Ο 5ος αιώνας χαρακτηρίζεται από θρησκευτικό αναβρασμό και από τη δημιουργία αιρέσεων. Οι αιρέσεις αυτές επηρεάζουν σοβαρά όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, δίνουν όμως κι ώθηση στην ανάπτυξη κοινωνικού έργου στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και την υπόλοιπη Βυζαντινή επικράτεια. Έτσι την περίοδο αυτή έχουμε την ανάπτυξη πολυδύναμων ιδρυμάτων-ξενώνων, με μικρότερο ή μεγαλύτερο τμήμα για τη νοσηλεία αρρώστων. Έχουμε επίσης την ανάδειξη αξιόλογων γιατρών, το έργο των οποίων γνωρίζουμε από δικά τους γραπτά που σώζονται ή από αναφορές τους σε έργα μεταγενέστερων. Η ιστορία διασώζει τα ονόματα ορισμένων. Εδώ αναφέρουμε τον Φιλάγριο, τον Θεόδωρο Πρισκιανό, τον Ησύχιο τον Δαμασκηνό (από τη Δαμασκό) και τον γιο του Ιάκωβο Ψύχρηστο, τον Αλεξανδρέα Ασκληπιόδοτο, τον Ποσειδώνιο, τους ιατροσοφιστές Σεβήρο και Αδαμάντιο κλπ.
ΙΑΚΩΒΟΣ ΨΥΧΡΗΣΤΟΣ
Ο Ιάκωβος ο Ψύχρηστος γεννήθηκε το 410, σύμφωνα με το Βυζαντινό λεξικό «Σουΐδα» στο «Δρέπανον το εν Άργει», σύμφωνα με άλλους στη Δαμασκό ή την Αλεξάνδρεια. Σπούδασε ιατρική πιθανώς στην Αλεξάνδρεια και άσκησε το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη τα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντος Α'. Το ίδιο λεξικό, που του αφιερώνει συνολικά τρεις παραγράφους, γράφει ότι «της επιστήμης τέλειος ην, ου διαγιγνώσκειν μόνον τας νόσους αλλά και ιώμενος ομού μεν κατά λόγο, ομού δε κατά την πείρα, επιμελώς τε και ικανώς». Έτσι κέρδισε τα πρωτεία της «ιατρικής ευκλείας» της εποχής του κι ο κόσμος τον θεωρούσε ισότιμο προς τους αρχαίους γιατρούς, ορισμένοι δε υπερβάλλοντας του απέδιδαν ισόθεη δύναμη. Ο Ιάκωβος κέρδισε την αγάπη των ασθενών του, αλλά και τα ειρωνικά σχόλια των συναδέλφων του. Του απονεμήθηκε επίσημα ο τίτλος του «κόμητα των αρχιάτρων». Ο κόσμος τον αποκαλούσε «Σωτήρα, Ασκληπιό», αλλά και «Φειδία της Ιατρικής».
ΘΕΩΝ
Στο περίφημο σύγγραμμα «Μυριόβιβλος» ή «Βιβλιοθήκη» του Πατριάρχη Φωτίου (περίπου 820-893) αναφέρεται ο γιατρός Θέων, που έζησε τον 5ο αιώνα και είχε διατελέσει αρχίατρος στην Αλεξάνδρεια. Ο Θέων έμεινε στην ιστορία της επιστήμης ως συγγραφέας ενός πολύ χρήσιμου και πρακτικού ιατρικού συγγράμματος με τον τίτλο «Άνθρωπος». Πρόκειται για την πρώτη αξιόλογη συγγραφή μετά από εκείνη του Ορειβάσιου. Δυστυχώς δεν έχει διασωθεί αυτούσιο, παρά μόνο μέσα από τις πληροφορίες που μας παρέχουν γι’ αυτό μεταγενέστεροι συγγραφείς και κυρίως ο Φώτιος. Το πρώτο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στα διάφορα νοσήματα, τα οποία εξετάζει με τοπογραφική διάταξη, αρχίζοντας από εκείνα της κεφαλής και τελειώνοντας με εκείνα των αρθρώσεων των άκρων. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου εξετάζονται τα διαθέσιμα θεραπευτικά μέσα της εποχής και κυρίως τα φάρμακα. Ο Φώτιος αναφέρει επίσης ότι χαρακτηριστικό του συγγράμματος ήταν το περιορισμένο ενδιαφέρον για τις θεωρητικές απόψεις για τα νοσήματα. Οι θεωρίες των διαφόρων σχολών («Δογμάτων» κατά την τότε ορολογία) αφήνουν αδιάφορο τον συγγραφέα. Αντίθετα δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για τις πρακτικές εφαρμογές, στις οποίες και επιμένει. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίον το σύγγραμμα του Θέωνα εκτιμήθηκε πολύ από τους γιατρούς της εποχής. Κι αυτό γιατί μπορούσαν να προσανατολιστούν με μεγάλη ευχέρεια προς τα προβλήματα των αρρώστων τους και τις προοπτικές αντιμετώπισης, βοηθώντας τους ουσιαστικά στην παροχή υπηρεσιών υγείας.
ΑΝΘΙΜΟΣ
Ο Άνθιμος, γιατρός από την Κωνσταντινούπολη (5ος - 6ος αιώνας), υπηρέτησε αρχικά τον αυτοκράτορα Ζήνωνα (474-475 και 476-491). Ο Ζήνων ήταν αρχηγός στρατιωτικής ομάδας, τον οποίον ο Λέων Α' (457-474) κάλεσε για ενίσχυση, λόγω των πολλαπλών πιέσεων του Γότθου βασιλιά Άσπαρ. Παντρεύτηκε την κόρη του Λέοντα κι έτσι, μετά το θάνατο του πεθερού του, βρέθηκε στο θρόνο του Βυζαντίου. Μετά το βραχύβιο πραξικόπημα του Βασιλίσκου (οπαδού του Μονοφυσιτισμού), ο τότε Γότθος βασιλιάς Θεοδώριχος ο Στραβός βοήθησε τον Ζήνωνα να αποκατασταθεί στο θρόνο. Με τα δεδομένα αυτά θα μπορούσε να υποτεθεί ότι ο Άνθιμος δεν εκδιώχθηκε, αλλά παραχωρήθηκε στον Θεοδώριχο το Στραβό και τον διάδοχό του Θεοδώριχο τον Νεώτερο και εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, που τότε την κατείχαν οι Γότθοι. Ο Άνθιμος έγραψε έργο με «Παρατηρήσεις περί τροφίμων», αφιερωμένο στον «ενδοξότατο Θεοδώριχο, βασιλέα των Φράγκων». Ο Εμμ. Εμμανουήλ αναφέρει ότι το έργο αναλύει τη θρεπτική αξία και τις θεραπευτικές ιδιότητες περίπου 100 ειδών τροφίμων και φυτών που εύκολα ανευρίσκονται. Περιγράφει επίσης και τρόπους υγιεινής μαγειρικής. Το βιβλίο του Άνθιμου εκδόθηκε το 1870 στο Βερολίνο, μαζί με άλλα ελληνικά και ελληνο-λατινικά ανέκδοτα κείμενα από τον Val. Rose. Από πολλούς υποστηρίζεται ότι ο Άνθιμος, γιατρός του Ζήνωνα και του Θεοδώριχου, ταυτίζεται με τον υμνογράφο Άνθιμο που αναφέρει ο χρονογράφος Θεοφάνης.
ΚΟΣΜΑΣ Ο ΙΝΔΙΚΟΠΛΕΥΣΤΗΣ
Τον ίδιο αιώνα ο Αλεξανδρινός έμπορος Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης ταξιδεύει σε Αραβία, Ανατολική Αφρική και Ινδία στα πλαίσια εναρμόνισης των Γραφών με τη φυσική γεωγραφία. Στο έργο του «Χριστιανική τοπογραφία» καταγράφει και περιγράφει πλήθος βοτάνων με θεραπευτικές και άλλες ιδιότητες, τα οποία γνώρισε στα ταξίδια του.
Ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Εμμ. Εμμανουήλ στο έργο του «Ιστορία της Φαρμακευτικής» (1948) περιλαμβάνει μεταξύ εκείνων που συνέβαλαν στην πρόοδο της επιστήμης του και πρόσωπα τα οποία δεν ήταν γιατροί ή φαρμακοποιοί ή γενικά άτομα συναφών επαγγελμάτων, ούτε καν άτομα που ασκούσαν εμπειρικά την τέχνη. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνει τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Συνέσιο τον Κυρηναίο (4ος - 5ος αιώνας), που ήταν μαθητής της Υπατίας, συγγραφέας και αργότερα επίσκοπος Πτολεμαΐδας (της Αιγύπτου), που έδωσε σε φιλοσοφικό έργο την πλήρη περιγραφή της μεθόδου της απόσταξης. Περιλαμβάνει επίσης τον Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη (5ος αιώνας), που ήδη αναφέρθηκε, για την περιγραφή διάφορων φυτών των χωρών της «Χριστιανικής τοπογραφίας». Ακόμα ο Εμμανουήλ περιλαμβάνει στην «Ιστορία της Φαρμακευτικής» του τον Κασσιανό Βάσσο, «σχολαστικό» (λόγιο - νομικό) από τη Βιθυνία, που έζησε επίσης τον 6ο αιώνα. Ο Κασσιανός έγραψε το έργο «Περί γεωργίας εκλογών», που αποτέλεσε τη βάση δεδομένων για τη σύνταξη της «Συναγωγής γεωπονικών», της οποίας ο Κασσιανός θεωρείται από ορισμένους ως ο συγγραφέας της. Η «Συναγωγή» εκτός από το «Περί γεωργίας εκλογών» αντλεί υλικό και από τα βιβλία «Συναγωγή γεωργικών επιτηδευμάτων» του Ανατολίου Βανδανίου και από τα «Γεωργικά» του Διδύμου (4ος - 5ος αιώνας). Το αρχικό έργο (που αποδιδόταν στον Κασσιανό Βάσσο) αναθεωρήθηκε κατά τα μέσα του 10ου αιώνα με εντολή του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, αλλά η διασκευή αυτή δεν θεωρείται επιτυχής. Πέρα όμως από τις αξιόπιστες παρατηρήσεις και την εμπειρική έρευνα, πέρα από τη φιλοσοφική αναγωγή των προβλημάτων και την επιστημονική (ή έστω επιστημονική) γνώση, δεν πρέπει να ξεχνάμε τη διάδοση αντιεπιστημονικών και εξωλογικών θεραπευτικών πρακτικών. Τυπικό παράδειγμα οι «Κυρανίδες», που κυκλοφορούν αυτόν τον αιώνα αποδιδόμενες στον Ερμή τον Τρισμέγιστο με τρόπους μαγικής θεραπευτικής.
ΝΕΣΤΟΡΙΟΣ
Μερικές φορές η ιστορία (και η ιστορία των επιστημών) επηρεάζεται από γεγονότα που από μια πρώτη θεώρηση εκτιμούνται ως άσχετα μεταξύ τους. Το έτος 428 εκλέγεται αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινούπολης ο Νεστόριος, ο οποίος έθεσε ένα δογματικό ζήτημα σχετική με την ένωση των δύο φύσεων (θεϊκής και ανθρώπινης) στο πρόσωπο του Χριστού. Οι πολυάριθμοι οπαδοί του Νεστορίου ονομάστηκαν Νεστοριανοί. Η δογματική αυτή διαφορά επέφερε σοβαρές κοινωνικές συγκρούσεις θρησκευτικές και πολιτικές επιπτώσεις. Το έτος 431 η Γ' Οικουμενική Σύνοδος που έγινε στην Έφεσο καθαίρεσε και καταδίκασε τον Νεστόριο και τους οπαδούς του, εναντίον των οποίων κινήθηκε όχι μόνο η εκκλησιαστική, αλλά και η πολιτική εξουσία. Πολλοί Νεστοριανοί, με αξιοσημείωτη παιδεία, κατέφυγαν ανατολικά, στη Μεσοποταμία, και αργότερα, από εκεί στην Περσία και πιο πέρα, φτάνοντας μέχρι τις πύλες της Κίνας. Οι μορφωμένοι Νεστοριανοί μεταλαμπάδευσαν την ελληνική φιλοσοφία και την επιστήμη. Το διεσπαρμένο αυτό δυναμικό ενισχύθηκε αργότερα, μετά από τις διώξεις των Νεοπλατωνικών στην Αθήνα (529). Στην προσφορά των Νεστοριανών και των Νεοπλατωνικών συγκαταλέγεται η μετάφραση στη συριακή και αργότερα στην αραβική γλώσσα αρχαιοελληνικών ιατρικών και φιλοσοφικών συγγραμμάτων, καθώς και η ίδρυση και αναβάθμιση σχολών και πανεπιστημίων, με λειτουργία και ιατρικών σχολών. Η σχολή της Έδεσσας της Μεσοποταμίας ήκμασε το 482, οπότε και μετακινήθηκε προς το εσωτερικό, μέχρι την Περσία λόγω των διωγμών από τον αυτοκράτορα Ζήνωνα.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΥΣ
Ο Στέφανος ο Αλεξανδρεύς ή Αλεξανδρινός έζησε και άσκησε το επάγγελμα του ιατρού στην Αλεξάνδρεια κατά τον 5ο αιώνα. Είχε μεγάλο κύρος, γι’ αυτό και στους κώδικες όπου αντιγράφονται έργα του αποκαλείται «οικουμενικός φιλόσοφος και διδάσκαλος της μεγάλης και ιεράς τέχνης», δηλαδή της χρυσοποιίας ή «της του χρυσού ποιήσεως». Σε σχετικά έργα του που έχει δημοσιεύσει ο Ideler (1842) αποδεικνύεται όχι μόνο φιλόσοφος, αλλά και ικανός θεολόγος, με την αναγραφή πλήθους εγκωμίων προς τη θεϊκή σοφία. Ίσως όμως ο μεγάλος θεολογικός φόρτος των έργων του Στεφάνου να οφείλεται σε λόγους προστασίας του από την εξουσία της Εκκλησίας. Γιατί, ασφαλώς, ένα αλχημιστικό κείμενο χωρίς τις ανάλογες ομολογίες πίστης μπορούσε να τον βάλει σε κίνδυνο. Συχνά ο πλούσιος και καλλιεπής λόγος του γίνεται κρυφός και αινιγματικός, κατάλληλος μόνο για συναδέλφους του μυημένους στην τέχνη. Μερικές φορές αναφέρεται και σε πρόσωπα, από τα οποία κάποια θεωρεί αξιόλογους γνώστες της τέχνης και άλλα αγύρτες. Εκτός από τα κείμενα που έχει γράψει για τη χρυσοποιία, έχουν διασωθεί και ιατρικά έργα του Στεφάνου. Αναφέρονται τα «Σχόλια εις το Προγνωστικό Ιπποκράτους», «Προλεγόμενα εις το ‘Περί αγμών’ Ιπποκράτους», τα οποία έχουν εκδοθεί από τον Dietz (1834) και «Εις το Μάγνου σοφιστού περί ούρων» που έχει εκδώσει ο Bussemaker. Παραθέτουμε δείγμα γραφής του Στεφάνου του Αλεξανδρινού: «Το των αριθμών συγκείμενο πλήθος εκ μιας της ατόμου και φυσικής μονάδος την ύπαρξη έχει άπειρον αυτή συντείνουσα την των αλλήλων σχέσιν, ως εξ αυτής προσεληλυθότα περιέχει και περικρατεί. Μονάς δε λέγεται δια το μένειν αυτήν άτρεπτο και αμετακίνητο. Την γαρ κυκλική και σφαιροειδή των αριθμών θεωρία, όμοια εαυτής αναδείκνυσι αποκατάληξη των πέντε αριθμών φημί και των εξ».
ΑΕΤΙΟΣ
Μία από τις ιατρικές προσωπικότητες της εποχής ήταν ο Αέτιος που είχε την προσωνυμία Αμιδηνός, επειδή είχε γεννηθεί (τέλη του 5ου αιώνα) στην Άμιδα της Μεσοποταμίας, κοντά στον Τίγρη ποταμό. Σπούδασε την ιατρική στην Αλεξάνδρεια και εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και αναδείχθηκε σε αρχίατρο της Βυζαντινής αυλής. Το υψηλό για την αποχή επιστημονικό του επίπεδο και η ποιότητα των υπηρεσιών που παρείχε, του έδωσαν φήμη και εξουσία και τον ανέδειξαν σε «Κόμητα του Οψικίου», δηλαδή διοικητή μιας μεγάλης περιφέρειας, στην οποία περιλαμβανόταν η Νίκαια, η Προύσσα και άλλες πόλεις. Ο Αέτιος κληροδότησε στους επερχόμενους το σύγγραμμά του «Βιβλία ιατρικής εκκαίδεκα». Όπως δηλώνει ο τίτλος, αποτελείται από 16 λόγους χωρισμένους σε 4 τετράδες. Κάθε λόγος ασχολείται με ένα αντικείμενο (πυρετοί, αιμορροΐδες, φλεγμονές, ρευματοπάθειες, γυναικολογικά νοσήματα και μαιευτικά προβλήματα, φάρμακα κλπ.). Πρόκειται για έργο επηρεασμένο από τον Γαληνό, τους Μεθοδικούς και τους Εμπειρικούς. Το σύγγραμμα έχει πρακτικό χαρακτήρα χωρίς θεωρητικό υπόβαθρο, για το οποίο και ο συγγραφέας και η εποχή (6ος αιώνας) είχαν περιορισμένο ενδιαφέρον. Μάλιστα, από μια άποψη, τα βιβλία του Αέτιου υποδηλώνουν κάποια οπισθοδρόμηση σε σχέση με τον φυσιοκρατικό χαρακτήρα της ιπποκρατικής ιατρικής. Ο συγγραφέας υποδεικνύει τις ενδεικνυόμενες κατά νοσήματα θεραπείες, τις συνοδεύει όμως και από μυστικιστικά και μεταφυσικά στοιχεία, μαγικούς λόγους, επικλήσεις από τα συναξάρια κλπ.
Ο Αέτιος στο σύγγραμμά του συγκεντρώνει και ταξινομεί τις υπάρχουσες ιατρικές γνώσεις της εποχής του. Το πρώτο βιβλίο περιλαμβάνει όλα τα φαρμακευτικά σκευάσματα από βότανα, ακολουθώντας το αλφαβητικό ταξινομικό σύστημα του Γαληνού. Το δεύτερο βιβλίο αναφέρεται στα φάρμακα που προέρχονται από ζωικά προϊόντα και από τον ανόργανο κόσμο. Το τρίτο βιβλίο ασχολείται με ζητήματα της φυσιολογίας (σχέσεις φύλων - ερωτική ζωή) και με διάφορες κοινές θεραπευτικές μεθόδους, όπως οι σικύες (βεντούζες), οι καθάρσεις (υποκλυσμοί), τα καταπλάσματα κλπ. Η υγιεινή και η διατροφή παιδιών και γερόντων και οι παιδικές παθήσεις εκτίθενται στο τέταρτο βιβλίο, τα περί πυρετών στο πέμπτο, τα νοσήματα κεφαλής - αυτιών - μύτης στο έκτο, τα σχετικά με τα μάτια στο έβδομο και οι παθήσεις του προσώπου, του στόματος και του αναπνευστικού συστήματος εκτίθενται στο όγδοο βιβλίο. Στο ένατο βιβλίο ο Αέτιος αναφέρεται στις παθήσεις του γαστρεντερικού συστήματος και στις συχνές κατά την εποχή του παρασιτώσεις του εντέρου. Οι παθήσεις ήπατος και σπλήνα αναφέρονται στο δέκατο βιβλίο. Στο ενδέκατο αναφέρονται οι παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος και των γεννητικών οργάνων, στο δωδέκατο τα νοσήματα του ερειστικού συστήματος, στο δέκατο τρίτο τα σχετικά με δηλητηριάσεις και δαγκώματα φιδιών και τα διάφορα αντίδοτά τους. Τραύματα, πληγές, συρίγγια, αιμορροΐδες και παθήσεις του πρωκτού αναφέρονται στο δέκατο τέταρτο βιβλίο του Αέτιου. Το δέκατο πέμπτο βιβλίο περιλαμβάνει διάφορα θέματα με τα οποία δεν είχε ασχοληθεί συστηματικά σε προηγούμενα κεφάλαια (οιδήματα, διαταραχές αιμάτωσης, βρογχοκήλες κλπ. νοσήματα). Τέλος, το δέκατο έκτο βιβλίο ασχολείται με τη Μαιευτική και τη Γυναικολογία. Τα βιβλία του Αέτιου στηρίζονται σε μερικές δεκάδες παλαιότερους συγγραφείς, τους οποίους αναφέρει ονομαστικά κάθε φορά που μεταφέρει τις απόψεις ή τις μεθόδους ή τις συνταγές τους.
ΙΑΚΩΒΟΣ ΨΥΧΡΗΣΤΟΣ
Ο Ιάκωβος ο Ψύχρηστος γεννήθηκε το 410, σύμφωνα με το Βυζαντινό λεξικό «Σουΐδα» στο «Δρέπανον το εν Άργει», σύμφωνα με άλλους στη Δαμασκό ή την Αλεξάνδρεια. Σπούδασε ιατρική πιθανώς στην Αλεξάνδρεια και άσκησε το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη τα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντος Α'. Το ίδιο λεξικό, που του αφιερώνει συνολικά τρεις παραγράφους, γράφει ότι «της επιστήμης τέλειος ην, ου διαγιγνώσκειν μόνον τας νόσους αλλά και ιώμενος ομού μεν κατά λόγο, ομού δε κατά την πείρα, επιμελώς τε και ικανώς». Έτσι κέρδισε τα πρωτεία της «ιατρικής ευκλείας» της εποχής του κι ο κόσμος τον θεωρούσε ισότιμο προς τους αρχαίους γιατρούς, ορισμένοι δε υπερβάλλοντας του απέδιδαν ισόθεη δύναμη. Ο Ιάκωβος κέρδισε την αγάπη των ασθενών του, αλλά και τα ειρωνικά σχόλια των συναδέλφων του. Του απονεμήθηκε επίσημα ο τίτλος του «κόμητα των αρχιάτρων». Ο κόσμος τον αποκαλούσε «Σωτήρα, Ασκληπιό», αλλά και «Φειδία της Ιατρικής».
ΘΕΩΝ
Στο περίφημο σύγγραμμα «Μυριόβιβλος» ή «Βιβλιοθήκη» του Πατριάρχη Φωτίου (περίπου 820-893) αναφέρεται ο γιατρός Θέων, που έζησε τον 5ο αιώνα και είχε διατελέσει αρχίατρος στην Αλεξάνδρεια. Ο Θέων έμεινε στην ιστορία της επιστήμης ως συγγραφέας ενός πολύ χρήσιμου και πρακτικού ιατρικού συγγράμματος με τον τίτλο «Άνθρωπος». Πρόκειται για την πρώτη αξιόλογη συγγραφή μετά από εκείνη του Ορειβάσιου. Δυστυχώς δεν έχει διασωθεί αυτούσιο, παρά μόνο μέσα από τις πληροφορίες που μας παρέχουν γι’ αυτό μεταγενέστεροι συγγραφείς και κυρίως ο Φώτιος. Το πρώτο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στα διάφορα νοσήματα, τα οποία εξετάζει με τοπογραφική διάταξη, αρχίζοντας από εκείνα της κεφαλής και τελειώνοντας με εκείνα των αρθρώσεων των άκρων. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου εξετάζονται τα διαθέσιμα θεραπευτικά μέσα της εποχής και κυρίως τα φάρμακα. Ο Φώτιος αναφέρει επίσης ότι χαρακτηριστικό του συγγράμματος ήταν το περιορισμένο ενδιαφέρον για τις θεωρητικές απόψεις για τα νοσήματα. Οι θεωρίες των διαφόρων σχολών («Δογμάτων» κατά την τότε ορολογία) αφήνουν αδιάφορο τον συγγραφέα. Αντίθετα δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για τις πρακτικές εφαρμογές, στις οποίες και επιμένει. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίον το σύγγραμμα του Θέωνα εκτιμήθηκε πολύ από τους γιατρούς της εποχής. Κι αυτό γιατί μπορούσαν να προσανατολιστούν με μεγάλη ευχέρεια προς τα προβλήματα των αρρώστων τους και τις προοπτικές αντιμετώπισης, βοηθώντας τους ουσιαστικά στην παροχή υπηρεσιών υγείας.
ΑΝΘΙΜΟΣ
Ο Άνθιμος, γιατρός από την Κωνσταντινούπολη (5ος - 6ος αιώνας), υπηρέτησε αρχικά τον αυτοκράτορα Ζήνωνα (474-475 και 476-491). Ο Ζήνων ήταν αρχηγός στρατιωτικής ομάδας, τον οποίον ο Λέων Α' (457-474) κάλεσε για ενίσχυση, λόγω των πολλαπλών πιέσεων του Γότθου βασιλιά Άσπαρ. Παντρεύτηκε την κόρη του Λέοντα κι έτσι, μετά το θάνατο του πεθερού του, βρέθηκε στο θρόνο του Βυζαντίου. Μετά το βραχύβιο πραξικόπημα του Βασιλίσκου (οπαδού του Μονοφυσιτισμού), ο τότε Γότθος βασιλιάς Θεοδώριχος ο Στραβός βοήθησε τον Ζήνωνα να αποκατασταθεί στο θρόνο. Με τα δεδομένα αυτά θα μπορούσε να υποτεθεί ότι ο Άνθιμος δεν εκδιώχθηκε, αλλά παραχωρήθηκε στον Θεοδώριχο το Στραβό και τον διάδοχό του Θεοδώριχο τον Νεώτερο και εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, που τότε την κατείχαν οι Γότθοι. Ο Άνθιμος έγραψε έργο με «Παρατηρήσεις περί τροφίμων», αφιερωμένο στον «ενδοξότατο Θεοδώριχο, βασιλέα των Φράγκων». Ο Εμμ. Εμμανουήλ αναφέρει ότι το έργο αναλύει τη θρεπτική αξία και τις θεραπευτικές ιδιότητες περίπου 100 ειδών τροφίμων και φυτών που εύκολα ανευρίσκονται. Περιγράφει επίσης και τρόπους υγιεινής μαγειρικής. Το βιβλίο του Άνθιμου εκδόθηκε το 1870 στο Βερολίνο, μαζί με άλλα ελληνικά και ελληνο-λατινικά ανέκδοτα κείμενα από τον Val. Rose. Από πολλούς υποστηρίζεται ότι ο Άνθιμος, γιατρός του Ζήνωνα και του Θεοδώριχου, ταυτίζεται με τον υμνογράφο Άνθιμο που αναφέρει ο χρονογράφος Θεοφάνης.
ΚΟΣΜΑΣ Ο ΙΝΔΙΚΟΠΛΕΥΣΤΗΣ
Τον ίδιο αιώνα ο Αλεξανδρινός έμπορος Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης ταξιδεύει σε Αραβία, Ανατολική Αφρική και Ινδία στα πλαίσια εναρμόνισης των Γραφών με τη φυσική γεωγραφία. Στο έργο του «Χριστιανική τοπογραφία» καταγράφει και περιγράφει πλήθος βοτάνων με θεραπευτικές και άλλες ιδιότητες, τα οποία γνώρισε στα ταξίδια του.
Ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Εμμ. Εμμανουήλ στο έργο του «Ιστορία της Φαρμακευτικής» (1948) περιλαμβάνει μεταξύ εκείνων που συνέβαλαν στην πρόοδο της επιστήμης του και πρόσωπα τα οποία δεν ήταν γιατροί ή φαρμακοποιοί ή γενικά άτομα συναφών επαγγελμάτων, ούτε καν άτομα που ασκούσαν εμπειρικά την τέχνη. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνει τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Συνέσιο τον Κυρηναίο (4ος - 5ος αιώνας), που ήταν μαθητής της Υπατίας, συγγραφέας και αργότερα επίσκοπος Πτολεμαΐδας (της Αιγύπτου), που έδωσε σε φιλοσοφικό έργο την πλήρη περιγραφή της μεθόδου της απόσταξης. Περιλαμβάνει επίσης τον Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη (5ος αιώνας), που ήδη αναφέρθηκε, για την περιγραφή διάφορων φυτών των χωρών της «Χριστιανικής τοπογραφίας». Ακόμα ο Εμμανουήλ περιλαμβάνει στην «Ιστορία της Φαρμακευτικής» του τον Κασσιανό Βάσσο, «σχολαστικό» (λόγιο - νομικό) από τη Βιθυνία, που έζησε επίσης τον 6ο αιώνα. Ο Κασσιανός έγραψε το έργο «Περί γεωργίας εκλογών», που αποτέλεσε τη βάση δεδομένων για τη σύνταξη της «Συναγωγής γεωπονικών», της οποίας ο Κασσιανός θεωρείται από ορισμένους ως ο συγγραφέας της. Η «Συναγωγή» εκτός από το «Περί γεωργίας εκλογών» αντλεί υλικό και από τα βιβλία «Συναγωγή γεωργικών επιτηδευμάτων» του Ανατολίου Βανδανίου και από τα «Γεωργικά» του Διδύμου (4ος - 5ος αιώνας). Το αρχικό έργο (που αποδιδόταν στον Κασσιανό Βάσσο) αναθεωρήθηκε κατά τα μέσα του 10ου αιώνα με εντολή του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, αλλά η διασκευή αυτή δεν θεωρείται επιτυχής. Πέρα όμως από τις αξιόπιστες παρατηρήσεις και την εμπειρική έρευνα, πέρα από τη φιλοσοφική αναγωγή των προβλημάτων και την επιστημονική (ή έστω επιστημονική) γνώση, δεν πρέπει να ξεχνάμε τη διάδοση αντιεπιστημονικών και εξωλογικών θεραπευτικών πρακτικών. Τυπικό παράδειγμα οι «Κυρανίδες», που κυκλοφορούν αυτόν τον αιώνα αποδιδόμενες στον Ερμή τον Τρισμέγιστο με τρόπους μαγικής θεραπευτικής.
ΝΕΣΤΟΡΙΟΣ
Μερικές φορές η ιστορία (και η ιστορία των επιστημών) επηρεάζεται από γεγονότα που από μια πρώτη θεώρηση εκτιμούνται ως άσχετα μεταξύ τους. Το έτος 428 εκλέγεται αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινούπολης ο Νεστόριος, ο οποίος έθεσε ένα δογματικό ζήτημα σχετική με την ένωση των δύο φύσεων (θεϊκής και ανθρώπινης) στο πρόσωπο του Χριστού. Οι πολυάριθμοι οπαδοί του Νεστορίου ονομάστηκαν Νεστοριανοί. Η δογματική αυτή διαφορά επέφερε σοβαρές κοινωνικές συγκρούσεις θρησκευτικές και πολιτικές επιπτώσεις. Το έτος 431 η Γ' Οικουμενική Σύνοδος που έγινε στην Έφεσο καθαίρεσε και καταδίκασε τον Νεστόριο και τους οπαδούς του, εναντίον των οποίων κινήθηκε όχι μόνο η εκκλησιαστική, αλλά και η πολιτική εξουσία. Πολλοί Νεστοριανοί, με αξιοσημείωτη παιδεία, κατέφυγαν ανατολικά, στη Μεσοποταμία, και αργότερα, από εκεί στην Περσία και πιο πέρα, φτάνοντας μέχρι τις πύλες της Κίνας. Οι μορφωμένοι Νεστοριανοί μεταλαμπάδευσαν την ελληνική φιλοσοφία και την επιστήμη. Το διεσπαρμένο αυτό δυναμικό ενισχύθηκε αργότερα, μετά από τις διώξεις των Νεοπλατωνικών στην Αθήνα (529). Στην προσφορά των Νεστοριανών και των Νεοπλατωνικών συγκαταλέγεται η μετάφραση στη συριακή και αργότερα στην αραβική γλώσσα αρχαιοελληνικών ιατρικών και φιλοσοφικών συγγραμμάτων, καθώς και η ίδρυση και αναβάθμιση σχολών και πανεπιστημίων, με λειτουργία και ιατρικών σχολών. Η σχολή της Έδεσσας της Μεσοποταμίας ήκμασε το 482, οπότε και μετακινήθηκε προς το εσωτερικό, μέχρι την Περσία λόγω των διωγμών από τον αυτοκράτορα Ζήνωνα.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΥΣ
Ο Στέφανος ο Αλεξανδρεύς ή Αλεξανδρινός έζησε και άσκησε το επάγγελμα του ιατρού στην Αλεξάνδρεια κατά τον 5ο αιώνα. Είχε μεγάλο κύρος, γι’ αυτό και στους κώδικες όπου αντιγράφονται έργα του αποκαλείται «οικουμενικός φιλόσοφος και διδάσκαλος της μεγάλης και ιεράς τέχνης», δηλαδή της χρυσοποιίας ή «της του χρυσού ποιήσεως». Σε σχετικά έργα του που έχει δημοσιεύσει ο Ideler (1842) αποδεικνύεται όχι μόνο φιλόσοφος, αλλά και ικανός θεολόγος, με την αναγραφή πλήθους εγκωμίων προς τη θεϊκή σοφία. Ίσως όμως ο μεγάλος θεολογικός φόρτος των έργων του Στεφάνου να οφείλεται σε λόγους προστασίας του από την εξουσία της Εκκλησίας. Γιατί, ασφαλώς, ένα αλχημιστικό κείμενο χωρίς τις ανάλογες ομολογίες πίστης μπορούσε να τον βάλει σε κίνδυνο. Συχνά ο πλούσιος και καλλιεπής λόγος του γίνεται κρυφός και αινιγματικός, κατάλληλος μόνο για συναδέλφους του μυημένους στην τέχνη. Μερικές φορές αναφέρεται και σε πρόσωπα, από τα οποία κάποια θεωρεί αξιόλογους γνώστες της τέχνης και άλλα αγύρτες. Εκτός από τα κείμενα που έχει γράψει για τη χρυσοποιία, έχουν διασωθεί και ιατρικά έργα του Στεφάνου. Αναφέρονται τα «Σχόλια εις το Προγνωστικό Ιπποκράτους», «Προλεγόμενα εις το ‘Περί αγμών’ Ιπποκράτους», τα οποία έχουν εκδοθεί από τον Dietz (1834) και «Εις το Μάγνου σοφιστού περί ούρων» που έχει εκδώσει ο Bussemaker. Παραθέτουμε δείγμα γραφής του Στεφάνου του Αλεξανδρινού: «Το των αριθμών συγκείμενο πλήθος εκ μιας της ατόμου και φυσικής μονάδος την ύπαρξη έχει άπειρον αυτή συντείνουσα την των αλλήλων σχέσιν, ως εξ αυτής προσεληλυθότα περιέχει και περικρατεί. Μονάς δε λέγεται δια το μένειν αυτήν άτρεπτο και αμετακίνητο. Την γαρ κυκλική και σφαιροειδή των αριθμών θεωρία, όμοια εαυτής αναδείκνυσι αποκατάληξη των πέντε αριθμών φημί και των εξ».
ΑΕΤΙΟΣ
Μία από τις ιατρικές προσωπικότητες της εποχής ήταν ο Αέτιος που είχε την προσωνυμία Αμιδηνός, επειδή είχε γεννηθεί (τέλη του 5ου αιώνα) στην Άμιδα της Μεσοποταμίας, κοντά στον Τίγρη ποταμό. Σπούδασε την ιατρική στην Αλεξάνδρεια και εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και αναδείχθηκε σε αρχίατρο της Βυζαντινής αυλής. Το υψηλό για την αποχή επιστημονικό του επίπεδο και η ποιότητα των υπηρεσιών που παρείχε, του έδωσαν φήμη και εξουσία και τον ανέδειξαν σε «Κόμητα του Οψικίου», δηλαδή διοικητή μιας μεγάλης περιφέρειας, στην οποία περιλαμβανόταν η Νίκαια, η Προύσσα και άλλες πόλεις. Ο Αέτιος κληροδότησε στους επερχόμενους το σύγγραμμά του «Βιβλία ιατρικής εκκαίδεκα». Όπως δηλώνει ο τίτλος, αποτελείται από 16 λόγους χωρισμένους σε 4 τετράδες. Κάθε λόγος ασχολείται με ένα αντικείμενο (πυρετοί, αιμορροΐδες, φλεγμονές, ρευματοπάθειες, γυναικολογικά νοσήματα και μαιευτικά προβλήματα, φάρμακα κλπ.). Πρόκειται για έργο επηρεασμένο από τον Γαληνό, τους Μεθοδικούς και τους Εμπειρικούς. Το σύγγραμμα έχει πρακτικό χαρακτήρα χωρίς θεωρητικό υπόβαθρο, για το οποίο και ο συγγραφέας και η εποχή (6ος αιώνας) είχαν περιορισμένο ενδιαφέρον. Μάλιστα, από μια άποψη, τα βιβλία του Αέτιου υποδηλώνουν κάποια οπισθοδρόμηση σε σχέση με τον φυσιοκρατικό χαρακτήρα της ιπποκρατικής ιατρικής. Ο συγγραφέας υποδεικνύει τις ενδεικνυόμενες κατά νοσήματα θεραπείες, τις συνοδεύει όμως και από μυστικιστικά και μεταφυσικά στοιχεία, μαγικούς λόγους, επικλήσεις από τα συναξάρια κλπ.
Ο Αέτιος στο σύγγραμμά του συγκεντρώνει και ταξινομεί τις υπάρχουσες ιατρικές γνώσεις της εποχής του. Το πρώτο βιβλίο περιλαμβάνει όλα τα φαρμακευτικά σκευάσματα από βότανα, ακολουθώντας το αλφαβητικό ταξινομικό σύστημα του Γαληνού. Το δεύτερο βιβλίο αναφέρεται στα φάρμακα που προέρχονται από ζωικά προϊόντα και από τον ανόργανο κόσμο. Το τρίτο βιβλίο ασχολείται με ζητήματα της φυσιολογίας (σχέσεις φύλων - ερωτική ζωή) και με διάφορες κοινές θεραπευτικές μεθόδους, όπως οι σικύες (βεντούζες), οι καθάρσεις (υποκλυσμοί), τα καταπλάσματα κλπ. Η υγιεινή και η διατροφή παιδιών και γερόντων και οι παιδικές παθήσεις εκτίθενται στο τέταρτο βιβλίο, τα περί πυρετών στο πέμπτο, τα νοσήματα κεφαλής - αυτιών - μύτης στο έκτο, τα σχετικά με τα μάτια στο έβδομο και οι παθήσεις του προσώπου, του στόματος και του αναπνευστικού συστήματος εκτίθενται στο όγδοο βιβλίο. Στο ένατο βιβλίο ο Αέτιος αναφέρεται στις παθήσεις του γαστρεντερικού συστήματος και στις συχνές κατά την εποχή του παρασιτώσεις του εντέρου. Οι παθήσεις ήπατος και σπλήνα αναφέρονται στο δέκατο βιβλίο. Στο ενδέκατο αναφέρονται οι παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος και των γεννητικών οργάνων, στο δωδέκατο τα νοσήματα του ερειστικού συστήματος, στο δέκατο τρίτο τα σχετικά με δηλητηριάσεις και δαγκώματα φιδιών και τα διάφορα αντίδοτά τους. Τραύματα, πληγές, συρίγγια, αιμορροΐδες και παθήσεις του πρωκτού αναφέρονται στο δέκατο τέταρτο βιβλίο του Αέτιου. Το δέκατο πέμπτο βιβλίο περιλαμβάνει διάφορα θέματα με τα οποία δεν είχε ασχοληθεί συστηματικά σε προηγούμενα κεφάλαια (οιδήματα, διαταραχές αιμάτωσης, βρογχοκήλες κλπ. νοσήματα). Τέλος, το δέκατο έκτο βιβλίο ασχολείται με τη Μαιευτική και τη Γυναικολογία. Τα βιβλία του Αέτιου στηρίζονται σε μερικές δεκάδες παλαιότερους συγγραφείς, τους οποίους αναφέρει ονομαστικά κάθε φορά που μεταφέρει τις απόψεις ή τις μεθόδους ή τις συνταγές τους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου