του Σαλέρνο. Το έργο μεταφράστηκε στα λατινικά και διαδόθηκε ευρύτατα στη Δύση, όπου, για αιώνες, αποτέλεσε το βασικό βιβλιογραφικό βοήθημα στο αντικείμενο της φαρμακολογίας σε όλες τις πανεπιστημιακές σχολές. Το «Δυναμερόν» αποτελούσε μέχρι τον 18ο αιώνα την επίσημη Φαρμακοποιία της Γαλλίας, ενώ μεγάλα μέρη του περιέχονταν σε Φαρμακοποιίες άλλων χωρών. Κατά τον Εμμ. Εμμανουήλ, η πιο αξιόπιστη έκδοση του βιβλίου του Νικόλαου είναι εκείνη του Leonhardo Fuchsio, ο οποίος ήταν γιατρός και καθηγητής στην Τυβίγγη (Tübingen). Η έκδοση του Fuchsio έγινε από πλήρες και επιμελημένο χειρόγραφο, τη δε λατινική μετάφραση έκανε ο ίδιος, ο οποίος επίσης έγραψε σχόλια και επιμελήθηκε την εικονογράφηση. Η μετάφραση του Fuchsio φέρεται με εκτενή περιγραφικό τίτλο, ο οποίος περιλαμβάνει 58 λέξεις, με πληροφορίες για το βιβλίο, τη διαίρεσή του, τον μεταφραστή και επιμελητή της έκδοσης (που έγινε στη Βασιλεία το 1549) και άλλες πληροφορίες. Οι πρώτοι στίχοι του μακροσκελούς τίτλου είναι «Nicolai Myrepsi Alexandrini Medicamentorum opus, in sectiones quadraginta osto digestim...», δηλαδή «Νικολάου Μυρεψού του Αλεξανδρινού Περί φαρμάκων έργον διηρημένον εις τμήματα τεσσαράκοντα οκτώ...» κλπ. Αλλά θα προχωρήσουμε και στην εσωτερική διάταξη της ύλης του βιβλίου.
Μεταξύ των 48 κατηγοριών φαρμάκων που περιλαμβάνει το «Δυναμερόν» βρίσκονται πολλές και διάφορες φαρμακοτεχνικές μορφές, όπως αλοιφές, σιρόπια, φάρμακα για τοπικά επιθέματα, έμπλαστρα, υπόθετα. Κι ακόμα εκλείγματα (μαντζούνια), αρώματα, κολλύρια, καταπλάσματα, τροχίσκοι, θεραπευτικοί οίνοι, φαρμακευτικοί σάπωνες, υπογλώσσια δισκία κλπ. Άλλα κεφάλαια δεν αναφέρονται σε ειδικές φαρμακοτεχνικές μορφές, αλλά σε σκευάσματα για συγκεκριμένη ένδειξη. Υπάρχουν για παράδειγμα κεφάλαια για φάρμακα «βηχικά» (αντιβηχικά), άλλα με ένδειξη τις «γυναικείες» (γυναικολογικές) παθήσεις, άλλα για νοσήματα του στομάχου, ανθελμινθικά, κατά της ημικρανίας, καθαρτικά, κατά των ραγάδων των χειλιών (συγχειλίτιδα), κατά των χοιράδων (φυματιώδης αδενίτιδα), για την ελονοσία, για ωταλγίες κλπ. Υπάρχουν πολλές έντυπες μορφές του «Δυναμερού». Ο Β. Πελεκούδας (1984) καταγράφει εννέα εκδόσεις κατά τον 15ο και ένδεκα εκδόσεις τον 16ο αιώνα. Πολλοί είναι οι σωζόμενοι χειρόγραφοι κώδικες. Μεταξύ αυτών υπάρχουν τουλάχιστον δύο στην Ελλάδα. Ο ένας διασώζεται στη Μονή της Λαύρας στον Άθω και ο δεύτερος («κολοβός», δηλαδή χωρίς τις τελευταίες σελίδες του) στην Εθνική Βιβλιοθήκη (Αθήνα). Άλλοι κώδικες, εκτός Ελλάδος, έχουν διασωθεί και φυλάσσονται στα αρχεία των Βιβλιοθηκών στο Βερολίνο, την Οξφόρδη, το Εσκοριάλ, το Παρίσι, πιθανώς και αλλού. Ιδιαίτερου καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος είναι ο εικονογραφημένος κώδικας της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας (Παρίσι). Μεταξύ των εικόνων που περιλαμβάνει, υπάρχουν δύο ιδιαίτερα γνωστές που θα τις περιγράψουμε.
Το εξώφυλλο του Παρισινού κώδικα του «Δυναμερού» είναι χωρισμένο σε δύο οριζόντια επίπεδα. Το άνω επίπεδο απεικονίζει στην κορυφή το Άγιο Πνεύμα, κάτω από αυτό τον ένθρονο Χριστό, στα δεξιά του τη Θεοτόκο και στα αριστερά τον Ιωάννη τον Πρόδρομα, και τους δύο πλαισιωμένους από αγγέλους. Ο ιατρός, δηλαδή, αναγνωρίζει κατά την εικόνα του εξωφύλλου ότι η θεραπεία προέρχεται από φώτιση του Αγίου Πνεύματος και ότι η αποτελεσματικότητά της προϋποθέτει τη βοήθεια της Θεοτόκου και των Αγίων. Το δεύτερο, κάτω επίπεδο της εικόνας, παρουσιάζει τον Μυρεψό (γιατρός) ο οποίος είναι όρθιος, ενώ πίσω του βρίσκεται το κάθισμά του. Στο αριστερό χέρι κρατάει ανασηκωμένο για την εξέταση, γυάλινο δοχείο με τα ούρα του ασθενούς («ουροσκοπία»). Μπροστά από τον γιατρό βρίσκεται ασθενής με γυμνό το άνω μέρος του σώματός του, στο οποίο διακρίνεται αδρό εξάνθημα. Ο ασθενής στηρίζεται σε δύο βακτηρίες (πατερίτσες). Δίπλα στον ασθενή στέκεται άλλο άτομο, πιθανότατα συνεργάτης του γιατρού, που κρατάει δοχείο το οποίο περιέχει φάρμακα. Καθισμένη στο δάπεδο, πίσω από τον βοηθό, βρίσκεται γυναίκα με παιδί στην αγκαλιά, η οποία κάνει το σημείο του Σταυρού, πιθανώς για την ίαση του παιδιού. Αμέσως πίσω της βρίσκεται άλλο πρόσωπο, κι αυτό συνεργάτης του γιατρού, αν κρίνουμε από τον ίδιο τύπο σκούφου, τον οποίον έχουν στο κεφάλι ο γιατρός και οι συνεργάτες του. Πίσω από τον δεύτερο συνεργάτη είναι καθισμένο σε σκαμνί νεώτερο άτομο, το οποίο ανακατεύει προς παρασκευή φάρμακα σε ειδικό σκεύος. Τέλος, στο αριστερό άκρο της εικόνας, υπάρχουν τρία ράφια, στα οποία είναι τοποθετημένα φαρμακευτικά βάζα και φιαλίδια. Η εικόνα θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε ιατρείο ξενώνα (νοσοκομείου) με αγιογραφία στο άνω μέρος του τοίχου.
Στην πρώτη εσωτερική σελίδα του ίδιου Παρισινού κώδικα με το έργο «Δυναμερόν» υπάρχει και άλλη εικόνα με ιδιαίτερο αισθητικό κάλλος και πραγματολογικό ενδιαφέρον. Η σελίδα αρχίζει με το όνομα του συγγραφέα στο άνω μέρος της, ενώ κάτω από αυτό αναγράφεται η φράση «Αρχή συν Θεώ Αγίω των αντιδότων του πρώτου στοιχείου του άλφα». Κάτω από την επιγραφή βρίσκεται εικόνα του αρχαγγέλου Γαβριήλ στα δεξιά, που συνοδεύεται από την επιγραφή «Ο Άρχ[ων] Γαβριήλ. Χαίρε Κεχαριτωμένη Ο Κύριος μετά Σου». Στο αριστερό άκρο απεικονίζεται ένθρονη η Θεοτόκος, η απεικόνιση της οποίας συνοδεύεται από την επιγραφή «Μ[ήτη]ρ Θ[εο]ύ: Ιδού η δούλη Κυρίου γένοιτό μοι κατά το ρήμα Σου». Τόσο ο αρχάγγελος όσο και η Θεοτόκος στηρίζονται στον κυρτό θόλο μιας πλούσιας διακοσμημένης με πολύχρωμα σχέδια αψίδας, στο εσωτερικό (κοίλο) της οποίας αναγράφεται με μεγαλογράμματη γραφή «Αρχή συν Θεώ Αγίω του Δυναμερού του πρώτου / στοιχεία του άλφα / Ποίημα Νικολάου Μυρεψού». Ακολουθεί το κείμενο, γραμμένο ανάμεσα στις παραστάδες της αψίδας. Υπάρχει πρωτόγραμμα (Α) και τίτλος, γραμμένα με κόκκινη μελάνη, ενώ το κείμενο είναι γραμμένο με μαύρη μελάνη. Όπως έχουμε δει και σε άλλα σημεία και με διάφορες ευκαιρίες, το θρησκευτικό στοιχείο ήταν καθοριστική συνιστώσα σε κάθε εκδήλωση της ζωής των ανθρώπων. Πέρα από τη συμβολή της Εκκλησίας στη δημιουργία των ξενώνων - νοσοκομείων και συχνά τη διπλή ιδιότητα ιερωμένων - γιατρών, το πιο καθοριστικό στοιχείο είναι το θρησκευτικό πνεύμα της εποχής, το οποίο αποτυπώνεται και στα κείμενα και στην εικονογράφηση, ακόμα και τυπικά επιστημονικών βιβλίων.
ΑΛΛΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ
Μεταξύ των γιατρών του 13ου αιώνα αναφέρονται και άλλα και άλλα πρόσωπα, για τα οποία όμως διαθέτουμε λιγότερες πληροφορίες. Ο Ιωάννης Χούμνος ή Χύμνος είχε ιδιαίτερη παιδεία και κύρος. Σώζονται μάλιστα επιστολές του (στην πραγματικότητα Επιστολιμιαίες διατριβές) προς τον τότε Μητροπολίτη αφενός της Φιλιππούπολης και αφετέρου της Εφέσου, αλλά και προς τον Ιωσήφ τον Φιλόσοφο τον Ρακενδύτη. Τις επιστολές του Χούμνου έχει δημοσιεύσει ο J. Fr. Boissonade (...). Ο Χούμνος έχει γράψει επίσης βιβλίο με θέμα «Δίαιτα προφυλακτική εις ποδάγραν». Ο γιατρός Καβάσιλας (του οποίου δεν γνωρίζουμε το μικρό του όνομα) ήταν γόνος της μεγάλης Βυζαντινής οικογένειας των Καβάσιλα και κατά τον Γ.Κ. Πουρναρόπουλο ήταν ένας από τους γιατρούς του Μιχαήλ Η' του Παλαιολόγου (13ος αιώνας). Άλλοι γιατροί της εποχής αναφερόμενοι από τον Πουρναρόπουλο είναι: Α) Ο Πυθαγόρας που άσκησε το επάγγελμα επί Μιχαήλ και επί Ανδρόνικου Παλαιολόγων. Β) Ο κόπτης Χιμπάτ Αλλάχ ή Σαράφ Αλ Διν, που μετονομάστηκε σε Θεόφιλο ή Δωρόθεο, άσκησε το επάγγελμα στην Αλεξάνδρεια και τιμήθηκε με το αξίωμα του αντιβασιλέα. Γ) Ο Θεόδωρος, ο οποίος άσκησε την ιατρική επίσης κατά τους χρόνους του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου και ο οποίος έγραψε ιατρικό στιχούργημα αποτελούμενο από 3.900 στίχους. Δ) Ο γιατρός και αστρονόμος Γρηγόριος ο Χονιάδης που υπηρέτησε στην αυλή του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, ενώ πραγματοποίησε επιστημονικά ταξίδια στην Ανατολή. Ο Γρηγόριος έμαθε περσικά. Κατά τον Γ.Κ. Πουρναρόπουλο, ανέκδοτα επιστημονικά έργα του σώζονται στη Βιβλιοθήκη της Βιέννης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου