Μεταβυζαντινή και νεώτερη Ιατρική (18ος αιώνας) [130]

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΪΩΑΝΝΗΣ
Ο Κωνσταντίνος Καραϊωάννης γεννήθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα στα Τρίκαλα ή, κατ’ άλλους, στα Ιωάννινα. Σπούδασε στη Νάπολη κοντά σε φημισμένους δασκάλους και εργάστηκε τα πρώτα χρόνια στην πόλη των σπουδών του. Στη συνέχεια εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου γνώρισε τον Γρηγόριο Γκίκα. Όταν αυτός τοποθετήθηκε ηγεμόνας της Βλαχίας και της Μολδαβίας, πήρε τον Καραϊωάννη ως αρχίατρο της ηγεμονίας. Έχοντας «έρωτα παιδείας» μπόρεσε να οργανώσει τα σχολεία της περιοχής σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Μετά την πτώση του ηγεμόνα ο αρχίατρός του έφυγε για τη Ρωσία, όπου άσκησε για μερικά χρόνια την ιατρική και μετά επέστρεψε στα Ιωάννινα όπου αναδείχθηκε ως ο μεγαλύτερος γιατρός της περιοχής. «Ούτος είχε φθάσει εις άκρον της ιατρικής τέχνης [] πολλάκις τους πτωχούς ου μόνον αμισθί εθεράπευεν ιδίοις ιατρικοίς (με δικά του φάρμακα), αλλά και τα προς το ζην δαψιλώς (με αφθονία) εχορήγη», γράφει ο Ζαβίρας. Πέθανε πηγαίνοντας για επίσκεψη σε άρρωστο Τούρκο αξιωματούχο στα Τρίκαλα. Δύο βιβλία του Καραϊωάννη («Σύνοψις Λογικής» και «Θησαυρός Γραμματικής») εκδόθηκαν στη Βούδα (Ουγγαρία) το 1797.


ΘΩΜΑΣ ΜΑΝΔΑΚΑΣΗΣ
Ο Θωμάς Μανδακάσης γεννήθηκε στην Καστοριά (1709) και σπούδασε αρχικά στη Ρωσία στο «Γυμνάσιον του Μοναστηρίου της Αγίας Τριάδος». Σπούδασε ιατρική στη Λειψία σε ώριμη ηλικία, αφού πήρε το πτυχίο σε ηλικία 48 ετών (1757), έχοντας προφανώς εργαστεί τα ενδιάμεσα χρόνια, κάτι που σημαίνει ότι η ιατρική ήταν γι’ αυτόν σοβαρή επιλογή. Όπως γράφει σύγχρονός του «παιδείας τε τοις άλλοις και φιλοσόφων μαθημάτων ευ ήκων, προπάντων δε της των Ασκληπιάδων ιεράς τέχνης αμφιλαφώς εχόμενος ην κανταύθα εν Λειψία της Σαξωνίας μετιέναι τε και ασκείν, αδεία δήπου και συναινέσει των Ακαδημαϊκών επιτέτραπται». Τα χρήματα που κέρδιζε ασκώντας την ιατρική στη Λειψία τα διέθετα για την έκδοση χρήσιμων για τους Έλληνες βιβλίων. Η διδακτορική του διατριβή στα ελληνικά και στα λατινικά είχε ως θέμα της «Όμοια των ελλειπόντων ιάματα - Dissimilibus similium defisientium madicina []. Θωμάς Μανδακάσης Καστοριανός Μακεδών τη ιατρική σπουδάζων». Το 1767 επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου ίδρυσε σχολείο το οποίο και διεύθυνε.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ
Ο Αθανάσιος Υψηλάντης (1711-1789) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν γόνος της παλαιάς οικογένειας των Υψηλάντη, που είχε εγκατασταθεί στην Πόλη από το 1665. Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα. Εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη και πέτυχε να γίνει αρχίατρος στην αυλή του Μεγάλου Βεζίρη Ρεντζίπ πασά, αργότερα δε γιατρός του ηγεμόνα της Βλαχίας Γρηγόριου Γκίκα. Ο Υψηλάντης πρόσθεσε αργότερα ως δεύτερο επώνυμο Κομνηνός, καθώς, όπως υποστήριζε, οι δύο οικογένειες είχαν συγγενικό δεσμό μεταξύ τους. Ο γιατρός Αθανάσιος Υψηλάντης-Κομνηνός θεωρείται σπουδαίος χρονικογράφος και έχει γράψει «Πολιτικών και Θρησκευτικών Βιβλία 12». Αρκετές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του διασώζει στο έργο του «Βίοι Παράλληλοι» (Τόμος 6ος, 1874) ο γιατρός και πρώτος πτυχιούχος και διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αναστάσιος Γούδας. Από το μεγάλο αυτό έργο ο αρχιμανδρίτης Γερμανός Αφθονίδης εξέδωσε τα Βιβλία Η', Θ', Ι' που αναφέρονται στα μετά την Άλωση (Φωτοαναστατική επανέκδοση 1971).

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ
Πολυμαθής και πολύγλωσσος ο Δημήτριος Προκοπίου είχε αρχικά το επώνυμο Παμπέρης. Το μεταγενέστερο Προκοπίου οφείλεται στο μοναχικό του όνομα Προκόπιος. Λόγιος, ιερομόναχος και γιατρός γεννήθηκε στη Μοσχόπολη στις αρχές του 18ου αιώνα. Σπούδασε στην Πάδοβα, όπου υπηρέτησε ως γραμματέας του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Το κυριότερο έργο του είναι η «Επιτετμημένη επαρίθμησις των κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών» (17ος αιώνας).

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΝΟΤΑΡΑΣ
Αρχές του 18ου αιώνα δραστηριοποιείται και ο Δημήτριος Νοταράς, από τη μεγάλη βυζαντινή οικογένεια της Πελοποννήσου. Είχε σπουδάσει στη Ρώμη και την Πάδοβα και κατά τον Δημήτριο Προκοπίου-Παμπέρη είχε μόρφωση κλασική («Θύραθεν παιδεία») και θεολογική («την καθ’ ημάς ιεράν») και γνώριζε γλώσσες. Εργάστηκε ως αρχίατρος του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας.

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΟΥΛΑΗΜΟΥ
Σύγχρονός του και ο Σταύρος Μουλαήμου, από τα Ιωάννινα με σπουδές στην Πάδοβα και σε άλλα μέρη της Ιταλίας. Έγραψε και τύπωσε βιβλίο με θέμα τα αντίδοτα στο δάγκωμα δηλητηριωδών φιδιών, που κυκλοφόρησε στη Βενετία το 1724. Ο Μουλαήμου πέθανε το 1733, άγνωστο σε ποια ηλικία.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΝΗΣ
Ο πρόωρος θάνατος σε ηλικία 38 ετών (1723-1761) δεν επέτρεψε στον Ιωάννη Κοντονή να αναπτύξει τις ικανότητες και τις γνώσεις του. Από παλαιά οικογένεια της Ζακύνθου, με τίτλους ευγενείας, είχε τη δυνατότητα για εξαιρετική μόρφωση, συμπλήρωσε δε τις σπουδές του με την ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Επέστρεψε στη Ζάκυνθο, όπου όμως δεν τον ικανοποίησε η άσκηση της ιατρικής. Ταξίδεψε πολύ «εις διάφορα μέρη της Εσπερίας και κατόπιν εις Άγιον Όρος», όπως γράφει ο Λ. Χ. Ζώης. Άφησε πολλά αδημοσίευτα έργα, που τα κατέγραψε βιογράφος και συγγενής του σε ειδική έκδοση του 1861. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός της πλατιάς μόρφωσής του, όπως αποδεικνύεται από τα γραπτά του. Ανάμεσά τους αναφέρονται έργα θεολογικά, εισαγωγής στη λογική, φιλοσοφικά, αστρονομικά, ρητορικής κλπ. Από αυτά, άλλα είναι γραμμένα στην ελληνική, άλλα στη λατινική και άλλα στην ιταλική γλώσσα. Όπως γράφει ο Μ. Περάνθης κατά το διάστημα της παραμονής του στον Άθω είχε την ευκαιρία να μελετήσει τους θησαυρούς των βιβλιοθηκών του. Επίσης, κατά τον Ζώη, σχετίστηκε στενά εκεί με τον «δάσκαλο του γένους» Ευγένιο Βούλγαρη.

ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ
«Εγεννήθην πρωτότοκος την 27η Απριλίου του 1748 έτους εις την Σμύρνην από τον Ιωάννην Κοραήν, Χίον την πατρίδα και την Θωμαΐδα Ρυσίαν, Σμυρναίαν» γράφει ο Αδαμάντιος Κοραής στην Αυτοβιογραφία του. Ο πατέρας του αν και αγράμματος, ήταν «πυρωμένος από έρωτα παιδείας». Η μητέρα του, κόρη του σοφού δασκάλου της φιλολογίας Αδαμαντίου Ρυσίου, ήταν μορφωμένη και η πρώτη δασκάλα των παιδιών της. Ο Κοραής από τα 13 χρόνια του ως τα 60 έκανε συχνές αιμοπτύσεις, πιθανότατα από φυματίωση, που όμως δεν τον εμπόδισε να μάθει γράμματα και γλώσσες, ακόμα και εβραϊκά. Στο Άμστερνταμ, όπου από 24 ετών (1772) εμπορευόταν μεταξωτά υφάσματα, διδάχτηκε Λογική, Γεωμετρία και αντικείμενα γενικής παιδείας. Επεδίωξε να σπουδάσει ιατρική, αλλά μπόρεσε να το πραγματοποιήσει το 1782, ενώ ήταν ήδη 34 ετών. Γράφτηκε στο Μονπελιέ της Γαλλίας, πανεπιστήμιο φημισμένο, με σπουδαίους καθηγητές και σπούδασε εργαζόμενος λόγω της οικογενειακής οικονομικής δυσπραγίας: έκανε μεταφράσεις βιβλίων από γερμανικά και αγγλικά προς τα γαλλικά. Το 1786 συγγράφει την πρώτη του διδακτορική διατριβή με το θέμα «Πυρετολογίας Σύνοψις» («Pyretologiae Synopsis»).
Το 1787 ο Κοραής υποβάλλει τη διατριβή του «Medicus Hippocraticus», με την οποία αναγορεύεται διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μονπελιέ. Πρόκειται για μελέτημα που αναφέρεται στα κύρια καθήκοντα του γιατρού, όπως εξάγονται από τον πρώτο αφορισμό (του ομώνυμου ιπποκρατικού βιβλίου) και από το «Περί ευσχημοσύνης». Από την ελληνική μετάφραση του Θεαγένους Λιβαδά παραθέτουμε μικρό δείγμα για να κατανοηθεί το πνεύμα της διατριβής του Κοραή: «...πρώτον άρα καθήκον του σπουδάζοντος να μετέλθει την τέχνην την μακράν, εν βίω ούτω βραχεί, έστω το ούτω πως καταναλίσκειν προς τελείωσιν της τέχνης άπαντας του βίου τους καιρούς, ώστε ν’ αποβαίνει ωφέλιμος τοις κάμνουσι ή - τούτου αδυνάτου όντως - τουλάχιστον να μη γίνεται αυτοίς βλαβερός: ‘ασκεί περί τα νοσήματα δύο, ωφελέειν ή μη βλάπτειν’...». Και αλλού: «Ο πρακτικός της τέχνης θεράπων οίκαδε υποστρέφων ούτε ληκύθους και λεκάνια, ούτε βοτανοθήκας περικοσμεί, ούτε εις παραπλήσια σχολάζει, ποιείται δε σπουδήν περί τα κυρίως ιατρικά πράγματα...». Και κυρίως, γράφει ο Κοραής, ζητά και δίνει λόγο για ευθύνες και ρωτά πολλές φορές τον εαυτό του τι σοβαρό θεράπευσες σήμερα και τι έπραξες σύμφωνα με τις αντιλήψεις σου.
Αυτόπτης μάρτυρας της Γαλλικής Επανάστασης (1789) οραματίζεται την Ελληνική Εθνική Επανάσταση, θεωρεί όμως ότι η κατάλυση της τυραννίας είναι το φυσικό επακόλουθο της προόδου στα γράμματα και τις επιστήμες. Έτσι αποφασίζει να ασχοληθεί με το Διαφωτισμό και τη μόρφωση των συμπατριωτών του και γι’ αυτό εγκαταλείπει την άσκηση της ιατρικής πράξης. Σκέφτηκε ότι για την παιδεία των Ελλήνων το καλύτερο μέσον ήταν η έκδοση των αρχαίων συγγραφέων μεταφρασμένων και με πλούσια εισαγωγή και σχόλια που θα επεσήμαιναν το ουσιαστικό πνεύμα του συγγραφέα. Το 1798 κυκλοφορεί ανωνύμως στο Παρίσι την «Αδελφική Διδασκαλία», ως απάντηση σε αντιδραστική έκδοση που κήρυσσε την υποταγή και τη δουλοφροσύνη, η οποία είχε κυκλοφορήσει με το όνομα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Άνθιμου. «Ο αληθής συγγραφεύς», γράφει ο Κοραής, «φαίνεται μάλλον να είναι εχθρός επίσημος και του γένους των Γραικών και της θρησκείας την οποίαν οι Γραικοί πρεσβεύουσι σήμερον [], ηθέλησεν ο φιλότουρκος συγγραφεύς να κοιμήσει την δικαίαν των Γραικών αγανάκτησιν και να τους εμποδίσει από το να μιμηθώσι τα σημερινά υπέρ της ελευθερίας κινήματα πολλών εθνών της Ευρώπης».
Ο Αδαμάντιος Κοραής ακολουθεί μια πυρετώδη συγγραφική και μεταφραστική παραγωγή με βιβλία αναφερόμενα στην Ελλάδα και κυρίως με έργα αρχαίων συγγραφέων, που εκδίδει σύμφωνα με το πνεύμα που προαναφέραμε. Εκδίδει τα «Ποιμενικά» του Λόγγου, τα «Αιθιοπικά» του Ηλιοδώρου, λόγους του Ισοκράτη, το εξάτομο έργο «Βίοι Παράλληλοι» του Πλουτάρχου, τα «Στρατηγήματα» του Πολυαίνου, τα «Αστεία» του φιλόσοφου Ιεροκλέους, τους Αισώπειους μύθους, τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνος (4 τόμοι), τις τέσσερις πρώτες ραψωδίες της «Ιλιάδος». Κι ακόμα έργα του Αριστοτέλη, του Ξενοφώντος, του Λυκούργου και πολλών ακόμα συγγραφέων. Ακόμα μετέφρασε και τύπωσε το «Περί διαίτης οξέων» και το «Περί Αρχαίης Ιητρικής» έργα του Ιπποκράτη. Στα πλαίσια της πολιτικής - διαφωτιστικής του δράσης το 1830 εκδίδει με το ψευδώνυμο Γ. Πανταζίδης το βιβλίο «Τι συμφέρει εις την ελευθερωμένην από Τούρκους Ελλάδα να πράξει εις τας παρούσας περιστάσεις, ώστε να μην υποδουλωθεί σε χριστιανούς τουρκίζοντες». Ο Κοραής συνέχισε να συγγράφει ακατάπαυστα ως τις αρχές του 1833.
Ο θάνατος του δασκάλου του γένους Αδαμαντίου Κοραή επήλθε στις 6 Απρολίου 1833. Δεκαεννιά μέρες πριν, στις 18 Μαρτίου, ενώ έσκυβε από το κάθισμά του, έπεσε στο δάπεδο. Είναι πιθανόν ότι έγινε κάποιο κάταγμα, καθώς παρουσίασε πόνους και δεν μπορούσε να σηκωθεί από το κρεβάτι. Υπέμεινε στωικά τα προβλήματά του. Ο συμπατριώτης του Κ. Πιτζιπιός, από τη Χίο, που έμεινε κοντά του τις τελευταίες νύχτες, αφηγείται ότι ο Κοραής πέθανε λέγοντας με όση δύναμη του απέμεινε τη λέξη «Πατρίς» και, κοιτώντας μια εικόνα του Δημοσθένη που υπήρχε στον τοίχο του δωματίου του, είπε: «Ναι, αυτός ήταν άνθρωπος». Και ξεψύχησε. Ο μεγάλος γιατρός και λόγιος, ο σύμβουλος και συμπαραστάτης των συγχρόνων του παραμένει ακατάλυτος δάσκαλος του γένους. Αρκεί να θυμηθούμε κάποια από τα πολλά που είπε: «Όταν τα φώτα λάμψουσι (παιδεία), η τυραννία εξ ανάγκης πρέπει να παύσει. Τούτο είναι αξίωμα της ηθικής και της πολιτικής, τόσον βέβαιον όσον τα μαθηματικά αξιώματα. Επιστήμαι και τυραννία ποτέ δεν συγκατοίκησαν ομού. Αν η τυραννία δεν προφτάσει να τας διώξει, πρέπει εξ άπαντος να διωχθεί από αυτάς».

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΙΕΡΟΠΑΙΣ
Από το χωριό Βελκοδίνο ή Βελισδόνι των Αγράφων (Ευρυτανία) καταγόταν ο λόγιος και γιατρός Νικόλαος, που έζησε τον 18ο αιώνα. Το επώνυμό του Ιερόπαις ήταν κατασκευασμένο από την ιδιότητα του ιερέα πατέρα του. Για τον ίδιο λόγο αναφέρεται και ως Παπαδόπουλος, ενώ λόγω της καταγωγής του φέρεται και ως Αγραφιώτης. Δεν μας είναι γνωστά πολλά για τη ζωή και τη δράση του. Όπως γράφει ο Σπ. Λάμπρος στον «Ελληνομνήμονα» (τόμος 3, σελίδα 473) ο Νικόλαος Ιερόπαις Παπαδόπουλος έγραψε «Περί Αμβλυωπίας». Επίσης έγραψε «Βιβλίον Φαρμακοποιίας καλούμενον Αυγή των Ιατρών ερανισμένον έτι πολλών παλαιών τε και νέων». Σώζεται σε χειρόγραφο κώδικα της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Άλλο έργο του είναι το «Λεξικόν τινών βοτάνων συναχθέν παρά του εν ιατροίς λογιωτάτου Ιερόπαιδος του Αγραφιώτου κατά διαλέκτους τέσσαρας, ελληνικήν, ιταλικήν, αραβικήν και κοινήν». Ο αναφερόμενος εδώ γιατρός, συγγραφέας του «Περί Αμβλυωπίας», δεν πρέπει να συγχέεται με τον άλλον Νικόλαο Αγραφιώτη της ίδιας περίπου χρονικής περιόδου.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΕΝΤΟΤΗΣ
Αν και δεν είναι γιατρός ο Γεώργιος Βεντότης (Ζάκυνθος 1757 - Βιέννη 1795) δικαιούται τη μνεία στη σειρά αυτή ως μεταφραστής ιατρικών βιβλίων. Μορφή του νεοελληνικού διαφωτισμού, φίλος του Ρήγα Φεραίου, εκδότης ελληνικής εφημερίδας (1784) που δεν διασώθηκαν φύλλα της, λόγιος και συγγραφέας άφησε πολύτιμα για τον διαφωτισμό έργα. Ανάμεσά τους λεξικά ευρωπαϊκών γλωσσών, βιβλία γνώσεων του φυσικού κόσμου, «Αλφαβητάριον» και «Πινακίδιον» αριθμητικής για τα παιδιά κλπ. Η εδώ αναφορά του γίνεται για τη μετάφραση δύο εκλαϊκευτικών έργων του γιατρού André Tissot, τα οποία είχαν κυκλοφορήσει σε πολλαπλές εκδόσεις στις ευρωπαϊκές χώρες τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Τα βιβλία, όπως αναφέρονται εδώ με τους πλήρεις τίτλους τους είναι: «Νουθεσία εις τον λαόν εις διαφύλαξιν της σωματικής υγείας» (Βενετία 1780, σε δύο τόμους) και «Αυνανισμού επιτομή. Ήτις περιγράφει τα διάφορα πάθη όπου γεννώνται από τας ασελγείς ηδονάς και μάλιστα από την επάρατον πράξιν της μαλακίας. Εκ της γαλλικής εις την ημετέραν απλήν διάλεκτον. Ενετίησι 1777 παρά Νικολάω Γλυκεί».

ΣΤΑΜΟΣ ΠΕΤΡΙΤΣΗΣ
Ο Στάμος Πετρίτσης (1758-1835) γεννήθηκε στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς. Σπούδασε στην Ιταλία και δούλεψε σαν γιατρός στην Κεφαλονιά, στη Ζάκυνθο, την Πάτρα και τα Γιάννενα, όπου υπηρέτησε στην αυλή του Αλή. Από τους πρωτοπόρους του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς, τον εφάρμοσε μαζικά στη Ζάκυνθο και την Πάτρα. Ο Κ. Τριανταφύλλου γράφει σχετικά: «Εξ ανεκδότου διατριβής του μανθάνομεν ότι πρώτος εισήγαγε το νέον σύστημα του δαμαλισμού εν Πάτραις και εν Ζακύνθω. Οι ιατροί έως τότε εφήρμοζον τον εγκενρισμόν. Πρώτος εις την ανατολήν εισήγαγε τον δαμαλισμόν ο ιατρός του Άγγλου πρέσβεως Σκωτ, διαδόσας το νέον σύστημα εις Αθήνας, εξέμαθε δε τον εν Πάτραις πρόξενον Στράνην. Ο Στράνης ανεκοίνωσε την μέθοδον και σύγγραμμα περί αυτής εις τον Πετρίτσην». Παράλληλα ήταν πολύ εγκυκλοπαιδικός και ασχολήθηκε με τη βοτανολογία και μελέτησε τη χλωρίδα της Κεφαλονιάς. Μετά το θάνατό του άφησε την περιουσία του για την ίδρυση Μέσης Σχολής στην ιδιαίτερη πατρίδα του.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΟΝΑΣ-ΠΑΣΧΑΛΗΣ
Ο Ιωάννης Δονάς - Πασχάλης (1761-1839) γεννήθηκε στην Κέρκυρα, όπου και πήρε τα πρώτα μαθήματα. Διδάχθηκε ακόμα λατινική και ιταλική γλώσσα και φιλολογία. Σπούδασε την ιατρική στην Ιταλία και ξαναγύρισε στην Κέρκυρα μετά τις σπουδές του. Εκεί άσκησε το επάγγελμά του και απέκτησε σημαντική φήμη τόσο ως γιατρός όσο και ως λόγιος. Η φήμη του έφτασε γρήγορα στα Γιάννενα και ο Αλή τον κάλεσε κοντά του, όπου κι έμεινε για πολλά χρόνια. Εκτός από τις ιατρικές του ασχολίες, ο Δονάς υπηρέτησε και τα γράμματα. Δημοσίευσε μελέτες ιατροκοινωνικές, φιλοσοφικές, γεωλογικές, αρχαιολογικές, μετέφρασε ποιήματα του Πετράρχη και του Τορκουάτο Τάσσο. Θεωρήθηκε ακόμα από τους πιθανούς συντάκτες της «Ελληνικής Νομαρχίας». Σύμφωνα με τις νεκρολογίες της εποχής, ξεχώριζε για την «οξύνοιαν, το ορθόν της κρίσεως, την ζωηρότητα της φαντασίας». Ακόμα ήταν φημισμένη η πολυμάθειά του για την οποία γράφεται στη νεκρολογία του: «Πόσαι άλλαι γνώσεις, πόση πολυμάθεια εστόλιζαν τον αγχίνουν τούτον άνδρα, το μαρτυρούν τα σωζόμενα ποιήματά του».

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ
Ο Αναστάσιος Γεωργιάδης ο Φιλιππουπολίτης (γεννήθηκε το 1773) έμεινε γνωστός με το παρωνύμιο Λευκίας, λόγω της πρόωρης λεύκανσης των μαλλιών του. Σπούδασε στην Ιένα και στη Βιέννη, όπου και πήρε το 1805 το διδακτορικό του δίπλωμα. Θέμα της διατριβής του ήταν το «Γυναικείων το Δεύτερο», βιβλίο της ιπποκρατικής συλλογής. Έγινε μέλος επιστημονικών εταιρειών (και εκτός της ιατρικής) στην Ιένα και το Χάλε, άσκησε δε το επάγγελμα στην πατρίδα του, ίσως και σε ευρωπαϊκές χώρες. Ανέπτυξε συγγραφική δράση και εξέδωσε στη Βιέννη διάφορα βιβλία τα οποία είτε έγραψε ο ίδιος είτε μετέφρασε από τη γερμανική γλώσσα. Γνωστότερα είναι τα εξής: «Περί πυρετού πεμφυγώδους ή λοιμού αφορισμός» και «Ιατροφιλοσοφική Ανθρωπολογία». Μετά την απελευθέρωση ο Λευκίας εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, είναι δε μεταξύ των πρώτων καθηγητών και ο πρώτος κοσμήτορας της νεοσύστατης τότε ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1837). Πέθανε στην Αθήνα το 1860.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΟΥΣΗΣ
Ο Γεώργιος Ρούσης έζησε περί τα μέσα του 18ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Σιάτιστα της Μακεδονίας και ήταν γιος ιερωμένου. Σπούδασε στην Πάντοβα γλώσσες, φιλολογία και ιατρική την οποία άσκησε στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Ήταν λόγιος και έγραφε αρχαιοπρεπή επιγράμματα. Κατά την περίοδο της διαμονής του στην Πάντοβα είχε εκδώσει κατάλογο με τα ονόματα και πληροφορίες για τους εκεί καθηγητές. Πέθανε στην πατρίδα του, έχοντας την εκτίμηση και την αγάπη των συμπατριωτών του.

ΛΑΖΑΡΟΣ ΣΚΡΙΒΑΣ
Την ίδια εποχή έζησε και ο Τραπεζούντιος στην καταγωγή Λάζαρος Σκρίβας, ιατροφιλόσοφος και δάσκαλος, που διετέλεσε γραμματέας του ηγεμόνα της Μολδαβίας Βοεβόδα Κωνσταντίνου Νικολάου. Ο Σκρίβας μετέφρασε από τη ρουμανική στη νεοελληνική Ιστορία των ηγεμόνων της Βλαχίας και Μολδαβίας με τον τίτλο «Ιστορία συνοπτική ου παράλληλος των ηγεμόνων της Ουγγροβλαχίας και Μολδαβίας, πόθεν, τίνες και τι έπραξαν και πόσα έτη έκαστος αυτός ηγεμόνευσε» (1734). Πέθανε το 1767.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΡΑΣ
Ο Γεώργιος Καλαράς από την Κόρινθο έζησε το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Σπούδασε ιατρική και μαθηματικά στην Πίζα και αναφέρεται ως φίλος και συμφοιτητής του Ιωάννη Κωλέττη. Έζησε και άσκησε την ιατρική στην Κόρινθο. Ασχολήθηκε με τα γράμματα, κυρίως με μεταφράσεις και υποστήριζε τη φωνητική γραφή, όπως ο Ιωάννης Βηλαράς, ο Αθανάσιος Ψαλλίδας, ο Χριστόδουλος Κονομάτης και άλλοι λόγιοι της εποχής. Στη φιλοδοξία τους ήταν, όπως γράφει ο Καλαράς, να μικρύνει η απόσταση από τον προφορικό στο γραπτό λόγο ώστε να ευκολυνθεί το κοινό στην πρόσβαση των γνώσεων. Προσπάθειές του για την έκδοση μιας γραμματικής της φωνητικής γλώσσας αντιμετώπισαν τεράστιες δυσκολίες που την ματαίωσαν. Όπως γράφει ο ίδιος σε επιστολή του προς τον Ιωάννη Βηλαρά, εκτός από τη Γραμματική είχε μεταφράσει σε φωνητική γραφή την Αριθμητική του Βιόζ, τη Γεωμετρία του Ζιάνδρε, ένα βιβλίο για την τουρκική θρησκεία, τον πρώτο τόμο του «Συστήματος της Φύσης» του Μιραμπό. «Τώρα», γράφει στον Βηλαρά, «καταγίνομαι να γράφω μίαν πρακτικήν γιατρικήν». Δεν κατόρθωσε όμως να εκδώσει οποιοδήποτε από τα βιβλία αυτά.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΓΚΥΡΑΜΟΣ
Ο Δημήτριος Αγκύραμος, Κωνσταντινουπολίτης στην καταγωγή, έζησε τον 18ο αιώνα. Έκανε σπουδές Ιατρικής σε διάφορα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και μετά την επιστροφή του άσκησε το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη. Επίσης οργάνωσε εκεί βοτανικό κήπο, τον οποίο εμπλούτισε με μεγάλη ποικιλία φαρμακευτικών φυτών. Μελέτησε τις θεραπευτικές τους ικανότητες σε διάφορες παθήσεις και απέκτησε φήμη όχι μόνο ως γιατρός αλλά και ως βοτανολόγος και ως λόγιος. Έγραψε μεγάλο πολύγλωσσο βοτανικό λεξικό στο οποίο δημοσιεύει περιγραφές των διαφόρων φυτών και τις θεραπευτικές τους εφαρμογές σε 6 γλώσσες: ελληνική, λατινική, γαλλική, περσική, αραβική και τουρκική.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΔΑΜΗΣ
Το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα αναφέρεται και ο Ιωάννης Αδάμης, ιατροφιλόσοφος από τη Μοσχόπολη της Βορείου Ηπείρου, που είχε σπουδάσει στη Χάλε. Το 1772 μεταφράζει εκεί το έργο του γιατρού Δαβίδ Σαμουήλ Μοδάι με τίτλο «Σύντομος ερμηνεία περί της ενεργείας και ωφελείας μερικών εκλεκτών και δοκιμασμένων ιατρικών...». Η μετάφραση «εις την απλήν των σημερινών Γραικών διάλεκτον παρά του ελαχίστου εν σπουδαίοις Ιωάννου Αδάμη» έγινε από τη λατινική γλώσσα.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΤΖΟΥΛΑΤΗΣ
Σύγχρονος του Κερκυραίου Ιωάννη Πασχάλη - Δονά ήταν ο Κεφαλλονίτης ιατροφιλόσοφος Ιωάννης Φραγκίσκος Τζουλάτης (1762-1805). Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα, όπου κι αναγορεύτηκε διδάκτορας, ενώ έγινε και μέλος της Ιατρικής Ακαδημίας της Βενετίας. Το 1785 επέστρεψε στην Κεφαλονιά, όπου διορίστηκε αρχίατρος. Έλαβε επίσης πολιτικά αξιώματα (διοικητής Ιθάκης, βουλευτής το 1800, μέλος της Συνταγματικής Βουλής της Ιουνίου Πολιτείας). Έγραψε βιβλία περιγραφικά της πατρίδας του και πολιτικά κείμενα. Ενδιαφέρουσα είναι η διδακτορική διατριβή του (Βενετία 1787) με θέμα «Περί δυνάμεως της μουσικής εις τας παθήσεις, τα ήθη και τας ασθενείας και περί της ιατρικής χρήσεως του χορού».

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΗΛΑΡΑΣ
Ο Ιωάννης Βηλαράς με καταγωγή από την Ήπειρο γεννήθηκε στα Κύθηρα (1770). Μαθήτευσε στη Σχολή του περίφημου Ψαλλίδα στα Ιωάννινα και σπούδασε ιατρική στην Πάδοβα και στην Μπολόνια. Το 1797 μετείχε σε πολιτική κίνηση που εμπνεόταν από τον Ρήγα και φυλακίστηκε στη Βενετία. Απελευθερώθηκε όταν ο Ναπολέων κατέλαβε την πόλη. Επέστρεψε στα Ιωάννινα και επιλέχθηκε λόγω των σπουδών και των τίτλων του ως γιατρός του Βελή, γιου του Αλή Πασά, ακολουθώντας τον επί μια δεκαετία σε όλες τις στρατιωτικές μετακινήσεις του. Στα μεσοδιαστήματα ήταν γιατρός της οικογένειας του Βελή και η καταφυγή όλων των φτωχών της πόλης, στους οποίους παρείχε κάθε υπηρεσία δωρεάν. Μεταφέρουμε απόσπασμα από βιογραφικό σημείωμα που δημοσιεύθηκε στην «Ανθολογία» του «Παρνασσού» (1880) και το οποίο περιλαμβάνει ο Κωστής Παλαμάς (1935) σε άρθρο του για τον Βηλαρά: «Εγκατεστάθη εις την πατρίδα του Ιωάννινα, εξασκών το ιατρικόν του επάγγελμα και καλλιεργών τας Μούσας. Απωλέσας την περιουσίαν του κατά την εν έτει 1820 πολιορκίαν των Ιωαννίνων υπό των οθωμανικών στρατευμάτων και εις ευτελή περιελθών πενίαν, προς δε και υπό άλλων ψυχικών παθήσεων ταλαιπωρούμενος, κατέστρεψε το ζην κατά Δεκέμβριον του 1823 εν τινι χωρίω εις το Τσεπέλοβο του Ζαγορίου, όπου προς σωτηρίαν του είχε καταφύγει».
Ο Βηλαράς επεδίωξε να γίνει η αρχαία γνώση κτήμα των πολλών μέσα από μεταφράσεις στην κοινή γλώσσα. Ο ίδιος μετέφρασε τη «Βατραχομυομαχία» του Ομήρου σε ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Σε πεζό λόγο απέδωσε τον διάλογο «Κρίτων» του Πλάτωνα. Έγραψε ερωτική και σατιρική ποίηση και θεωρείται ένας από τους προδρόμους του Σολωμού. Στα σατιρικά του αποτελούν στόχο και οι γιατροί («Γιατρική παρηγοριά», «Συμβούλιο γιατρών»), κυρίως δε οι αυτοδίδακτοι εμπειρικοί γιατροί («Ο Ματσούκας ή ο αυτοδίδακτος γιατρός»). Στα πλαίσια της ενημέρωσης έγραψε (1822) κείμενο με τον τίτλο «Ο άνθρωπος και τα μέρη του», μια αδρή σωματολογία για τα παιδιά. Εκτός από το προδρομικής αξίας πρωτότυπο λογοτεχνικό του έργο ο Βηλαράς θεωρείται ο πρώτος βοτανολόγος της εποχής του και εκλεκτός φαρμακοποιός. Όπως γράφει ο Π. Σύρρος «μετέφρασε από τα ξενικά στη δημοτική πάμπολλους όρους και ονομασίες φαρμάκων».
Μια ακόμα πολύ σημαντική συνιστώσα του έργου του Βηλαρά είναι η ενασχόλησή του με τη γλώσσα. Όχι απλώς πίστευε και καλλιεργούσε τη λαϊκή γλώσσα - αναγκαία προϋπόθεση ακριβούς επικοινωνίας - αλλά και τη μελέτησε θεωρητικά. «Όσο ένα γένος φωτίζεται, τόσο η αίσθησή του ψηλαίνει σε κάθε είδος και η γλώσσα του αποκταίνει τη γλυκάδα και ημερωσύνη όπου αποκτούν και τα ήθη του». Και αλλού: «Χρειάζεται μια γλώσσα σε κάθε γένος για να γροικιέται. Η αληθινή γλώσσα ενού γένου είναι η κοινή και συνηθισμένη σε όλους. Η γλώσσα πρέπει να ορθογράφεται και [να] μιλιέται. Τέλος, όσο δε λείψουν οι προλήψεις των λογιωτάτων, το Γένος δεν γλέπει ποτέ του ημέραν». Ο Βηλαράς υποστήριξε ακόμα και τη φωνητική γραφή στο Βιβλίο του «Ρομέηκη Γλόσα» που, όπως γράφει ο ίδιος, αποτελούσε «γέννημα της φιλόγενης τρέλας μου». Ο γιατρός του Βελή και της φτωχολογιάς των Ιωαννίνων φιλοδόξησε όχι μόνο τη δημοτική γλώσσα αλλά τη ριζική αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα και στο πολιτιστικό επίπεδο της εποχής του.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ
Γεννημένος στην Καστοριά ο Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) φοίτησε σε σχολείο στο Βουκουρέστι. Αργότερα σπούδασε στη Βούδα γλώσσες, φιλολογία και ιατρική και ακόμα νομική και κοινωνικές επιστήμες στην Πάδοβα. Σταδιοδρόμησε στο Βουκουρέστι ως δάσκαλος και στο Ιάσιο ως δικαστής. Εκτιμήθηκε μάλιστα γιατί θεσμοθέτησε το ιδιωτικό δίκαιο της περιοχής. Ως γιατρός δεν είναι γνωστό αν εργάστηκε, μελέτησε όμως σε βάθος τον Ιπποκράτη και επεδίωξε να διαχωρίσει με φιλολογικά και γλωσσικά κριτήρια, τα γνήσια έργα του Ιπποκράτη από τα νόθα της ιπποκρατικής συλλογής. Φιλικός, έφρασε πριν την επανάσταση του 1821 ως εθναπόστολος στα Επτάνησα. Πέρα από όλα αυτά ο Αθανάσιος Χριστόπουλος διακρίθηκε ως λυρικός ποιητής που αποκλήθηκε «νέος Ανακρέων». Είναι ένας από τους προδρόμους της νεοελληνικής ποίησης και αναφέρεται ως «δάσκαλος» του Σολωμού, μαζί με τον Βηλαρά, στα προλεγόμενα του Ιάκωβου Πολυλά που διέσωσε και εξέδωσε το έργο του εθνικού ποιητή. Ο Χριστόπουλος έφυγε το 1836 στην Τρανσυλβανία, όπου και πέθανε το 1847.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΠΥΡΡΟΣ
Ο Διονύσιος Πύρρος (αρχικά Πούρος ή Μπούρρος) είναι πολυσύνθετη και καρποφόρα προσωπικότητα στη νεοελληνική ιατρική. Γεννήθηκε στην Καστανέα Τρίκκης (1774 ή 1777), εκπαιδεύτηκε στη Μονή Μεταμόρφωσης στα Μετέωρα και χειροτονήθηκε διάκονος. Μετά από διάφορα ταξίδια και εκτός του ελλαδικού χώρου, κατέληξε στις Κυδωνίες ως μαθητής επί 3 χρόνια του περίφημου Βενιαμίν του Λεσβίου. Συνέχισε με άλλα μαθήματα κοντά στον Αθανάσιο τον Πάριο στη Χίο, από όπου έφυγε για να φοιτήσει στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Παβίας (1806-1817). Τους θερινούς μήνες εκτός από κλινική πρακτική σε εκκλησιαστικά νοσοκομεία παρακολούθησε μαθήματα αστρονομίας. Σε ταξίδι του στην Αυστρία γνώρισε το σοφό ορυκτολόγο Βέρνερ. Ο Πύρρος μετέφρασε το σύγγραμμά του στα ελληνικά και ο Βέρνερ του χάρισε μια συλλογή 300 ορυκτών που ο Πύρρος έφερε και παρουσίασε σε έκθεση στην Αθήνα. Άσκησε την ιατρική στα όρια της Ελλάδας και σε μέρη της τουρκικής επικράτειας με σημαντικές επιτυχίες και ειδική αναγνώριση από τις τουρκικές αρχές.
Το πολυσχιδές έργο του Πύρρου μπορεί να διακριθεί σε ιατρικό και εξωιατρικό. Από το δεύτερο σημειώνουμε την αναγνώρισή του ως «Πατριαρχικού Αρχιμανδρίτου» από τον Γρηγόριο Ε', με την άσκηση όλων των σχετικών καθηκόντων. Το 1827 ίδρυσε στο Μυστρά χαρτοποιείο και αργότερα άλλο στ Άργος. Τύπωσε χάρτες, κατασκεύασε υδρόγειο σφαίρα, ουράνια σφαίρα με αποτύπωση των αστέρων και των αστερισμών, κατασκεύασε «οδόμετρον» για τη μέτρηση αποστάσεων κλπ. Επίσης δίδαξε θετικές επιστήμες και έγραψε εξωιατρικά επιστημονικά βιβλία. Σημειώνουμε «Περί μαγνητισμού» (1818), «Χημική των τεχνών» (1828), «Πρακτική Αστρονομία» (1836), «Ορυκτολογία» (1837). Έγραψε ακόμα τουλάχιστον πέντε παιδαγωγικά βιβλία, δύο ιστορικά, οκτώ θεολογικά και άλλα περιηγητικά και αυτοβιογραφικά. Τα παιδαγωγικά βιβλία του Πύρρου παρέμειναν σε χρήση επί σειρά ετών έως και τα μέσα του 19ου αιώνα. Ειδικά η «Χειραγωγία των Παίδων» έκανε τρεις εκδόσεις.
Εξίσου σημαντικό είναι τόσο το πρακτικό όσο και το θεωρητικό ιστορικό έργο του Πύρρου. Άσκησε συστηματικά και κατ’ επάγγελμα την ιατρική σε διάφορα μέρη, ενώ σε όλο το διάστημα των αγώνων της εθνεγερσίας υπηρέτησε ως χειρουργός περιθάλποντας τραυματίες του πολέμου. Βρέθηκε στην πολιορκία της Τριπολιτσάς και μετά την άλωσή της βοήθησε στην αντιμετώπιση των επιδημιών που είχαν ξεσπάσει εκεί. Το 1813 δίδαξε ενήλικους στην ιατρική, μαζί με τον περίφημο μοναχό. Το 1835 εκλέχτηκε πρώτος πρόεδρος της πρώτης επιστημονικής ένωσης της χώρας, της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Από τα ιατρικά του συγγράμματα σημειώνουμε «Φαρμακοποιία γενική» κατά μετάφραση με πολλές προσθήκες (1815), η οποία αναφέρεται ως «δεκαπεντάκις τυπωθείσα». Το «Εγκόλπιον των ιατρών» εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1831 (δύο τόμοι) και από τότε κατ’ επανάληψη με τελευταία χρηστική έκδοση εκείνη του 1916 στη Νέα Υόρκη. Επίσης «Βοτανική Γενική πλουσιωτάτη και εντελεστάτη...» (1850). Ο Πύρρος πέθανε το 1853.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΛΕΤΤΗΣ
Αν και έφτασε ως και πρωθυπουργός της Ελλάδας, ο γιατρός Ιωάννης Κωλέττης μικρή εκτίμηση κέρδισε από την ιστορία. Θεωρείται ότι το κομματικό ρουσφέτι, οι ισορροπίες ανάμεσα σε αντίθετες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις και η αποδοχή καθοριστικού ρόλου των ξένων δυνάμεων ήταν τα επικρατούντα χαρακτηριστικά της πολιτικής του παρουσίας. Ο Κωλέττης είχε γεννηθεί στο Συρράκο Ιωαννίνων το 1774 ή το 1780 και άρχισε την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως εμπορικός υπάλληλος. Με την ενίσχυση ενός οικονομικά ισχυρού συγγενούς του σπούδασε ιατρική στην Πίζα. Εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα, μετά επτά χρόνια απουσίας και διορίστηκε γιατρός του Μουχτάρ, γιου του Αλή Πασά. Γι’ αυτό το λόγο ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, στα «Απομνημονεύματά» του τον χαρακτηρίζει απαξιωτικά ως «μαθητή του Αλήπασα». Άξιος μαθητής, καθώς κατάφερε να ξεφύγει με πονηριά, όταν ο Αλής αποστάτησε από τον Σουλτάνο. Ο Κωλέττης ήταν Φιλικός και από μερικούς θεωρείται ως ο «Ανώνυμος ο Έλλην» που έγραψε την «Ελληνική Νομαρχία».
Ο Μακρυγιάννης κατηγορεί τον Κωλέττη ως γιατρό, προφανώς εξαιτίας των πολιτικών τους αντιθέσεων. «Οι άλλοι γιατροί οπού ‘ρθαν φέραν κι από ‘να γλυστήρι (κλυστήριον) και γιατρικά και τήραγαν τους αστενείς. Εσύ, του είπα, ούτε αυτά ήφερες, ούτε αστενείς κοίταξες». Παρόλα αυτά σε κάποιες περιόδους της ζωής του και μετά την απελευθέρωση εξέταζε ασθενείς. Επειδή μάλιστα ντρεπόταν να ζητά αμοιβές, άφηνε σε κάποιο σημείο των σπιτιών που πήγαινε το παλτό του, στις τσέπες του οποίου άφηναν αμοιβές ή δώρα. Ως Γραμματεύς (υπουργός) των Εσωτερικών, με αρμοδιότητες σε θέματα υγείας, ενέκρινε την ανέγερση του πρώτου «Πολιτικού» νοσοκομείου («Ελπίς»), που ονομάστηκε έτσι σε4 αντιδιαστολή προς το πρώτο στρατιωτικό νοσοκομείο που είχε ανεγερθεί πριν σε σχέδια του Βάιλερ. Πέθανε στα 31 Αυγούστου 1847 από χρόνιο νεφρικό νόσημα. «Σε δυο-τρεις ημέρες», γράφει ο Μακρυγιάννης, «τον κολλάγει ένας νεφρίτης και γύριζε και φώναζε νύχτα και ημέρα. Του βαστήχτη το κάτουρό του. Μαζώχτηκαν όλοι οι γιατροί», όχι μόνο γιατί ένας επώνυμος πολιτικός, αλλά και γιατί ήταν ένας συνάδελφός τους.

Γ. ΘΕΡΕΙΑΝΟΣ
Ο Γ. Θερειανός από τη Ζάκυνθο (1775-1850) σπούδασε ιατρική στην Πάδοβα και μετεκπαιδεύτηκε στην Παβία, Μπολόνια, Πίζα καθώς και στο Παρίσι. Έγραψε στα ιταλικά διάφορα ιατρικά μελετήματα και γενικότερα επιστημονικά δοκίμια. Έγινε κι αυτός γιατρός του Αλή και του γιου του Βελή (ή σύμφωνα με άλλους του Μουχτάρ). Μετά την πτώση του Αλή, ο Θερειανός διέφυγε μαζί με τους θησαυρούς του Μουχτάρ, που τους παρέδωσε στον Άγγλο πρόξενο της Λευκάδας. Το 1826 διορίζεται καθηγητής της Φυσιολογίας και της Παθολογίας στην Ιόνιο Ακαδημία. Μετά τη διάλυση της Ιατρικής Σχολής ο Θερειανός, χάρη στην ευρύτερη επιστημονική του κατάρτιση, πήρε την έδρα της Φυσικής στο Φυσικομαθηματικό τμήμα της Ακαδημίας (1828). Κατέλαβε ακόμα σπουδαίες διοικητικές θέσεις, όπως έφορος της Ιονίου Ακαδημίας, έφορος των Υγειονομικών της Ιονίου Πολιτείας κ.α. Φύση ανήσυχη και τυχοδιωκτική, έφυγε το 1836 για την Κωνσταντινούπολη, όπου άρχισε νέα πετυχημένη σταδιοδρομία σαν γιατρός των Σουλτάνων.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
Από τις πολλές ιδιότητες του Ιωάννη Καποδίστρια η λιγότερο γνωστή είναι ίσως, η ιατρική. Οι περισσότεροι τον γνωρίζουν ως διπλωμάτη με διεθνή δραστηριότητα, ως υπουργό του Τσάρου και ως πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας. Γόνος παλιάς οικογένειας, ο Καποδίστριας γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1776. Το 1794 εγγράφεται στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Πάδοβας. Το 1797 επιστρέφει στην πατρίδα του όπου ασκεί την ιατρική, με ιδιαίτερη δεξιότητα στις χειρουργικές πράξεις. Την περίοδο 1798-199 διορίζεται στη θέση του Αρχίατρου του προσωρινού Οθωμανικού και Ρωσικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου της Κέρκυρας. Είναι η περίοδος της προσωρινής Ρωσοτουρκικής κατοχής των Ιονίων Νησιών. Το 1802 παίρνει την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Εθνικού Ιατρικού Συλλόγου, που αποτελεί την πρώτη επαγγελματική και επιστημονική ένωση στον μετέπειτα ελλαδικό χώρο. Ο Καποδίστριας εκλέγεται γραμματέας του συλλόγου και αναπτύσσει επιστημονικές δραστηριότητες. Αναφέρονται μάλιστα και επιστημονικές ανακοινώσεις του στην Ιόνιο Ακαδημία αλλά και στον Εθνικό Ιατρικό Σύλλογο. Μια από τις ανακοινώσεις του αυτές δημοσιεύθηκε στο (φιλολογικό) περιοδικό «Mercurio Litterario».
Το δημοσίευμα του Καποδίστρια αναφέρεται σε περίπτωση γέννησης πεντάδυμων στον έβδομο μήνα της κύησης «εκ πατρός Ισραηλίτου» (από τη γνωστή εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας) και «μητρός εκ Κεφαλληνίας». Οι άλλες ανακοινώσεις του, για τις οποίες δεν γνωρίζουμε αν είχαν δημοσιευθεί είναι, σύμφωνα με πολλές αναφορές, οι ακόλουθες: «Δοκίμιον περί της καταγωγής των ατομικών διαφορών του ανθρωπίνου οργανισμού» και «Δοκίμιον περί Ιατρικής Χειρουργίας και Φαρμακολογίας». Εκτός από την επιστημονική αναπτύσσει και πλούσια πολιτιστική και κοινωνική δραστηριότητα. Στα πλαίσια της δεύτερης ιδρύσει τη Δημόσια Ελληνική Σχολή, Ο Μ.Γ. Λυκίσσας αναφέρει ότι διετέλεσε επιθεωρητής παιδείας, ότι ίδρυσε στο νησί 40 σχολεία και σχολή για την επιμόρφωση των κρατικών λειτουργών. Ήδη από το 1803 του ανατίθενται από την προσωρινή τοπική κυβέρνηση διάφορα δημόσια αξιώματα, τα οποία τον απομακρύνουν από τις ιατρικές δραστηριότητές του.
Στα επόμενα χρόνια ανατίθενται στον Ιωάννη Καποδίστρια από την Ιόνιο Πολιτεία διάφορες διοικητικές - πολιτικές θέσεις στην Κέρκυρα και την Κεφαλονιά, ενώ του ανατίθεται η οργάνωση της άμυνας της Λευκάδας απέναντι στον κίνδυνο εισβολής του Αλή Πασά. Οι επιτυχίες του Καποδίστρια, του άνοιξαν το δρόμο για διεθνή σταδιοδρομία μέσω της ρωσικής κυβέρνησης (Ρωσία, Αυστρία, Βλαχία, Ελβετία - όπου και θέσπισε το ισχύον σύστημα των καντονιών). Ακολούθησε η εκλογή του από τη Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας στη θέση του Κυβερνήτη του νεοσύστατου περιορισμένου, κατεστραμμένου και σπαρασσομένου νεοελληνικού κράτους. Η σύγκρουσή του με συμφέροντα και αντιλήψεις ήταν έντονη. Έχοντας σαφείς και έγκυρες γνώσεις ιατρικής νομοθετούσε μέτρα περιστολής επιδημιών και απαιτούσε την αυστηρή τήρησή τους από όλους. Αναφέρεται για παράδειγμα η ρήξη με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη γιατί ο Κυβερνήτης δεν επέτρεψε τη δημόσια και πολυάνθρωπη συγκέντρωση στο γάμο ενός γιου του Κολοκοτρώνη στα Ναύπλιο, επειδή λόγω επιδημίας δεν επιτρέπονταν οι συναθροίσεις. Ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε το πρωί της Κυριακής 27 Σεπτεμβρίου 1831, την ώρα που έμπαινε στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΤΑΓΙΑΠΕΡΑΣ
Ο Διονύσιος Ταγιαπέρας ή Ταγιαπιέρας (1777-1842) γεννήθηκε στη Ζάκυνθο. Μετά τις σπουδές του στο Παρίσι γύρισε στην πατρίδα του όπου και πρωτοδούλεψε ως γιατρός. Το μικροπρεπές όμως κλίμα ανάμεσα σε ανταγωνιζόμενους συναδέλφους τον ανάγκασε να εκπατρισθεί. Αυτή ήταν η δεύτερη φορά της αυτοεξορίας του Ταγιαπέρα. Η πρώτη ήταν για πολιτικούς λόγους, όταν οι «Ρωσοτούρκοι» έδιωξαν τους Γάλλους από τα Επτάνησα. Με το δεύτερο εκπατρισμό του κατέφυγε στην αυλή του Αλή, ως γιατρός του ίδιου και του γιου του Βελή. Εκεί συνδέθηκε με τους άλλους συναδέλφους του και κυρίως με τον Βηλαρά.
Στη Ζάκυνθο ξαναγύρισε στα 1820, όταν άρχισε η δίωξη του Αλή. Κι εκεί όμως είχε γρήγορα περιπέτειες. Οι Άγγλοι «προστάτες» τον φυλάκισαν μαζί με άλλους συντρόφους του που εκδηλώνονταν υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας. Μετά την απελευθέρωση συνεργάστηκε στο Ναύπλιο με τον Καποδίστρια. Μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη ο Ταγιαπέρας ξαναγύρισε στη Ζάκυνθο ως γιατρός της φτωχολογιάς. Στις λογοτεχνικές του δημιουργίες περιλαμβάνεται το έργο «Κυρά Φροσύνη», με μνήμες από τα Ιωάννινα και τον Αλή.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ
Ο Νικόλαος Αγραφιώτης, ο δεύτερος γιατρός που φέρεται με το ίδιο όνομα, έζησε τα τέλη του 18ου αιώνα. Προφανώς και αυτός είχε καταγωγή από κάποιο χωριό των Αγράφων, δεν γνωρίζουμε όμως ποιο, ούτε αν ήταν από το θεσσαλικό ή από το ευρυτανικό τμήμα τους. Αναφέρονται στα Άγραφα 120 χωριά και οικισμοί, που γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη κυρίως κατά τον 17ο και 18ο αιώνα. Εντυπωσιακή ήταν η ανάπτυξη της παιδείας στην περιοχή και εκατοντάδες λόγιοι είχαν εκπαιδευτεί στις δέκα σχολές που λειτουργούσαν στα Άγραφα, ορισμένες ήδη από τον 17ο αιώνα. Ένας από αυτούς τους λογίους ήταν και ο γιατρός Νικόλαος Αγραφιώτης. Όπως γράφει ο Κ. Σάθας στο έργο του «Νεοελληνική Φιλολογία» (1868), ο αναφερόμενος γιατρός μας άφησε το ερανιστικό - ανασκοπητικό έργο «Ελλήνων ιατρών παλαιών τε και μεταγενεστέρων Επιτομή».

ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
Ο Ευστάθιος Αθανασίου είναι λόγιος και γιατρός του τέλους του 18ου αιώνα. Η καταγωγή του δεν μας είναι γνωστή, σπούδασε όμως στην πόλη Χάλε (Halle) της Σαξονίας, όπου και αναγορεύτηκε διδάκτωρ το 1794. Έγραψε τη μελέτη «Ιστορία της ρίζης σκίλλας της θαλασσίας. Φυσικοϊατρικαί αποδείξεις» (Historia Radicis Scillae Maritimae. Physicomedicae Specimini). Στο τέλος του βιβλίου ο Αθανασίου παραθέτει σχόλια τα οποία Έλληνες και ξένοι γιατροί του είχαν γράψει.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ
Ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης γεννήθηκε στον Τύρναβο (1780) και ήταν ανιψιός του περίφημου Άνθιμου Γαζή. Από τα μαθήματα του Ιωάννη Πέζαρου ήρθε σε επικοινωνία με το πνεύμα και τα μηνύματα του Διαφωτισμού. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Ιένας ιατρική, ορυκτολογία και φιλολογία, ενώ ασχολήθηκε και με τις ξένες γλώσσες. Εκτός από τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά γνώριζε αραβικά, τουρκικά, περσικά και ορισμένες ευρωπαϊκές γλώσσες. Αξιοποίησε το σύνολο των γνώσεών του και εκτός από φημισμένος γιατρός διακρίθηκε ως φιλόλογος και σημαντικός ανατολιστής. Ο Αλεξανδρίδης έχει σπουδαία συμβολή στον ελληνικό τύπο. Το 1812 κυκλοφόρησε στη Βιέννη την εφημερίδα «Ελληνικός Τηλέγραφος» που διατηρήθηκε ως το 1836. Παράλληλα από το 1817 και ως το 1821 κυκλοφόρησε το φιλολογικό παράρτημα της εφημερίδας με τον τίτλο «Φιλολογικός Τηλέγραφος». Το περιοδικό παρακολουθούσε την πολιτιστική - φιλολογική δραστηριότητα, ενώ έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις ανατολικές φιλολογίες και ανάμεσά τους την αραβική και την κινεζική.
Ο Αλεξανδρίδης εκτός από την επιμέλεια της έκδοσης των εντύπων του δημοσίευσε άρθρα του και στο έντυπο «Λόγιος Ερμής», μετέφρασε βιβλία και έγραψε άλλα με αντικείμενο τις ανατολικές γλώσσες. Το 1806 εκδίδει στη Βιέννη το έργο του «Ελληνικός καθρέπτης» με βιογραφικές και βιβλιογραφικές καταγραφές από την αρχαιότητα έως την άλωση. Ακολουθεί η δίτομη «Ιστορία της Ελλάδος από της πρώτης καταβολής των ελληνικών πραγμάτων άχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως» του Goldsmith (Βιέννη 1806). Στη 2η έκδοση του έργου προσθέτει και τρίτο τόμο με αντικείμενο τη Βυζαντινή ιστορία. Το 1812 εκδίδει πάντα στη Βιέννη, τη «Γραμματική Γραικικο-Τουρκική» και δύο λεξικά, το «Λεξικόν Πρόχειρον της Γραικικής και Τουρκικής Διαλέκτου» και το «Λεξικόν Τουρκικο-γραικικόν σύντομον». Εξέδωσε επίσης (1807) με δαπάνη των αδελφών Ζωσιμάδων μετάφραση μιας αραβικής γεωγραφίας του «Αμπουλφέδα Ισμαήλ βασιλέως της Απαμείας», συμπληρωμένη «μετά τινών υποσημειώσεων υπό Δημητρίου Αλεξανδρίδου ιατρού του εκ Τυρνάβου της Θεσσαλίας και μέλους αντεπιστέλλοντος των εν Ιένη εταιριών της Ορυκτολογίας και της Φυσικής», όπως γράφει στον μακρύ τίτλο του βιβλίου.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΟΦΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος (1786-1856) καταγόταν από το χωριό Σοπωτό των Καλαβρύτων. Σπούδασε στην Ιταλία και τη Γαλλία και εργάστηκε ως γιατρός στα Λαγκάδια Γορτυνίας. Στην Πάτρα και στα Καλάβρυτα. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1819 και πήρε μέρος στην Επανάσταση του 1821 ακολουθώντας το εκστρατευτικό σώμα του Δημήτρη Υψηλάντη. Αργότερα υπηρέτησε στο σώμα του Ιωάννη Γκούρα, του οποίου διετέλεσε και γραμματέας. Γιατρός και ιατροδιδάσκαλος (έτσι αναφέρεται και από τον Διονύσιο Πύρρο), ασχολήθηκε με τον πολιτικό ακτιβισμό και τον τύπο. Στην εφημερίδα του «Πρόοδος», που εκδόθηκε από το 1836 και έως το 1854 δημοσίευε και ιατρικά άρθρα. Εξέδωσε ακόμα τα περιοδικά «Σωκράτης» (1838-1848) και «Νέος Κόσμος» (1849-1854), στα οποία επίσης κατά περίπτωση δημοσίευε ιατρικά άρθρα. Το 1842 εξέδωσε μετάφραση του έργου «Περί αδικημάτων και ποινών» με σαφή πολιτικό χαρακτήρα, ενώ κατά καιρούς έγραφε και έθετε σε κυκλοφορία πολιτικά φυλλάδια, συχνά και με ψευδώνυμα. Τον Απρίλιο του 1844 η Ιερά Σύνοδος αφόρισε το βιβλίο του «Ο Ευαγγελισμός της Προόδου».
Ο γιατρός και ιατροδιδάσκαλος Παναγιώτης Σοφιανόπουλος ήταν ουτοπιστής σοσιαλιστής και αγωνίστηκε για τα δικαιώματα της γυναίκας και την ισονομία. «Πρέπει να λείψουν τα μεταξύ γυναικός και ανδρός διαφράγματα», γράφει «τα οποία επύκνωσεν η δεισιδαιμονία και η υποκρισία και αι γυναίκες είναι ανάγκη να κυβερνούν τας ανθρωπίνας κοινωνίας μαζί με τους άνδρας». Αντιτάχθηκε στις αυθαιρεσίες των Βαυαρών μέσα από έντονη αρθρογραφία στα έντυπά του. Για επιθετικό άρθρο κατά της κυβέρνησης καταδιώχθηκε το 1838, πλήρωσε πρόστιμο, φυλακίστηκε, είδε την κατάσχεση του εντύπου του από το Κράτος και την κατεδάφιση του σπιτιού του από τον όχλο. Ανάμεσα στις ιδέες που προπαγάνδιζε ο Σοφιανόπουλος, έχοντας εμπειρία πολέμων και όσων αυτοί συνεπάγονται, ήταν η καταστροφή κάθε πολεμικής μηχανής. «Χρειάζονται τσάκισμα όλων των πολεμικών μηχανών και απώλεια τυφεκίων, χαντζαριών, βαγιονέτων κλπ.». Κι ακόμα υποστήριζε την ένωση όλων των βαλκανικών λαών: «κανένα μην ερωτάτε, ούτε αυτόχθονα, ούτε ετερόχθονα. Το μέλλον σας κρέμεται από την ένωσίν σας...».

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ
Τέλη του 18ου αιώνα γεννήθηκε στην Κοζάνη ο Γεώργιος Κωνσταντίνου Σακελλαρίου. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές που συμπλήρωσε στην πατρίδα του, σπούδασε γλώσσες και φιλοσοφία στην Ουγγαρία. Στη συνέχεια πήγε για ιατρικές σπουδές στη Βιέννη. Συνέχισε την εκπαίδευσή του στη Βλαχία, κοντά στον ιατροφιλόσοφο και πεθερό του Δημήτρη Καρακάση. Τελικά επέστρεψε στη Μακεδονία, όπου και εργάστηκε ως γιατρός σε διάφορες πόλεις εξυπηρετώντας τους συμπατριώτες του «μετ’ ευφημίας και επαίνων πολλών», όπως γράφει ο Ζαβίρας. Από το 1788 ως το 1797 μετέφρασε διάφορα έργα από διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Μεταξύ των μεταφράσεων του Σακελλαρίου περιλαμβάνονται η τραγωδία «Ρωμαίο και Ιουλία» (όπως απέδωσε τα ονόματα), τα μελοδράματα «Ορφεύς και Ευρυδίκη», «Τηλέμαχος και Καλυψώ» και τις τραγωδίες «Ρόμπερτ και Φλοριάδε» και «Κόδρος». Το 1796 μεταφράζει από τα γερμανικά την «Αρχαιολογία συνοπτική των Ελλήνων» και ένα χρόνο μετά το διάσημο τότε έργο «Περιήγησις του νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα». Ιατρικές συγγραφές του ιατροφιλόσοφου Σακελλαρίου δεν είναι γνωστές.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΛΑΡΑΚΗΣ
Ο Γεώργιος Γλαράκης (Χίος 1798 - Αθήνα 1855) διδάχτηκε αλλά και δίδαξε στην πατρίδα του μαθηματικά και φυσική. Εργάστηκε σε εμπορική επιχείρηση της Κωνσταντινούπολης και αργότερα, με την οικονομική στήριξη των αρχών της Χίου, σπούδασε ιατρική στη Γερμανία και έγινε διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Göttingen. Μετεκπαιδεύτηκε στη Βιέννη, όπου ήρθε σε προσωπική επαφή με εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Επέστρεψε στην πατρίδα του για να ανταποδώσει στους συμπατριώτες του τις δικές του εκπαιδευτικές αλλά και ιατρικές υπηρεσίες. Ακολούθησε γρήγορα η επανάσταση, την οποία ξεκίνησαν οι Σαμιώτες υπό τον Λογοθέτη και τον επέλεξαν να τους εκπροσωπήσει στη συνέλευση της Κορίνθου, εξασφαλίζοντας βοήθεια για τη Χίο. Δυστυχώς, η σφαγή που ακολούθησε δεν του επέτρεψε την επιστροφή. Ασχολήθηκε σε διάφορα πολιτικά και διοικητικά καθήκοντα, σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης και μετά, ενώ στην προσφορά του περιλαμβάνεται η συμβολή του στην ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Μετά τη διακοπή της πολιτικής του δράσης (1839) άσκησε την ιατρική στην Αθήνα ως το 1843.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ
Γιατρός, συγγραφέας και εθνικός ευεργέτης ο Απόστολος Αρσάκης (1790 ή 1792-1874) γεννήθηκε στην περιοχή της Κορυτσάς (Χοτόχοβο Βορείου Ηπείρου). Μαθητής του Νεόφυτου Δούκα, σπούδασε ιατρική στη Halle (Σαξονία) και διακρίθηκε για τις ικανότητές του. Το θέμα της διδακτορικής του διατριβής δεν ήταν κλινικό, αλλά θέμα βασικής έρευνας και είχε τίτλο «Ανατομική περιγραφή του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού των ιχθύων». Ειδικεύτηκε στη χειρουργική και εργάστηκε στο Βουκουρέστι σε διοικητικά αξιώματα, διετέλεσε δε γραμματέας του ηγεμόνα Κούζα. Μετά τη συγκρότηση της Ελλάδας σε κράτος εκλέχτηκε βουλευτής και διορίστηκε υπουργός εξωτερικών. Η σημαντική δωρεά του στη «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», την οποία ίδρυσε, συνέβαλλε ουσιαστικά στη νεοελληνική εκπαίδευση. Ως συγγραφέας ο Αρσάκης έγραψε ωδή στον αυτοκράτορα Ναπολέοντα (1811), παρακινώντας τον να απελευθερώσει την Ελλάδα. Το 1813 δημοσίευσε στον «Λόγιο Ερμή» συνοπτική ιστορία της ιατρικής, ενώ αναφέρεται και η συγγραφή του ειδυλλίου «Θύρσις και Δάφνη» κατά μίμηση εκείνων του Θεόκριτου.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΖΑΒΟΣ
Ο Βασίλειος Ζαβός γεννήθηκε στην Ιθάκη κατά τον 18ο αιώνα. Είναι πιθανό ότι πέθανε σε προχωρημένη ηλικία το 1836. Σπούδασε στην Ιταλία ιατρική, μαθηματικά, χημεία, ελληνική και λατινική φιλολογία. Εργάστηκε ως γιατρός στην Ιθάκη. Η αγάπη του κόσμου τον έκανε να ασχοληθεί με την πολιτική της Ιονίου Πολιτείας, έγινε βουλευτής και γερουσιαστής. Επίσης είχε υπηρετήσει με διπλωματική ιδιότητα στην αυλή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, ως αντιπρόσωπος της Γαλλικής Δημοκρατίας. Όταν ο Αλή αξίωσε από τις αρχές της Ιονίου Πολιτείας βάσει συμφωνιών την παράδοση των Ελλήνων οπλαρχηγών που είχαν καταφύγει στον Κάλαμο με τις οικογένειές τους, αλλιώς απειλούσε να καταλάβει τη Λευκάδα, ο Ζαβός έκανε τη διαπραγμάτευση και πέτυχε να λύσει το ακανθώδες πρόβλημα. Αναφέρεται ότι είχε συντάξει στατιστικούς πίνακες για την Ιθάκη, δεν γνωρίζω όμως αν έχουν δημοσιευθεί.

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΣ
Ο Στέφανος Κανέλλος είναι μια σπουδαία αλλά αγνοημένη φυσιογνωμία της ελληνικής ιστορίας. Συμβαίνει άλλωστε συχνά η υστεροφημία των ιστορικών προσώπων να μην είναι ανάλογη της προσφοράς τους. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη (1798) και ευτύχησε να είναι μαθητής του Χιώτη λογίου (και μητροπολίτη) Δωρόθεου Πρώιου, με ιδιαίτερες επιδόσεις στα μαθηματικά και τη φιλοσοφία. Το 1818 σε ηλικία 20 ετών αρχίζει σπουδές ιατρικής στη Βιέννη, τις οποίες συνέχισε στο Βίτσμπουργκ, όπου πήρε και το διδακτορικό του δίπλωμα. Η διατριβή του είχε ως τίτλο «Περί της θεραπείας των νεκροφανών» και περιλαμβάνει τρόπους για την αντιμετώπιση των πνιγμένων, των παγόπληκτων, των απαγχονισμένων, των δηλητηριασμένων από τοξικά αέρια και των κεραυνόπληκτων. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια πρώιμη και πρωτοποριακή μελέτη στο αντικείμενο που σήμερα χαρακτηρίζουμε ως ανάνηψη και εντατική θεραπεία. Ο Κανέλλος δούλεψε ως γιατρός, αλλά και σε άλλα πεδία: στρατιωτικός, εθνικός διαφωτιστής, διοικητικός υπάλληλος, λόγιος.
Μια από τις φιλοδοξίες του ήταν να ασχοληθεί με το θέμα της ανάνηψης - εντατικής θεραπείας στην Ελλάδα, μετά την απελευθέρωσή της. «Ίσως να πετύχω κάποτε, αν μου δοθεί η ευκαιρία και οι περιστάσεις, με τη γνωστοποίηση αυτού του δοκιμίου, [] να προκαλέσω το ενδιαφέρον σε μια χώρα όπου είναι άγνωστη σχεδόν κάθε μορφή νοσοκομειακών ιδρυμάτων και όπου πεθαίνουν τόσοι τραυματισμένοι νεκροφανείς χωρίς βοήθεια...». Το 1819 ο Κανέλλος γυρίζει στην Κωνσταντινούπολη, όπου εργάζεται ως γιατρός και ως διδάσκαλος στα ελληνικά σχολεία. Το 1821 πολέμησε στον Ιερό Λόχο και είναι μεταξύ των 100 που διασώθηκαν. Το 1823 συνοδεύει τον Τομπάζη ως εθελοντής πολεμιστής στην Κρήτη. Όμως η επιδημία της πανούκλας που έπληξε τότε το νησί πρόσβαλε πολύ κόσμο, κυρίως στα μέρη του Ρεθύμνου και τον ανάγκασε να ασχοληθεί με τη λήψη υγειονομικών μέτρων και τη θεραπεία των αρρώστων. Είχε γράψει ποιήματα και θούρια, γνωστά επί πολλές δεκαετίες την εποχή του και είχε μεταφράσει ένα χρήσιμο βιβλιαράκι με τον τίτλο «Βιβλιαράκι κατ’ ερωταπόκρισιν», όπως επίσης και την «Οδόν της καθαρής μαθηματικής» του Γάλλου Φραγκέρ. Πέθανε 31 ετών το 1829 από πανούκλα, από την οποία μολύνθηκε περιθάλποντας τους ασθενείς του.

Είναι φυσικό ότι με την πάροδο του χρόνου, ο αριθμός των γιατρών με έγκυρες και επιστημονικές σπουδές μεγαλώνει. Όλοι εκείνοι που γεννήθηκαν κατά τον 18ο αιώνα (1700-1799) και οι οποίοι άκμασαν το ίδιο και τον επόμενο (19ο) αιώνα, είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό, καθώς στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα δεν υπήρχε Πανεπιστήμιο. Οι σπουδές τους γίνονταν σε χώρες της Ευρώπης και κατά κανόνα σε ιταλικά πανεπιστήμια. Μικρότερος είναι ο αριθμός εκείνων που σπουδάζουν στη Βιέννη ή στο Halle ή στο Παρίσι. Δεν σημειώνονται ακόμα μετακινήσεις για σπουδές προς το Νέο Κόσμο. Η εκπαίδευση των γιατρών εξακολουθεί να εκτείνεται σε διάφορα πεδία. Εκτός από τα αμιγώς βιοϊατρικά αντικείμενα, σημαντικό τμήμα των σπουδών αναφέρεται σε ανθρωπιστικά αντικείμενα, σε νεκρές και σε ζωντανές γλώσσες. Γι’ αυτό συχνά γιατροί που άκμασαν τον 18ο αιώνα, εκτός από την ιατρική τους προσφορά ασχολήθηκαν με την εκπαίδευση, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση της εθνικής γλώσσας και συνείδησης. Ορισμένοι μάλιστα ίδρυσαν, επέβλεψαν και χρηματοδότησαν σχολεία ελληνικών γραμμάτων.
Οι γιατροί που είχαν γεννηθεί τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα στη μεγάλη τους πλειοψηφία ήταν σε ακμή κατά τα χρόνια της προπαρασκευής και της διεξαγωγής του εθνικού αγώνα του 1821. Πολύ συχνά εγκατέλειψαν τις διάφορες εκτός Ελλάδας πόλεις, στις οποίες ασκούσαν την ιατρική ή άλλες δραστηριότητες, για να έρθουν στους τόπους του αγώνα. Πολλοί ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας, ενώ άλλοι που δεν προσήλθαν στην Ελλάδα κινητοποίησαν ή συντόνισαν τα φιλελληνικά κινήματα, συγκέντρωσαν υλικά και χρήματα και γενικά μπήκαν στην υπηρεσία του αγώνα που τον συνειδητοποιούσαν ως εθνική ανάγκη. Άλλοι από τους γιατρούς που ασκούσαν την ιατρική σε διάφορα μέρη της Ελλάδας φρόντιζαν για τη διδασκαλία των νέων σε σχολές, καθώς είχαν πειστεί ότι η μόρφωση ήταν μια από τις προϋποθέσεις, μέσω της σύνδεσης με το ένδοξο παρελθόν, για τη δημιουργία ελληνικής εθνικής συνείδησης. Εξάλλου η επαγγελματική τους ιδιότητα τους έδινε τη δυνατότητα να έλθουν σε επαφή με διάφορα κοινωνικά στρώματα και να δημιουργήσουν σχέσεις εμπιστοσύνης και φιλίας, ιδιαίτερα χρήσιμες σε ανάλογες καταστάσεις.
Είναι τόσο μεγάλος ο αριθμός των αξιομνημόνευτων γιατρών της εποχής, που αναγκαστικά μερικοί μόνον από αυτούς μπορούν να αναφερθούν εδώ, ενώ υπήρξαν και άλλοι με εξίσου σημαντικές δραστηριότητες. Πολλοί από τους γεννημένους το 18ο αιώνα είχαν συμμετοχή στο κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού, στήριξαν υγειονομικά την επανάσταση του 1821, ασχολήθηκαν με τη διακυβέρνηση της χώρας καταλαμβάνοντας ανώτατες κυβερνητικές βαθμίδες. Πολλοί από τους γιατρούς του 18ου αιώνα συγκαταλέγονται μεταξύ των πρωτοπόρων της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άλλοι πρωτοστάτησαν στα κοινωνικά ζητήματα, συμμετέχοντας στη διεκδίκηση του συντάγματος, την ισονομία των πολιτών, την ανύψωση της κοινωνικής θέση της γυναίκας. Είναι σαφώς λιγότεροι, σε σχέση με τους προηγούμενους αιώνες, οι γιατροί θεολόγοι και κληρικοί, ίσως και λόγω της επίδρασης των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης και του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ο αιώνας προετοίμασε τον πολύ επιστημονικότερο 19ο, κατά τον οποίον η ιατρική αναπτύχθηκε, λειτούργησε το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ιδρύθηκαν επιστημονικές εταιρείες, εκδόθηκαν ιατρικά περιοδικά, ενώ από την εκπαιδευτική ύλη αφαιρέθηκαν εξωιατρικά αντικείμενα υπέρ της ολοένα αυξανόμενης ιατρικής ύλης.

Μεταβυζαντινή και νεώτερη Ιατρική (17ος αιώνας) [129]

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΛΑΝΔΟΣ
Ο Αθανάσιος Λάνδος γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1600. Δεν είναι βέβαιο αν είχε κάποιες ιατρικές σπουδές. Έγινε μοναχός με το όνομα Αγάπιος και ανέπτυξε πλούσιο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο ως Αγάπιος Μοναχός ο Κρης ή ως Αγάπιος Λάνδος. Τα περισσότερα έργα του τυπώθηκαν στη Βενετία και ορισμένα γνώρισαν επανειλημμένα επανεκδόσεις σε βάθος χρόνου. Στην ιστορία της ιατρικής αναφέρεται εξαιτίας ενός βιβλίου του που επιγράφεται ως εξής: «Βιβλίον καλούμενον Γεωπονικόν εις το οποίον περιέχονται ερμηνείαι θαυμασιώταται πώς να κεντρώνονται και φυτεύονται τα δέντρα και έτερα όμοια. Και εξόχως πώς να κυβερνάται πας ένας δια να φυλάγεται υγιής. Έτι δε και ιατρικά διάφορα αληθέστατα, συναγμένα από ιατρούς σοφωτάτους, εις πάσαν ασθένειαν κλπ.». Αναφέρονται εκδόσεις του 1620, 1643, 1779, 1850 και πολλές ανατυπώσεις τους. Εκτός από τις βοτανικές – φαρμακευτικές - θεραπευτικές συστάσεις που καλύπτουν κοινά και απλά νοσήματα, ο Αγάπιος περιλαμβάνει οδηγίες για θεραπεία κήλης, για την επούλωση χρόνιων πληγών, για την αποβολή νεκρών εμβρύων κλπ. Πέθανε στη Βενετία το 1664 ή το 1670.


ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΙΚΚΗΣ
Ο Κερκυραίος Ιάκωβος Ρίκκης (1604-1679) σπούδασε στην Πάδοβα ελληνικά, ευρωπαϊκές γλώσσες και ιατρική. Στην πατρίδα του επέστρεψε ίσως το 1625 και άσκησε την ιατρική, ενώ παράλληλα διορίστηκε ως Δημόσιος Ελληνοδιδάσκαλος. Η θέση αυτή ήταν εξαιρετικά χρήσιμη γιατί συνέβαλε στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας σε περιβάλλον όπου η διοίκηση και η αριστοκρατία χρησιμοποιούσαν την ιταλική. Μάλιστα, για τη διατήρηση του σχολείου έδινε και ο ίδιος δωρεές, προφανώς από τα χρήματα που κέρδιζε ασκώντας την ιατρική. Το 1636 διορίζεται αρχίατρος Κέρκυρας. Τον τίτλο αυτόν τον διατήρησε μέχρι τον θάνατό του. Όπως γράφει ο Ζαβίρας το 1678 «ανέκρινε (εξέτασε, έκρινε) την Νικολάου του Βουλγάρεως Ιεράν Κατήχησιν και επικυρώσας αυτήν έπεμψε προς τον συγγραφέα εγκωμιαστικήν επιστολήν εν η γράφει ότι ην λίαν γηραλαίος. ‘Καν τε (λέγει) πολιός το παράπαν (με κάτασπρα μαλλιά), καν τε γήρους έσχατον, πολλήν δι’ αυτής εκαρπωσάμην, ομολογώ, την ωφέλειαν’...».

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΠΑΝΟΣ
Ο Δημήτριος Πεπάνος, Χιώτης, γεννήθηκε το 1671, φοίτησε στο κολλέγιο της Ρώμης και συνέχισε τις σπουδές του στην ιατρική και τη φιλοσοφία. Εκεί «ενηγκαλίσθη τα της Δυτικής Εκκλησίας δόγματα, όθεν έγραψε πολλά κατά της Ανατολικής Εκκλησίας», γράφει ο Ζαβίρας. Εργάστηκε ως γιατρός στη Χίο. Υποστήριζε δε ότι η ιατρική πρέπει να απαλλαγεί από τη δεσποτεία του Ιπποκράτη και του Γαληνού. Έργα του (όχι ιατρικά) εκδόθηκαν στη Ρώμη (1781) πολλά χρόνια μετά το θάνατό του.

ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΤΑΓΙΑΠΙΕΡΑ
Για τον Ζακυνθινό Φραγκίσκο Ταγιαπιέρα ο Λέων Χ. Ζώης γράφει: «Δόκιμος ιατρός σπουδάσας εν Παταβίω την ιατρικήν και ιταλικήν φιλολογίαν. Έγραψε ασμάτια (sonetti) μικράς αξίας» στα ιταλικά. Δείγμα παραθέτει ο Στ. Σπεράντσας στο έργο του «Έλληνες Γιατροί Λογοτέχνες» (1961). Πρόκειται για απόσπασμα από σονέτο που είχε δημοσιευθεί στο τιμητικό τεύχος («Δαφνηφορία») που εκδόθηκε για την αναγόρευση σε διδάκτορα του Γ. Υπομενά. Εκεί υπήρχαν επίσης, μεταξύ των άλλων, και στίχοι του γιατρού Ιωάννη Ηρακλειώτη.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ
Από τη μεγάλη οικογένεια Βούλγαρη της Κέρκυρας, ο Νικόλαος Βούλγαρης γεννήθηκε το 1634. «Ο Νικόλαος», γράφει ο Γ. Ζαβίρας, «ηκροάσατο τους εν Παταβίω (Padova) και εν άλλαις ακαδημίαις της Ιταλίας σοφούς, και ηυδοκίμησε λίαν εις τε τα φιλοσοφικά, ιατρικά και θεολογικά μαθήματα». Ο ίδιος αναφέρει ότι ο Βούλγαρης εκτός από την αρχαία ελληνική και τη λατινική γνώριζε και την εβραϊκή γλώσσα και, βεβαίως, την ιταλική. Άσκησε την ιατρική στην Κέρκυρα «με μεγάλον έπαινον». Εκτός από την εκτίμηση των συμπατριωτών του αναφέρεται τιμητικά για τη σοφία και την επιστημονικότητά του και σε βιβλίο του Γάλλου περιηγητή Σπον. Εκτός από τις ιατρικές του δραστηριότητες ο Βούλγαρης διορίστηκε «Κριτής της Πολιτείας», ενώ έγραψε και θεολογικά κείμενα («Ιερά Κατήχησις ήτοι εξήγησις της Θείας Λειτουργίας» για την επιμόρφωση των ιερέων), ακολουθία στον Άγιο Σπυρίδωνα, επιγράμματα, ίσως δε και άλλα κείμενα «άπερ ημείς αγνοούμεν», κατά τον Γ. Ζαβίρα. Ο Βούλγαρης πέθανε το 1684 σε ηλικία 50 ετών.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΡΟΔΟΚΑΝΑΚΗΣ
Ο Κωνσταντίνος Ροδοκανάκης γεννήθηκε στη Χίο (1635) και 19 ετών πήγε στη Γαλλία για σπουδές. Από εκεί έφυγε για την Αγγλία, όπου και σπούδασε Ιατρική (Οξφόρδη). Αναμείχθηκε στις πολιτικές αντιπαραθέσεις κατά του Cromwell και υπέρ του Καρόλου Β'. Μετά την αποκατάστασή του στο θρόνο ο Ροδοκανάκης μπήκε υπό την προστασία του Καρόλου Β' και διορίστηκε γιατρός και χημικός της βρετανικής αυλής. Δραστηριοποιήθηκε στην καταστολή της μεγάλης επιδημίας πανούκλας που χτύπησε το 1664 το Λονδίνο. Θεωρείται δε ότι με φάρμακο δικής του σύνθεσης, σώθηκαν πολλοί. Το σκεύασμά του ο Ροδοκανάκης το είχε ονομάσει Alexicacus Spiritus Mundi (αλεξίκακο πνεύμα του κόσμου). Με την εμπειρία του από τον λοιμό έγραψε βιβλίο με τον τίτλο «Περί πανώλους θεραπεία» (1665), το οποίο, κατά τον Α. Γκιάλα, γνώρισε επανειλημμένες εκδόσεις στην Ευρώπη. Έγραψε επίσης ποιήματα που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του («Ανθογνωμία», Άμστερνταμ 1721). Ο Ροδοκανάκης πέθανε το 1685 στην Ολλανδία.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ
Ο Αλέξανδρος Σκαρλάτος Μαυροκορδάτος (1636 ή 1641-1709) ήταν γόνος μεγάλης οικογένειας της Κωνσταντινούπολης και είχε την ευκαιρία να πάρει άριστη εκπαίδευση. Διδάχτηκε τα γράμματα, τη φιλοσοφία και τη θεολογία στο Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης και στη συνέχεια σπούδασε ιατρική στα Πανεπιστήμια της Πάδοβας και της Μπολόνια. «Εκείθεν ελθών εις την Φλωρεντίαν συνέθετο λατινιστί το πολύφημο βιβλιάριον περί της κυκλοφορίας του αίματος και δώρον προσήνεγκεν αυτό τω εκείσε ηγεμόνι», γράφει ο Ζαβίρας. Η διατριβή του Μαυροκορδάτου είχε τον τίτλο «Πνευματικόν όργανον περί της κυκλοφορίας του αίματος» και επανεκδόθηκε αρκετές φορές στην Ιταλία, το Βέλγιο, τη Γερμανία και την Τουρκία. Θυμίζουμε ότι η περιγραφή της κυκλοφορίας του αίματος είχε γίνει στην Αγγλία το 1628 από τον Χάρβεϊ (William Harvey, 1578-1657). Το 1665 ο γιατρός Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη και αρχίζει να εργάζεται ως γιατρός, ενώ του προσφέρονται κοινωνικά αξιώματα και εκκλησιαστικά οφίκια. Παράλληλα διδάσκει στη φημισμένη σχολή του Μανολάκη Καστοριανού.
Οι ικανότητες και οι γνώσεις του στην ιατρική έγιναν γρήγορα γνωστές και όπως έχει γράψει ο γνωστός την εποχή εκείνη Γάλλος γιατρός Tournefort είχε τη μεγαλύτερη εμπειρία απ’ όλους τους άλλους γιατρούς της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, γρήγορα του ανατίθεται η ιατρική φροντίδα διάφορων Τούρκων αξιωματούχων. Αυτό τον φόβισε, επειδή «η ασθένεια των εν τέλει Οθωμανών γεννά ενίοτε τον θάνατον των γιατρών», δηλαδή μια θεραπευτική αστοχία μπορούσε να τον καταδικάσει σε θάνατο. Γι’ αυτό χρησιμοποιώντας τη γλωσσομάθειά του διορίστηκε Μεγάλος Διερμηνέας της Υψηλής Πύλης. Αλλά και από αυτή τη θέση κινδύνευσε όταν μετά την ήττα των Οθωμανών κατά την πολιορκία της Βιέννης μεσολάβησε για την απελευθέρωση χριστιανού αξιωματούχου. Του επιβλήθηκαν από τον μεγάλο Βεζίρη Καρά Μουσταφά ραβδισμοί και φυλάκιση ενός χρόνου. Τελικά απελευθερώθηκε καταβάλλοντας ως τίμημα ολόκληρη την οικογενειακή του περιουσία. Αποκαταστάθηκε και γνώρισε μεγάλες τιμές από τον επόμενο Σουλτάνο Σουλεϊμάν Γ'. Ο Μαυροκορδάτος έμεινε γνωστός με το προσωνύμιο του «Εξ Απορρήτων».

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΔΑΜΟΥΛΙΑΝΟΣ
Ο Αντώνιος - Άνθιμος Δαμουλιάνος γεννήθηκε περί τα μέσα του 17ου αιώνα στη Ζάκυνθο. Η οικογένεια καταγόταν από την Κεφαλονιά και την εποχή των Τούρκων της είχαν παραχωρηθεί προνόμια. Ένας κλάδος της, από τον οποίο κατάγεται και ο αναφερόμενος, είχε εγκατασταθεί στη Ζάκυνθο από το 1677. Ο Δαμουλιάνος σπούδασε ιατρική στην Ευρώπη, πιθανότατα στην Ιταλία. Όπως γράφει ο Λ.Χ. Ζώης, που τον χαρακτηρίζει «ιατρό, θεράποντα μεταδοτικών νοσημάτων», «περιηγήθη Μ. Ασίαν, Περσίαν, Ινδικήν, Κίναν και Αίγυπτον». Επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί πήγε στην Τεργέστη. Την περίοδο εκείνη ήταν σε έξαρση λοιμώδες νόσημα με πολλά θύματα στις περιοχές της Καρνεόλης και της Κορινθίας. Ο αυτοκράτορας Κάρολος ΣΤ' (1685-1740) του ανέθεσε τη θεραπεία των νοσούντων και τη λήψη των αναγκαίων υγειονομικών μέτρων προς περιστολή της επιδημίας. Ο Δαμουλιάνος πέτυχε στην αποστολή που του ανατέθηκε.
Η επιτυχία του Δαμουλιάνου επιβραβεύτηκε πλουσιοπάροχα από τον αυτοκράτορα. Εκτός από την οικονομική ανταπόδοση τιμήθηκε με σημαντικό παράσημο και με τίτλο ευγενείας. Επίσης του αποδόθηκαν τιμές από τη Βενετική Πολιτεία. Έγραψε στα ιταλικά «Ιατροσόφιον», το οποίο εγκρίθηκε (1725) να κυκλοφορεί ελεύθερα στις δύο επικράτειες που προαναφέρθηκαν. Εκτός από τα διάφορα φάρμακα («βάλσαμα, χάπια και πέτραν κουνάνην δι’ υδροφοβίαν») περιείχε και υγειονομικές οδηγίες. Υπηρέτησε στο γερμανικό στρατό με καθοριστικές παρεμβάσεις στο Γκρατς. Για την ημερομηνία θανάτου του Δαμουλιάνου δεν υπάρχει συμφωνία. Αναφέρεται θάνατος στο Γκρατς (1737) ή στο Φιούμε (1745). Ο Ζώης αναφέρει ότι σε εικόνα του στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Ζακύνθου που υπήρχε πριν τους σεισμούς του 1953 «εικονίζεται ενδεδυμένος ως ιατρός φορών ασιανόν καφτάνιον και κρατών δια μιας χειρός βακτηρίαν και δια της ετέρας βιβλίον μετ’ επιγραφής ‘Ιατροσόφιον’».

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΟΡΔΙΟΣ
Μαθητής του περίφημου Ευγένιου του Αιτωλού, ο Αναστάσιος Γόρδιος (1654-1729) γεννήθηκε στα Βραγγιανά των Αγράφων. Αντιλαμβανόμενος την ευφυΐα του μαθητή του, ο Ευγένιος τον έστειλε για ευρύτερη εκπαίδευση στην Αθήνα και μετά στην Πάδοβα. Τέλειωσε τις σπουδές του στο Ελληνικό Κολλέγιο που είχε ιδρύσει ο Κωττούνιος και συνέχισε με σπουδές ιατρικής στο εκεί Πανεπιστήμιο. Επέστρεψε στο Αιτωλικό, μετά στα Τρίκαλα, στο Καρπενήσι και τελικά στο Ελληνομουσείο των Αγράφων, βοηθώντας με κάθε τρόπο τους πληθυσμούς των περιοχών αυτών. «Ως ιερομόναχος (το κοσμικό του όνομα ήταν Αλέξης) φρόντισε τις ψυχές τους. Ως γιατρός το σώμα τους. Και ως δάσκαλος το πνεύμα τους, αναδεικνύοντας ικανούς δασκάλους και συνεχιστές του...», γράφει για τον Γόρδιο ο Μ. Περάνθης. Εκτός από τα θεολογικά του έργα παράφρασε τους «Αφορισμούς» του Ιπποκράτη και έγραψε βιβλίο για την «Ονομασία των τετραπόδων, ζωυφίων, πτηνών, ιχθύων, δένδρων, οπωρών και βοτάνων».

ΜΑΡΚΕΛΛΟΣ ΚΟΝΤΟΠΙΔΗΣ
Ο Μάρκελλος (Μιχαήλ) Κοντοπίδης με καταγωγή από τη Νάξο (1659-1705) φοίτησε στη σχολή των Καπουτσίνων στη Νάξο, στη σχολή των Ιησουιτών στην Κωνσταντινούπολη και στο Κωττουνιανό Κολλέγιο της Βενετίας. Στη συνέχεια φοίτησε στο Πανεπιστήμιο, όπου σπούδασε ιατρική φιλοσοφία και θεολογία. Μέλος της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας, εξελίχθηκε στην επιστημονική ιεραρχία και πήρε θέση στην Ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Πάδοβας, όπου και έγινε «σύνδικος» και «αντιπρύτανης» (1700). Πέθανε στην Πάδοβα, αλλά θάφτηκε στη Βενετία. Έχουν σωθεί διάφορα έργα του σε χειρόγραφα σε διάφορες βιβλιοθήκες. Στη Ζαγορά του Πηλίου σώζεται έργο του που βασίζεται στον Διοσκουρίδη («Συλλογική ιατρική»). Άλλο έργο του είναι γνωστό ως «Βιβλίον επικληθέν θησαυρός της υγείας. Του ταπεινού Μιχαήλ Κοντοπίδου Μαρκέλλου Ναξιώτου». Υπάρχουν ακόμα έργα του σε θέματα ιστορίας και φιλολογίας.

Η ευλογιά ήταν ένα από τα επιδημικά λοιμώδη νοσήματα που ταλάνισαν επί σειρά αιώνων την ανθρωπότητα. Στην Ευρώπη ήρθε από την Ασία και έδωσε κατά καιρούς μεγάλες επιδημίες με θνητότητα περί το 50%. Για να προστατευθεί το κοινό από τη βαριά αυτή νόσο ανέπτυξε μεθόδους προφύλαξης. Οι πρώτες προσπάθειες ήταν με τον ευλογιασμό. Σύμφωνα με αυτήν την εμπειρική - λαϊκή μέθοδο, πύον από τις φλύκταινες αρρώστων εμβολιαζόταν με σκαριφισμούς ή άλλο τρόπο, ώστε να αποκτηθεί κάποια ανοσία. Δυστυχώς, η μέθοδος δεν ήταν ακίνδυνη. Τα μικρά παιδιά τα εμβολίαζαν βάζοντας τα να ξαπλώσουν στα σεντόνια αρρώστων, ώστε να πάρουν το μικρόβιο από τις εφελκίδες που είχαν πέσει. Οι μέθοδοι εφαρμόζονταν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, καθώς και στην Κωνσταντινούπολη και την Κύπρο από εμπειρικούς θεραπευτές και θεραπεύτριες. Από εξωιατρικές πηγές είναι γνωστό ότι οι γυναίκες στη Θεσσαλία μόλυναν άτομα με σκοπό την προφύλαξη από την ευλογιά με το πύον από τους μαστούς αγελάδων, τις οποίες άρμεγαν. Δηλαδή φαίνεται ότι εκτός από τον ευλογιασμό εφαρμοζόταν και ένας μη ονομαζόμενος δαμαλισμός.

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΤΙΜΟΝΗΣ
Ο γιατρός Εμμανουήλ Τιμόνης (1650;-1741), Χιώτης στην καταγωγή, είχε σπουδάσει ιατρική στην Πάδοβα και στην Οξφόρδη (τότε Οξωνία). Το 1691, στην ωριμότητά του, εκλέχτηκε καθηγητής στην Πάδοβα, αργότερα όμως εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και είδε και μελέτησε τη μέθοδο του ευλογιασμού. Το 1713 ο Τιμόνης στέλνει γραπτώς τις παρατηρήσεις του στον Άγγλο φίλο και συνάδελφό Woddward, για να τις ανακοινώσει σε συνεδρίαση του Βασιλικού Κολλεγίου των Ιατρών. Η ανακοίνωση έγινε με τον τίτλο «Περί της δι’ εντόμων παραγωγής [πρόκλησης] της νόσου ευλογίας ως τελείται εν Κωνσταντινουπόλει». Ο ίδιος δημοσιεύει εργασία του δύο χρόνια αργότερα στην Κωνσταντινούπολη με τον τίτλο «Ιστορίαι περιπτώσεων ευλογίας προκαλουμένων δι’ εντόμων», ενώ το 1721 δημοσιεύει στο Leyden της Ολλανδίας «Πραγματεία περί νέας μεθόδου προκλήσεως ευλογίας δια μεταδόσεως». Με μικρή χρονική διαφορά από τον Τιμόνη αρχίζει να μελετά τον τρόπο προφύλαξης από την ευλογιά και ο Ιάκωβος Πυλαρινός.

ΙΑΚΩΒΟΣ ΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
Ο Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) γεννήθηκε στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς και πήρε άριστη σχολική εκπαίδευση στη Βενετία. Σ’ αυτή περιλαμβάνονταν και ξένες γλώσσες, τόσο σύγχρονες ευρωπαϊκές και η τούρκικη, όσο και η αρχαία ελληνική και η λατινική. Στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας σπούδασε νομικά και για κάποια περίοδο εργάστηκε ως δικηγόρος στην Κεφαλονιά. Αλλά δεν εύρισκε σ’ αυτά ικανοποίηση. Έτσι πήγε και πάλι στη Πάδοβα όπου σπούδασε ιατρική. Ως γιατρός είχε εξαιρετική και διεθνή σταδιοδρομία, καθώς υπηρέτησε ως προσωπικός γιατρός των ηγεμόνων Σερβίας και Μολδαβίας και ως αρχίατρος του στόλου του Μοροζίνι. Επίσης διετέλεσε γιατρός του αυτοκράτορα Πέτρου της Ρωσίας, που η ιστορία τον ονόμασε Μεγάλο Πέτρο. Γνώρισε την εφαρμογή της μεθόδου του ευλογιασμού από την Κωνσταντινούπολη ήδη από το 1701. Τη δημοσίευσε όμως αρκετά αργότερα και αφού, δύο χρόνια πριν, ο Τιμόνης είχε κάνει δική του ανακοίνωση.
Ο Πυλαρινός δημοσίευσε το βιβλίο του για τον ευλογιασμό στη Βενετία το 1715, στη λατινική γλώσσα. Οι εθνικές γλώσσες ήταν ακόμα αδιαμόρφωτες για επιστημονικά κείμενα, ενώ η λατινική ήταν κατά κάποιον τρόπο διεθνής γλώσσα, κατανοητή στους γιατρούς σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο. Το κείμενο του Πυλαρινού είχε τον τίτλο «Nova et tuta variolas excitendi per transplatationem methodus nuper inventa, in usum tracta, qua rite per acta immunia in posterum praesenvantur ab hujus modi contagio corpora, Veneziis 1715» ή όπως τον αποδίδει ο Χαροκόπος «Νέα και ασφαλής μέθοδος του ερεθίζειν την ευλογίαν δι’ εμβολιασμού, άρτι εφευρεθείσα και εις χρήσιν τεθείσα, κατά συνήθειαν εκτελουμένη, δια της οποίας τα σώματα αποκτούν ανοσίαν από της μολύνσεως αυτής εις τον μετέπειτα χρόνον, Ενετία 1715». Δύο χρόνια αργότερα εξέδωσε βιβλίο στα ιταλικά με τον τίτλο «Η ιατρική αμυνόμενη» («Medicina Diffesa») ως απάντηση σε έργο του ιατρομαθηματικού που χαρακτήριζε τους γιατρούς της εποχής ως αγύρτες.
Ο Διονύσιος Π. Τουλιάτος, αναφερόμενος στον συμπατριώτη του Πυλαρινό, αναφέρει το επιτύμβιο επίγραμμα που ήταν γραμμένο σε ελληνική γλώσσα στον τάφο του στην Πάδοβα. «Μνημείον Ιακώβου Πυλαρινού, ευγενούς Κεφαλλήνος, ιατροδιδασκάλου, ανδρός περιωνύμου προς τους Δακούς (Ρουμάνους), Ρώσους, Θράκας, εν Ασία τε και Αιγύπτω, δια τε την Τέχνην (την ιατρική), φρόνησιν, χρηστότητα και την εν τοις δημοσίοις οικονομίαν». Συνεχίζοντας ο Τουλιάτος την αναφορά του στον Πυλαρινό, τον χαρακτηρίζει ως εξής: «Αφιλοχρήματος και ανώτερος φιλοδοξιών, ηρέσκετο εις τον πλάνητα βίον των περιηγήσεων, υπείκων εις το μικρόβιον αυτό που λίγο πολύ υπάρχει και μέχρι σήμερον έτι εις κάθε Καφαλλήνα».
Αλλά και Τιμόνης τιμήθηκε με υψηλές θέσεις. Οι πιο σημαντικές αναγνωρίσεις είναι η εκλογή του σε θέση καθηγητή στο ιατρικό και φημισμένο πανεπιστήμιο της Πάδοβας και η διαφύλαξη των χειρογράφων της ανακοίνωσής του στη συλλογή «Classified Papers» της Βασιλικής Εταιρείας της Ιατρικής στο Λονδίνο.
Τόσο ο Τιμόνης, όσο και ο Πυλαρινός έκαναν όσο ζούσαν προσπάθειες για την ευρύτερη εφαρμογή της μεθόδου, περιοδεύοντας και δίνοντας σχετικές διαλέξεις σε διάφορα μέρη της Ευρώπης. Όμως, παρά τις προσπάθειες και των δύο, το ιατρικό σώμα και το κοινωνικό σύνολο δεν ήταν έτοιμα να δεχθούν τον σωτήριο εμβολιασμό. Το 1796 ο Άγγλος χειρουργός Τζένερ (Edward Jenner, 1749-1823) πραγματοποίησε τον πρώτο εμβολιασμό στη χώρα του σε οκτάχρονο αγόρι, με πύον από το δάκτυλο κοριτσιού που είχε προσβληθεί από ευλογιά των αγελάδων. Το 1797 παρουσίασε τα αποτελέσματά του στη Βασιλική Ιατρική Εταιρεία, η οποία και τα απέρριψε. Αρνητική ήταν και η υποδοχή του βιβλίου του «Έρευνα των αιτιών και των αποτελεσμάτων της ευλογιάς της δαμάλεως, νόσου γνωστής υπό το όνομα δαμαλίτις» (1798). Ο Τζένερ γνώρισε την πολεμική, τη γελοιοποίηση, την απόρριψη και παρά την αφοσίωση στην έρευνά του, εγκατέλειψε την ιατρική το 1815. Την υστεροφημία που δεν απέκτησαν ο Τιμόνης και ο Πυλαρινός απέκτησε ο Τζένερ αρκετά χρόνια μετά το θάνατό του (1823).

ΠΕΤΡΟΣ ΠΕΤΡΑΚΗΣ
Με απώτερη καταγωγή από τη Δημητσάνα, η οικογένεια Πετράκη εγκαταστάθηκε στην Αθήνα κατά τον 17ο αιώνα. Για τον Πέτρο (μετέπειτα μοναχό Παρθένιο Πετράκη) δεν είναι γνωστό ούτε το ακριβές έτος γέννησής του ούτε ο τόπος των σπουδών του. Έγινε μοναχός στη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Καρέα, αλλά σύντομα εγκαταστάθηκε σ’ ένα μετόχι, στους πρόποδες του Λυκαβηττού, που ήταν γνωστό ως μοναστήρι του Κουκοπούλη (1673). Ο ιατροφιλόσοφος μοναχός Παρθένιος στο ανακαινισμένο μετόχι (όπου είναι σήμερα η μονή Πετράκη) άρχισε να προσφέρει δωρεάν ιατρικές υπηρεσίες στους Αθηναίους ως το θάνατό του το έτος 1686. Οι υπηρεσίες συνεχίστηκαν και στα χρόνια της επανάστασης και μετέπειτα από τους διαδόχους. Ίσως από τη μετεξέλιξη των αντιλήψεων του Παρθένιου Πετράκη για προσφορές προς τη δημόσια υγεία δωρίθηκαν τους επόμενους αιώνες από τη μονή τα οικόπεδα για την ανέγερση νοσοκομείων (Ευαγγελισμός, Αρεταίειο, Αιγινήτειο, Συγγρού, ΝΙΜΤΣ, Νοσοκομείο Παίδων, Λαϊκό, Σωτηρία, Ασκληπιείο Βούλας, ΠΙΚΠΑ κλπ.).

ΜΙΧΑΗΛ ΜΗΤΡΟΥ
Με καταγωγή από τα Ιωάννινα ο Μιχαήλ Μήτρου (1661-1714) σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Ιταλία. Παρακολούθησε επίσης και θεολογία, καθώς ήταν ιδιαίτερα θρησκευόμενος. Μετά την επιστροφή του εργάστηκε ως γιατρός στα Ιωάννινα, με ιδιαίτερη διάθεση προσφοράς προς τους συμπολίτες του. Επίσης δίδαξε στη σχολή του Επιφάνειου, της οποίας ανέλαβε και τη διεύθυνση. Δεν είναι ακριβώς γνωστό πότε έγινε μοναχός. Ο Ζαβίρας τον αναφέρει ως «Μιχαήλ ιερεύς Μήτρου ο εξ Ιωαννίνων». Ως μοναχός πήρε το όνομα Μελέτιος. Εξελίχθηκε στον ιερατικό κλάδο και διετέλεσε μητροπολίτης Άρτας και Ναυπάκτου. Αργότερα εκλέχτηκε μητροπολίτης Αθηνών. Αναφέρεται ότι ο Μιχαήλ-Μελέτιος Μήτρου έγραψε όχι μόνο θεολογικά, αλλά και βιβλία γεωγραφίας και αστρονομίας. Ο Ζαβίρας αναφέρει ότι έγραψε το προοίμιο στη Γραμματική του Βησσαρίωνα, καθώς και ένα επίγραμμα σ’ αυτή. Μετέφρασε από τα λατινικά «εις την καθ’ ημάς απλήν διάλεκτον» την ιστορία του Πομπηίου Τρόγου. Δεν είναι γνωστό αν έγραψε ή μετέφρασε κάποιο βιοϊατρικό βιβλίο.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΛΥΚΑΛΑΣ
Όπως το σύνολο σχεδόν των συμπατριωτών του, έτσι και ο Γεώργιος Πολυκαλάς (1665-1717) σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία σε ιταλικό πανεπιστήμιο. Είχε γεννηθεί στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς και ήταν γόνος παλιάς οικογένειας της Πελοποννήσου, που είχε εγκατασταθεί στην Κεφαλονιά μετά την άλωση από τους Τούρκους των κάστρων της Μεθώνης και της Κορώνης. Εκτός από τις γλώσσες που συνήθως μάθαιναν κατά τις σπουδές τους (αρχαία ελληνικά, λατινικά και ιταλικά) ο Πολυκαλάς έμαθε σε υψηλό επίπεδο τη ρωσική γλώσσα. Εργάστηκε στη Ρωσία και στην τσαρική αυλή, αρχικά υπηρετώντας τον Μεγάλο Πέτρο. Κέρδισε την εμπιστοσύνη προς τις ικανότητες και την αφοσίωσή του και εκτός από τις ιατρικές υπηρεσίες του κλήθηκε να προσφέρει και λεπτές πολιτικές και διπλωματικές υπηρεσίες. Το 1711, για παράδειγμα, του ανατέθηκαν οι διαπραγματεύσεις της συνθήκης Ρωσίας - Μολδαβίας. Μετά τον Μ. Πέτρο, ο Πολυκαλάς διετέλεσε αρχίατρος της Αυτοκράτειρας Αικατερίνης.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ
Ο Ιωάννης Κομνηνός (1668-1719) ήταν ιατροφιλόσοφος από την Ηράκλεια (του νομού Σερρών). Σπούδασε ιατρική, γλώσσες και φιλοσοφία στην Πάδοβα (1687-1690) «ειδήμων της ελληνικής, λατινικής, ιταλικής, εβραϊκής και αραβικής, έρωτι μαθήσεως πάσαν σχεδόν την Ευρώπην επισκεφθείς». Στη Βλαχία, όπου εργάστηκε, άλλαξε το πατρογονικό του επώνυμο Μόλυβδος σε Κομνηνός, ισχυριζόμενος ότι ήταν απόγονος του αυτοκρατορικού οίκου της Τραπεζούντας. Σκοπός του, όπως υποστηρίζουν ρουμανικές πηγές, ήταν να προσελκύσει ασθενείς από την αριστοκρατική τάξη. Το 1697 αναφέρεται ως γιατρός του ηγεμόνα της Βλαχίας με θέση στο στρατό. Ήταν συγχρόνως καθηγητής των μαθηματικών στο εκεί Λύκειο του «Αγίου Σάββα». Το 1701, μετά από προσκύνημα στον Άθω, γράφει σχετικό βιβλίο, ενώ το 1702 γίνεται μοναχός με το όνομα Ιερόθεος και λίγα χρόνια αργότερα (~ 1710) εκλέγεται μητροπολίτης. Ο Ιερόθεος Κομνηνός άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο, το οποίο όμως δεν αναφέρεται στην ιατρική ή στην υγεία, αλλά στη θεολογία, τη φιλοσοφία κ.α. κλάδους. Βιοϊατρικού ενδιαφέροντος είναι το έργο του «Περί των τεσσάρων άκρων του ανθρώπου». Πέθανε στο Βουκουρέστι (1719).

ΜΑΡΚΟΣ ΠΟΡΦΥΡΟΠΟΥΛΟΣ
Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς έζησε ο Μάρκος Πορφυρόπουλος ο επιλεγόμενος Μάρκος ο Κύπριος. Η ζωή του χρονολογικά εκτείνεται στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Γεωγραφικά εκτείνεται από την Κύπρο μέχρι τη Ρουμανία με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Δεν γνωρίζουμε αν είχε σπουδάσει την ιατρική, καθώς διέπρεψε ως δάσκαλος της γλώσσας, των γραμμάτων και της φιλοσοφίας στις σχολές του Τύρναβου, του Βουκουρεστίου κ.α. Η αναφορά του εδώ γίνεται με τη μετάφραση και την έκδοση των «Αφορισμών» του Ιπποκράτη που κυκλοφόρησε με τον ακόλουθο αναλυτικό τίτλο: «Μετάφρασις των Αφορισμών του Ιπποκράτους εις την κοινήν διάλεκτον μετά τινός επιστασίας και ερμηνείας εκ της του Γαληνού διδασκαλίας συλλεγείσης, σμικρά τινός ένεκα καταλήψεως και οδηγίας των τε ακριβώς, και των πρωτοπείρων των της ιατρικής επιστήμης οργίων της διαμονίας λυσιτελεστάτης τω ανθρωπίνω βίω. Χριστός δε ηγείσθω πονούντι μοι τόδε». (Ο Χριστός με καθοδηγούσε όταν κοπίαζα γι’ αυτό, γράφει).
Η εισαγωγή του Μάρκου στο βιβλίο είναι γραμμένη σε αρχαιοπρεπή γλώσσα και απευθύνεται «[τοις] φιλολόγοις και μουσολήπτοις, μάλιστα δε τοις Ασκληπιάδαις». Στη συνέχεια παραθέτει έναν προς έναν τους αφορισμούς, καθένας από τους οποίους ακολουθείται από ερμηνευτικό κείμενο γραμμένο σε απλή γλώσσα. Παραθέτουμε μικρό δείγμα από τον αφορισμό: «Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρά, ο δε καιρός οξύς, η δε πείρα σγαλερή η δε κρίσις χαλεπή []». Ερμηνεία: «Η ζωή του ανθρώπου συγκρινόμενη με το μέγεθος της ιατρικής τέχνης (περί της οποίας είναι και ο παρών λόγος) υπάρχει ολίγη και δεν είναι αρκετή εις τελείαν κατανόησιν και απόκτησιν της τέχνης. Όθεν είναι σφόδρα χρήσιμος και αναγκαία η επιμελής ανάγνωσις των βιβλίων των προγενεστέρων, και μάλιστα των συντόμων διδασκαλιών, όπου οριστικώς και κεφαλαιωδώς ερμηνεύουσι τας τεχνικάς ενεργείας...» κλπ. Αναφέρονται δύο ακόμα βιβλία του Μάρκου του Κυπρίου, τα οποία όμως δεν έχουν σχέση με την ιατρική ή την υγεία.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ
Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος (1680-1730) από γνωστή φαναριώτικη οικογένεια έλαβε εξαιρετική μόρφωση, αλλά δεν φαίνεται ότι είχε οποιαδήποτε εκπαίδευση στην ιατρική. Πολύγλωσσος, διετέλεσε μεγάλος διερμηνέας της Υψηλής Πύλης (δηλαδή του Υπουργείου Εξωτερικών της Τουρκίας) (1678), ηγεμόνας της Μολδαβίας (1706), ηγεμόνας της Βλαχίας (1716) κλπ. Έγραψε και τύπωσε τρία βιβλία φιλοσοφικού στοχασμού. Εδώ τον αναφέρουμε για ένα άλλο βιβλίο του, το οποίο τυπώθηκε ενάμιση αιώνα μετά το θάνατό του (1875) με τον τίτλο «Ψόγος νικοτιανής» (δηλαδή κατηγορία του καπνού). Το έργο είναι γραμμένο σε γλώσσα αρχαΐζουσα με περίτεχνο ύφος και η επιχειρηματολογία του δεν στηρίζεται τόσο σε βιοϊατρικές γνώσεις για τη βλαπτική του δράση, αλλά κυρίως σε ηθικολογικά κριτήρια. Μικρό δείγμα: «Αλλά τις εξείποι της βδελυγμίας μεστόν τουτί χόρτον οπόσα τοις ανθρώποις λυμαίνεται. Τις αριθμήσειες όσας ζημίας αποτίκτει τοις χρωμένοις το χείριστον τούτο δηλητήριον. [] από τε γαρ του ονόματός και των ενεργημάτων και σχεδόν ειπείν πάντοθεν ες ψόγον προκαλείται τους θεωμένους...».

ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΟΥΜΜΑΚΗΣ
Τον 17ο αιώνα έζησε ο Ζακυνθινός Άγγελος Σουμμάκης, συγγενής του Μιχαήλ και του Άγγελου, που σπούδασε επίσης ιατρική στην Πάδοβα. Έγινε διδάκτορας της ιατρικής μάλλον το 1668, γιατί τότε εκδόθηκαν εκεί σε αυτόνομο τεύχος οι ύμνοι που του αποδόθηκαν από καθηγητές, κοινωνικούς παράγοντες και φίλους. Γράφει ο Λ.Χ. Ζώης ότι ο Σουμμάκης «κατά την δαφνηφορίαν του συνέταξε λόγον ‘Ενυπνιοσοφίας παναγρύπνου’ ή μάλλον ‘Σοφία εν ονείρω’ περί αρετών επί προτροπή παντός σπουδαστού αγρυπνούντος». Κατά την αναγόρευση, που έγινε στον καθεδρικό ναό της Πάδοβας, ο καθηγητής Λουδοβίκος Γραδενίγος είπε μεταξύ άλλων: «Η δαφνηφορία του κυρίου Σουμμάκη, πιστότατου μαθητού μου, όστις μάλλον περιεκόσμησε τας ασθενείς μου [] δύναται να χαρακτηριστεί καθ’ ομοιότητα των αρχαίων παίδων της Ρώμης, ων πνεύμα και ισχύς επευφημίζονται επ’ αιώνας». Σοφότατοι άνδρες, γράφει ο Ζώης, εξύμνησαν τη «δαφνηφορία» (αναγόρευση) σε ελληνική, λατινική, ιταλική, ισπανική και γαλλική γλώσσα σε πεζό ή ποιητικό, επιστημονικό ή φιλοσοφικό - φιλολογικό λόγο. Το πλήθος των «υμνητών» δείχνει την εκτίμηση αλλά και τις κοινωνικές σχέσεις που ο Σουμμάκης είχε αναπτύξει.

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ
Ο Αντώνιος Στρατηγός από την Κρήτη (1691-1758 ή 1755) άρχισε τις εγκύκλιες σπουδές στην Κέρκυρα, συνέχισε στο «Φλαγγινιανό Ελληνομουσείο» της Βενετίας και σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα. Εργάστηκε ως δάσκαλος στη σχολή που είχε ιδρύσει ο Κωττούνιος και απέκτησε πολλή φήμη για τις ικανότητές του. Μεταξύ των έργων του είναι η μετάφραση της «Βατραχομυομαχίας» του Ομήρου, μια εκλαϊκευμένη εισαγωγή στη Γραφή («Ιστορική Μυσταγωγία») και ένα έργο με ιατρικό ενδιαφέρον, που έχει τον τίτλο «Διδασκαλία θεωρητικοπρακτική περί των πυρετών. Συναθροισθείσα εκ του δοθέντος ιατρικού συγγράμματος του ποτέ Ιωάννου Δομινίκου Σαντορίνου αρχιάτρου και ανατομικού των Ενετών, και εις κοινήν φράσιν μεθοδικώς συντεθείσα παρά Αντωνίου Στρατηγού του Κρητός, πολίτου κατά την αρχήν Ενετού, επιστάτου και διδασκάλου του εν τω κλεινώ Παταβίω Κωττουνιανού Ελληνομουσείου. Παρά Αντωνίω τω Βορτ». Το βιβλίο εκδόθηκε το 1745.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΥΠΟΜΕΝΑΣ
Τραπεζούντιος στην καταγωγή ο Γεώργιος Υπομενάς γεννήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα. Εκπαιδεύτηκε στη Βλαχία (Ρουμανία) και, ευνοούμενος του ηγεμόνα Κονσταντίν Μπρανκοβεάνου, στάλθηκε στην Πάδοβα όπου σπούδασε ιατρική και πήρε διδακτορικό δίπλωμα (1709). Ο Στ. Σπεράντσας γράφει ότι «οι ομογενείς και οι Ρουμάνοι συσπουδαστές του γιόρτασαν το γεγονός με εγκωμιαστικά επιγράμματα σε διάφορες γλώσσες, που ο Κρητικός ιερέας Αβράμιος τα συνέταξε και τα εξέδωσε στη Βενετία». Το βιβλίο είχε τον τίτλο «Απανθίσματα ποιητικά συλλεχθέντα εις την ένδοξον και υπέρλαμπρον ιατροφιλόσοφον δαφνοστεφανηφορίαν του ευγενέστατου και λογιώτατου κυρίου Γεωργίου Υπομένου, ευπατρίδου Τραπεζούντος». Επέστρεψε στη Ρουμανία το 1715 και άσκησε την ιατρική στο Βουκουρέστι, όπου παράλληλα δίδασκε στην εκεί Ακαδημία. Επιμελήθηκε την έκδοση λεξικού και βιβλίων, ενώ έγραψε και ο ίδιος αρχαιοπρεπή επιγράμματα που δημοσιεύτηκαν διάσπαρτα. Δεν μας είναι γνωστές ιατρικές του συγγραφές. Πέθανε το 1745.

ΑΛΛΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ
Για ορισμένους ακόμα γιατρούς, που άφησαν έργο και είχαν αναγνώριση κατά την εποχή τους, δεν διαθέτουμε επαρκείς πληροφορίες. Από τον 17ο αιώνα μπορούμε να αναφέρουμε τους Νικόλαο Βαβούλιο, Ιωάννη Ηρακλειώτη, Αντώνιο Κοραή, Ανδρέα Λικίνιο, Δημήτριο Πεπάνο και Φραγκίσκο Ταγιαπιέρα.
Ο Νικόλαος Βαβούλιος από την Κρήτη, σπούδασε στην Πάδοβα και δίδαξε στην Ελληνική Σχολή της Βενετίας (1687-1690). Έγραψε στίχους και φρόντισε την έκδοση βιβλίων. Ο Ιωάννης Ηρακλειώτης (1670-;), Ζακυνθινός, σπούδασε και αυτός στην Πάδοβα και έγραψε ποίηση. Διάφορα φιλολογικά έργα του δεν έγινε δυνατό να τυπωθούν και αγνοούνται. Ο Αντώνιος Κοραής, Χίος, με σπουδές (1686-1695) στη Ρώμη, έζησε επίσης στην Αγγλία και τη Γαλλία. Έγραψε στίχους από τους οποίους ο Σπεράντσας αναφέρει εκείνους προς γυναίκα που είχε αρρωστήσει από ευλογιά και θεραπεύτηκε. Η γλώσσα που μεταχειρίζεται είναι αρχαιοπρεπής. Μερικά από τα στιχουργήματα του Αντωνίου Κοραή εξέδωσε (1819) ο περίφημος δάσκαλος του γένους και απόγονός του Αδαμάντιος Κοραής.
Ο Ευστράτιος Αργέντης καταγόταν από μεγάλη οικογένεια της Χίου, όπου και γεννήθηκε το 1685 ή το 1690. Μετά τη βασική του εκπαίδευση στην πατρίδα του σπούδασε ιατρική, θεολογία και φιλολογία στην Ιταλία και στη Γερμανία. Επανήλθε στη Χίο, όπου δίδαξε φιλολογία και θεολογία σε περιορισμένο αριθμό μαθητών, ασκώντας συγχρόνως την ιατρική και γράφοντας βιβλία θεολογικού - κατηχητικού χαρακτήρα, εμφορούμενος από αντιλατινικό πνεύμα. Θεολογικά και κατηχητικά έδρασε και στην Αίγυπτο ως το 1752. Πέθανε ίσως το 1756 ή νωρίτερα, κατ’ άλλους δε το 1759.
Την ίδια περίπου εποχή, μέσα του 18ου αιώνα, δραστηριοποιείται στη Δύση ο ιατροφιλόσοφος Αλέξανδρος ο Καγγελάριος από την Αθήνα. Ο Αλέξανδρος μετέφρασε στα ελληνικά το 16τομο σύγγραμμα ιστορίας του Ρολλίν και άλλα βιβλία. Η σημαντικότερη όμως προσφορά του είναι ότι χρημάτισε διορθωτής στην τυπογραφία Αντωνίου Βόρτολι και συνέβαλε στην ορθή απόδοση αρχαιοελληνικών κειμένων.
Ο Ανδρέας Λικίνιος, αποφοίτησε από την Πάδοβα (1699) και διορίστηκε αρχίατρος του ηγεμόνα Καντεμίρ της Μολδαβίας. Άσκησε επίσης το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη. Όπως γράφει ο Μ. Λυκίσσας «θεράπευσε από ευλογιά τον κατόπιν (1703-1736) σουλτάνο Αχμέτ Γ'. Αυτός τον εφοδίασε με έγγραφο για να μην τον βλάψει κανείς στην αυτοκρατορία του». Ακολούθησε η εγκατάστασή του στη Μονεμβασία, όπου ονομάστηκε κόμης. Όπως γράφει ο Ζαβίρας «ύστερον όμως από ένα χρόνο τουτέστιν το 1715 εις την άλλωσιν της Πελοποννήσου επιάσθη εις την Μονεμβασίαν από τους Οθωμανούς ως ότι είχε ανταποκρίσεις δια γραμμάτων μετά των Ενετών κι εκρεμάσθη δημοσίως εις την Κωνσταντινούπολιν». Αναφέρεται ότι ο Λικίνιος έγραψε ιατρικά συγγράμματα αλλά τίποτα δεν είναι γνωστό γι’ αυτά. Σώζονται όμως κάποια φιλολογικού χαρακτήρα κείμενά του που έχουν δημοσιευθεί. Αναφέρεται επίσης ως αδελφός του Α. Λικινίου ο Αναστάσιος Πρεδικάρης, γιατρός σπουδασμένος στη Βιέννη, ο οποίος έγραψε «Μυθικόν εις απλήν φράσιν».
Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα γεννήθηκε ο Κερκυραίος ιατροφιλόσοφος και θεολόγος Πέτρος Κασιμάτης. Από γνωστή κερκυραϊκή οικογένεια, σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα. Μετά τις σπουδές εγκαταστάθηκε στην πατρίδα του, όπου άσκησε την ιατρική κατά κύριο λόγο, εξυπηρετώντας με προθυμία του συμπολίτες του και αφήνοντας αγαθή μνήμη. Παράλληλα, όπως γράφει ο Μ. Λυκίσσας, εργάστηκε ως διορθωτής (1717-1718) στο τυπογραφείο Ν. Σάρου της Βενετίας, ενώ ανέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα στον εκκλησιαστικό χώρο κηρύσσοντας σε τακτική βάση με λόγο όχι μόνο θεολογικό αλλά και φιλοσοφικό και ηθικολογικό. Τα γραπτά του έργα είναι θεολογικού χαρακτήρα και δεν είναι γνωστό αν έγραψε ιατρικά κείμενα. Κατά τον Μ. Περάνθη «στάθηκε ένα από τα καλά στοιχεία που συντήρησαν την πνευματική παράδοση της Κέρκυρας, αλλά και υπηρέτησαν την καλλιέργεια του δημοτικού λόγου».

Οι γιατροί του 17ου αιώνα προέρχονται από όλα τα διαμερίσματα της σημερινής χώρας μας, στα οποία και αναπτύσσονται προσφέροντας τις υπηρεσίες τους. Αναπτύσσονται επίσης και σε διάφορες άλλες χώρες και συναντάμε μεταξύ των Ελλήνων γιατρών ορισμένους που υπηρετούν σε αυλές ηγεμόνων, βασιλέων, σουλτάνων και αυτοκρατόρων. Και όχι μόνο στο βαλκανικό χώρο, αλλά και στα ιταλικά βασίλεια, στην Αγγλία, στη Ρωσία και στη Γερμανία. Ορισμένοι συνθέτουν φάρμακα, αναπτύσσουν και προάγουν μεθόδους όπως ο ευλογιασμός, και ανακοινώνουν εργασίες τους σε διεθνές επιστημονικό κοινό. Δύο τουλάχιστον κερδίζουν μεγάλη φήμη ως ειδικοί των επιδημικών νοσημάτων. Άλλοι προάγουν νέες ιδέες και δεδομένα, είτε με την αμφισβήτηση του Γαληνού και του Αριστοτέλη, είτε με συγγραφές που υποστηρίζουν νέες ανακαλύψεις, όπως η κυκλοφορία του αίματος. Η αναγνώριση από την ακαδημαϊκή κοινότητα ξένων πανεπιστημίων συνέβαλε στην εκλογή ορισμένων Ελλήνων γιατρών του 17ου αιώνα σε αυτά και στην εξέλιξή τους σε διοικητικά όργανα του Πανεπιστημίου.
Παρά την εμφανιζόμενη κλινική και θεωρητική στροφή της εκπαίδευσης και της εξάσκησης της ιατρικής κατά τον 17ο αιώνα, εξακολουθούν να διατηρούνται πολλά από τα στοιχεία που είδαμε και κατά τον 16ο αιώνα. Οι γιατροί εκπαιδεύονται κατά μεγάλο μέρος του χρόνου τους στα αρχαία ελληνικά και στα λατινικά, καθώς και στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Διδάσκονται ακόμα φιλοσοφία και θεολογία, τόσο στα δόγματα της ορθόδοξης όσο και σ’ εκείνα της καθολικής εκκλησίας. Εξαιτίας αυτής της εκπαίδευσης έχουμε πολλούς γιατρούς που είναι ταυτόχρονα γραμματοδιδάσκαλοι ή δάσκαλοι άλλων μαθημάτων. Η συμβολή ορισμένων στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας έχει θεωρηθεί σημαντική. Ως πολύγλωσσοι γίνονται διερμηνείς σε κρατικές υπηρεσίες ή εκλέγονται για πολιτικές - διπλωματικές θέσεις. Εκδίδουν αρχαία κείμενα Ελλήνων γιατρών ή άλλων συγγραφέων, γράφουν ιατρικά, ιστορικά, φιλολογικά ή θεολογικά βιβλία, ενώ ορισμένοι αφιερώνονται σε εκκλησιαστικά αξιώματα.

Μεταβυζαντινή και νεώτερη Ιατρική (16ος αιώνας) [128]

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΜΟΙΡΟΥΤΣΗΣ
Σταδιακά και με την εδραίωση της εξουσίας του, ο Μωάμεθ ο Πορθητής φρόντισε να διεισδύσει στην κατακτημένη κοινωνία και στα υπολείμματα της άρχουσας τάξης, πολιτικής και θρησκευτικής. Μεταξύ εκείνων που συνειδητά συντάχθηκαν με τον Πορθητή είναι ο φιλόσοφος γιατρός Γεώργιος Αμοιρούτσης, πρόσωπο φημισμένο, με κύρος και πολιτικά αξιώματα στην Τραπεζούντα, που είχε πάρει μέρος και στη σύνοδο της Φεράρα, υποστηρίζοντας την απόρριψη του όρου της ένωσης των εκκλησιών. Έχοντας το αξίωμα του Πρωτοβεστιάριου από τον τελευταίο Κομνηνό, όταν το 1461 έπεσε η Τραπεζούντα, απάχθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου ασπάσθηκε τον μωαμεθανισμό και πήρε το όνομα Σκεντέρμπεης. Επίσης εξισλάμισε τα παιδιά του. Όπως γράφει ο Χαλκοκονδύλης (ένας από τους χρονικογράφους της Άλωσης) ο Αμοιρούτσης συντέλεσε στην εξόντωση των Κομνηνών. Φαίνεται ότι ως το 1475, οπότε και πέθανε, κατέβηκε πολλά σκαλιά «στου κακού τη σκάλα» καταστρέφοντας ιατρική συνείδηση, θρησκευτική πίστη, πολιτική ιστορία και φιλοσοφική παράδοση.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΑΖΗΣ
Μεταξύ εκείνων που αναγκάστηκαν να εκπατρισθούν περιλαμβάνονται και λόγιοι, κάτοχοι τόσο των εκκλησιαστικών γραμμάτων όσο και της αρχαιοελληνικής παιδείας. Συγχρόνως ήταν και ενήμεροι των επιστημονικών γνώσεων της εποχής, μεταξύ των οποίων και των ιατρικών γνώσεων, παρόλο που δεν ασκούσαν το ιατρικό επάγγελμα. Κι αυτό όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στην περιφέρεια της βυζαντινής επικράτειας. Ο συγγραφές Γεώργιος Ζαβίρας (1744-1804) αναφέρει τον Θεόδωρο Γαζή, από τη Θεσσαλονίκη, που ζούσε στην Κωνσταντινούπολη (15ος αιώνας). «Αλωθείσης της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Οθωμανών, διέβη εις την Ιταλία όπου εδέχθη [έγινε δεκτός] υπό Βησσαρίωνος του Καρδιναλέως, υφ’ ου και πρεσβύτερος εχειροτονήθη...». Ο Θεόδωρος Γαζής τελειοποίησε τόσο τις γνώσεις του στη Λατινική γλώσσα, που μετέφρασε πολλά έργα της λατινικής φιλολογίας στα ελληνικά και της ελληνικής στα λατινικά. Μεταξύ των μεταφράσεών του περιλαμβάνεται όλο το φυσιογνωμικό έργο του Θεόφραστου («Φυτών Ιστορία», βιβλία 10), βιβλία του Αριστοτέλη, του Αιλιανού κ.α., ενώ στα πρωτότυπα έργα του περιλαμβάνεται και ελληνική γραμματική. Ο Γαζής πέθανε στην Καλαβρία σε ηλικία 80 ετών, κατ’ άλλους το 1478 και κατ’ άλλους το 1484.

Τον 16ο αιώνα οι γιατροί που ασκούν το επάγγελμα στο χώρο της σημερινής Ελλάδας είναι δύο κατηγοριών. Είτε πρόκειται για εμπειρικούς γιατρούς, είτε για επιστήμονες που είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό. Από τους επιστήμονες οι περισσότεροι είχαν σπουδάσει στα πανεπιστήμια της Ιταλίας, και κυρίως όσοι κατάγονταν από τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου Πελάγους. Νέοι από το βόρειο τμήμα της χώρας, κάνουν συχνά τις βασικές σπουδές τους στη Μολδοβλαχία - στο χώρο της σημερινής Ρουμανίας - και συνεχίζουν είτε στα ιταλικά πανεπιστήμια (Πάδοβα, Ρώμη, Βενετία, Φεράρα, Πίζα), είτε στη Βιέννη ή άλλα κεντροευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Το περιεχόμενο των σπουδών διαθέτει αρκετό μέρος της εκπαίδευσης για την αρχαία ελληνική και τη ρωμαϊκή γραμματεία και γλώσσα φια φιλολογικές και φιλοσοφικές γνώσεις. Γι’ αυτό συχνά οι γιατροί της περιόδου αυτής διδάσκουν σε σχολές και κολλέγια όχι μόνο ιατρική αλλά και τα γράμματα και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Συχνά είναι προσωπικότητες που διαθέτουν επιρροή τόσο στην εκκλησιαστική όσο και στην πολιτειακή εξουσία, αποκτούν πολιτική δύναμη, τίτλους, συχνά δε και εκκλησιαστικά αξιώματα.

ΜΙΧΑΗΛ ΕΡΜΟΔΩΡΟΣ ΛΗΣΤΑΡΧΗΣ
Ο Μιχαήλ Ερμόδωρος Ληστάρχης σπουδαίος γιατρός και εκπαιδευτικός, καταγόταν από τη ζακυνθινή οικογένεια Ληστάρχη ή Λιτάρχου ή Λιτάρδου, που ήταν γραμμένη στη «Χρυσή Βίβλο» (Libro d’ Oro) από τα τέλη του 15ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο, αρχές του 16ου αιώνα, εκπαιδεύτηκε στο κολλέγιο της Ρώμης και σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Φεράρα. Μετά τις σπουδές εγκαταστάθηκε στη Χίο, όπου του ανατέθηκε η διεύθυνση σχολείου, ενώ παράλληλα εξασκούσε και την ιατρική. Μετά από την εμπειρία και την καλή φήμη της Χίου πήγε και πάλι στη Ρώμη και τελικά στη Φεράρα (1546) ως καθηγητής των ελληνικών. Από εκεί μετακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου δίδαξε στην Πατριαρχική Ακαδημία, για να ακολουθήσει η οριστική του εγκατάσταση στη Χίο, όπου και δημιούργησε οικογένεια. Η φήμη του ως δασκάλου και ως γιατρού μαρτυρείται σε πολλές γραπτές πηγές της εποχής. Όσο για το γραπτό σωζόμενο μέρος του έργου του, αυτό αναφέρεται στη φιλολογία και τη λογοτεχνία, όχι όμως και στην ιατρική.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΟΣΧΟΣ
Για τον Γεώργιο Μόσχο, γιο του «Ιωάννου Μόσχου του Λακεδαίμονος», ελάχιστα γνωρίζουμε, παρόλο ότι όπως μαρτυρείται ήταν στα χρόνια του σημαντική προσωπικότητα. «Εδίδαξεν ούτος δημοσίως την ιατρικήν και ρητορικήν ως γράφει ο Γυράλδος» και μεταφέρει ο Ζαβίρας. Δεν μας είναι γνωστό που άσκησε την ιατρική, ούτε αν άφησε γραπτό έργο. Ο Α. Γκιάλας αναφέρει ακόμα το Χιώτη γιατρό Αλέξανδρο Ιουστινιάνη Ρόκκα (γεννήθηκε το 1515), που εκπαιδεύτηκε αλλά και εξάσκησε την ιατρική στην Ιταλία και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Αναφέρεται ως πολυγραφότατος. Ανάμεσα στα έργα του υπάρχουν δύο υπομνήματα σε βιβλία του Γαληνού και έκδοση με μετάφραση (στα Λατινικά) του «Περί επιδημιών» βιβλίου του Ιπποκράτη (Βασιλεία 1560). Όπως γράφει ο Γκιάλας, ο Ρόκκας «συνέβαλε τα μάλα εις την προβολήν και διάδοσιν των αρχαίων Ελλήνων ιατρών μεταξύ του επιστημονικού κόσμου της Ευρώπης».

ΙΩΑΝΝΙΚΟΣ ΚΑΡΤΑΝΟΣ
Ιερομόναχος του 16ου αιώνα και πρωτοσύγκελος Κέρκυρας, ο Ιωαννίκιος ο Καρτάνος (πέθανε μετά το 1567) φυλακίστηκε από τους Ενετούς. Κατά τον Γ. Ζαβίρα «συνέγραψε [] εν τω δεσμωτηρίω» εκκλησιαστικά και θεολογικά κείμενα. Δεν μου είναι γνωστό αν είχε ιδιαίτερη ιατρική παιδεία, μεταξύ όμως των έργων του αναφέρεται και «ιατροσόφιον Ιωαννικίου ιερομανάχου του και επίκλην Καρτάνου και πρωτοσύγκελου γενομένου της των Κερκυραίων νήσου, συναχθέν και εκλεχθέν υπό τριών ιατρών, Ιπποκράτους, Γαληνού και Μελετίου».

ΔΑΝΙΗΛ ΦΟΥΡΛΑΝΟΣ
Λίγο μεταγενέστερος είναι ο Δανιήλ ο Φουρλάνος (πέθανε το 1596), κατά μαρτυρία της εποχής «εν τε τη ιατρική και φιλοσοφία τα μάλιστα εξησκημένος». Έζησε και άσκησε την ιατρική στην Κρήτη. Κατά τον γερμανό ελληνιστή Μαρτίνο Κρούσιο (1857-1918) έγραψε «υπόμνημα εις τας περί Μορίων των ζώων βίβλους του Αριστοτέλους άτινα ούπω εξήλθον εις το φως, ωσαύτως και υπόμνημα εις τον Θεόφραστον».

ΜΙΧΑΗΛ ΜΕΡΚΑΤΗΣ
Γιατροί ελληνικής καταγωγής διαπρέπουν και σε ευρωπαϊκές χώρες, όχι μόνο στην ιατρική, αλλά και στη φιλοσοφία και την αρχαία γραμματεία. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον Πέτρο Μερκάτη, από οικογένεια της Ζακύνθου, φλωρεντινής καταγωγής, σπουδαίο γιατρό της Ρώμης και περιπατητικό φιλόσοφο, το κύρος του οποίου αναγνώριζαν μεγάλες οικογένειες της Ρώμης και δύο πάπες (Πίος Ε' και Γρηγόριος ΙΓ'). Γιος του Πέτρου ο Μιχαήλ Μερκάτης, γεννημένος στο San Miniato, έζησε και διέπρεψε στη Ρώμη (1541-1593). Σπούδασε στην Πίζα ιατρική και φιλοσοφία και λόγω προσωπικού και οικογενειακού κύρους, του ανατέθηκαν μεγάλα αξιώματα. Ανέλαβε τη διεύθυνση του Βοτανικού κήπου, αλλά και της βιβλιοθήκης του Βατικανού και ίδρυσε το πρώτο ορυκτολογικό μουσείο στην Ευρώπη. Διετέλεσε γιατρός του πάπα Κλήμη και του ανατέθηκαν διπλωματικές αποστολές. Ο Λ.Χ. Ζώης αναφέρει τον Μ. Μερκάτη ως συγγραφέα πολύ σπουδαίων έργων γραμμένων στα ιταλικά, τα οποία όμως αναπτύσσουν διάφορα μη ιατρικά ζητήματα.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΡΟΤΟΠΟΥΛΟΣ
Τον 16ο αιώνα απαντάται στην Κέρκυρα ο γιατρός Ιωάννης Βροτόπουλος (κατά τον Ζαβίρα) ή Βροντόπουλος (Χαροκόπος) ή Ευρετόπουλος (Μ. Λυκίσσας). Διετέλεσε αρχίατρος Κέρκυρας μαζί με τον Καίσαρα (ή Καισάριο) Φόρτιο. Φαίνεται ότι και οι δύο είχαν επίσης σπουδές θεολογίας και σχετικά ενδιαφέροντα. Τη θέση του αρχίατρου κατείχαν από το 1559 ως το 1562, ενώ παράλληλα ασχολούνταν με πνευματικές δραστηριότητες. Ο Βροντόπουλος μάλιστα έγραψε και μια προσευχή για το κοινό, που δημοσιεύθηκε στο βιβλίο «Διδαχαί Ελληνικαί...» (1560) του Κερκυραίου ιερέα Αλεξίου Ραρτούρου. Γράφει ο Ζαφίρας κατά την περιγραφή της ύλης του βιβλίου: «Εν δε τω τέλει έχει μίαν ευχήν Ιωάννου του Βροτόπουλου Αρχίατρου Κερκύρας, ην οφείλει ο χριστιανός ευχαρίστως ποιείν εν οξέω νοσήματι υποπεσών».

ΜΙΧΑΗΛ ΣΟΥΜΜΑΚΗΣ
Η οικογένεια Σουμμάκη (Σουμμαχίου ή Συμμαχίου) μετανάστευσε από την Κωνσταντινούπολη στην Κρήτη, από εκεί στο Ναύπλιο και μετά στη Ζάκυνθο. Εκεί γεννήθηκε, στις αρχές του 16ου αιώνα, ο Μιχαήλ Σουμμάκης ο οποίος σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα και τη Ρώμη. Άσκησε την ιατρική στη Βενετία, όπου είχε εγκατασταθεί και όπου είχε εκλεγεί επιμελητής του ελληνορθόδοξου ναού του Αγίου Γεωργίου (1556-1594). Πέρα από την άσκηση του επαγγέλματος και την κοινωνική δραστηριότητα ο Σουμμάκης ασχολήθηκε με τα γράμματα. Το πιο γνωστό από τα έργα του ήταν η έμμετρη μετάφραση του γνωστού τότε ποιητικού έργου του Batista Guarini «Pastor Fido» («Ο πιστός βοσκός»). Κατά τους επόμενους αιώνες και άλλα μέλη της οικογένειας θα προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και στους δύο χώρους. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα ο σπουδασμένος στην Πάδοβα ιατροφιλόσοφος Άγγελος Σουμμάκης, άσκησε το επάγγελμα του γιατρού στη Ζάκυνθο. Του οφείλουμε την περιγραφή του κοινωνικού ξεσηκωμού των λαϊκών ανθρώπων της Ζακύνθου στο έργο «Διήγησις του ρεμπελιού των ποπολάρων».

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΕΥΣ
Ο Θεόφιλος Κορυδαλεύς (1563-1646) προσαγορεύεται και Αθηναίος και Θεόφιλος Σκορδαλός από το χωριό Σκορδαλός (Κορυδαλός) κοντά στο Δαφνί (Αθήνα). Μετά τις σπουδές του στο Ελληνοκαθολικό Κολλέγιο της Ρώμης σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα, έγινε μοναχός και διετέλεσε Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας. Ασχολήθηκε συστηματικά με τη διδασκαλία και κυρίως με τη διδασκαλία της φιλοσοφίας, και ήταν δεινός ερμηνευτής του Αριστοτέλη. Μεταξύ των έργων του αναφέρονται τα εξής: «Εις άπασαν την λογικήν του Αριστοτέλους, υπομνήματα και ζητήματα», «Περί γενέσεως και φθοράς κατ’ Αριστοτέλη» και «Είσοδος φυσικής ακροάσεως κατ’ Αριστοτέλη». Τα έργα του αυτά τυπώθηκαν αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του, από το 1729 ως το 1780. Ιατρικά έργα δεν φαίνονται να υπήρχαν ούτε μεταξύ εκείνων που εκδόθηκαν, ούτε των άλλων που μένουν ανέκδοτα. Επίσης δεν είναι γνωστό αν άσκησε την ιατρική, πέρα από το διδακτικό έργο του και τα ιερατικά του καθήκοντα.

ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΠΗΓΑΣ
Όπως ο Θεόφιλος Κορυδαλεύς το ίδιο και ο Μελέτιος Πηγάς (1549-1601) αν και σπούδασε ιατρική επίσης στην Πάδοβα, δεν φαίνεται ότι την άσκησε ποτέ. Ο Μελέτιος, γράφει ο Γ. Ζαβίρας, αν και μαθητής του Ιάκωβου Ζαραβέλλα (προφανώς καθηγητής της ιατρικής στην Πάδοβα) δεν θέλησε «να λάβει τω αξίως αυτώ προσφερθέν επάγγελμα, ίνα μη βιασθεί κατά το εκεί επικρατήσαν έθος (συνήθεια) να ομολογήσει τους εν Φλωρεντία συνόδου όρους». Επιστρέφοντας έμεινε για λίγο στην Κεφαλονιά και τη Ζάκυνθο και στη συνέχεια πήγε στην Κρήτη, όπου έγινε μοναχός στη μονή Αγγαράθου. Παράλληλα δίδασκε στην Ελληνική Σχολή του Χάνδακα (Χανίων). Έφυγε από την Κρήτη λόγω συγκρούσεων με τους καθολικούς κύκλους, πήγε στο Σινά και τελικά εκλέχτηκε Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Το έργο του είναι πλούσιο, αναφέρεται όμως μόνο σε θεολογικά και δογματικά ζητήματα.

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΠΟΡΤΟΣ
Αν και με σπουδές ιατρικής ο Αιμίλιος Πόρτος (γεννήθηκε το 1550) ασχολήθηκε κυρίως με τα γράμματα και άφησε πλουσιότατο φιλολογικό έργο. Σ’ αυτό περιλαμβάνονται μεταφράσεις και φιλολογικός σχολιασμός αρχαίων συγγραφέων, λεξικά κλπ. Από αυτά την ιατρική ενδιαφέρει το έργο του «Επανορθώσεις εις τα του Ιπποκράτους συγγράμματα». Εργάστηκε στη Λωζάννη («εν Λουσάνη της Ελουητίας») ως καθηγητής της ελληνικής γλώσσας. Ενδιαφέρουσες είναι οι αυτοβιογραφίες που δίνει σε άπταιστη δωρική διάλεκτο, μέσα από την επιστολή του προς τον διαπρεπή ελληνιστή Όθωνα Κρούσιο (1857-1918). Μας λέει ότι είναι ελληνοϊταλός, με πατέρα από την Κρήτη (Ρέθυμνο) και μητέρα ιταλίδα: «...ο γαρ με τεκών ως οίσθα, Κρης τέλλε... Α δε μάτηρ Ιταλίς. Παιδίον δε εις τας αλλοβρογικάς χώρας υπαί των τοκέων μετηναίχθην και ταν ζωάν, εικοστόν ήδη έτος διάγω πόρρω τας Ελλάδος...». Δηλαδή μας γράφει ότι κατά την παιδική του ηλικία μεταφέρθηκε από τους γονείς του στην Ελβετία, όπου και ζούσε ήδη είκοσι χρόνια μακριά από την Ελλάδα. Πέθανε, άγνωστο πού, το 1610 ή αργότερα.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ
Ο Διονύσιος, που έμεινε στην ιστορία ως ο Φιλόσοφος και από τους εχθρούς του ως Σκυλόσοφος, γεννήθηκε στην Ήπειρο ή τη Θεσσαλία, χρονιά απροσδιόριστη, στα μέσα του 16ου αιώνα. Γνωστό με ακρίβεια είναι το έτος του μαρτυρικού θανάτου του στα Ιωάννινα (1611). Ο Διονύσιος είχε σπουδάσει στην Ιταλία ιατρική και φιλοσοφία, καθώς και θεολογία. Μετά τις σπουδές του άσκησε το επάγγελμα του γιατρού τόσο στην Ήπειρο όσο και στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί βρέθηκε στο περιβάλλον του Πατριάρχη Ιερεμίου Β' του επιλεγόμενου Τρανού, του οποίου κέρδισε την εύνοια. Έκανε σημαντικές γνωριμίες και με πολλούς από τους λόγιους της εποχής διατηρούσε αλληλογραφία. Το 1592 εκλέχτηκε μητροπολίτης Λάρισας και Τρίκκης, ενώ στο μυαλό του σχεδίαζε επανάσταση κατά των Τούρκων. Είναι πιθανό ότι υπήρχαν σχετικές συνεννοήσεις με τον ηγεμόνα της Βλαχίας, ενώ άλλοι θεωρούν ότι υποκινήθηκε από τους Βενετούς. Η επανάσταση του Διονυσίου το φθινόπωρο του 1600 πνίγηκε στο αίμα. Ο Διονύσιος κηρύχθηκε έκπτωτος από το Πατριαρχείο, ενώ ήδη είχε αποχωρήσει από την Ελλάδα.
Μετά το αποτυχημένο κίνημά του ο Διονύσιος βρέθηκε στην Ιταλία και την Ισπανία σχεδιάζοντας νέο κίνημα. Συναντήθηκε με τον Πάπα προσπαθώντας να υποστηρίξει μια τέτοια επανάσταση, με αντάλλαγμα την ένωση των εκκλησιών. Συναντήθηκε επίσης με τον βασιλιά της Νεαπολέως, από τον οποίο πήρε υποσχέσεις. Πολλοί προσπάθησαν να περιορίσουν τον ενθουσιασμό του Διονυσίου και να αποτρέψουν το ριψοκίνδυνο τόλμημα, όπως ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος. Παρόλα αυτά στις 10 Σεπτεμβρίου 1611 οι δυνάμεις του Διονυσίου έσφαξαν τους κατοίκους δύο τουρκικών χωριών τα οποία και έκαψαν. Γρήγορα όμως η κατάσταση αναστράφηκε. Ο Διονύσιος υποχρεώθηκε να κρυφτεί σε σπήλαιο όπου τον συνέλαβαν και τον έγδαραν ζωντανό. Όπως γράφει το χρονικό ανώνυμου (πιθανότατα ιερωμένου) «γεμίσαντες οι Τούρκοι το δέρμα με άχυρον, το περιέφερον από πόλεως εις πόλιν και τέλος και εις αυτήν την Κωνσταντινούπολιν». Το κίνημα θεωρήθηκε από πολλούς αλόγιστο, ο λαϊκός λόγος απέρριψε την υστεροφημία του και ο φιλόσοφος έγινε σκυλόσοφος ή Κακοδιονύσιος.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΡΕΣΙΟΣ
Ο Γεώργιος Κορέσιος (Χίος, 1566-1654) ήταν διαπρεπής ιατροφιλόσοφος με διεθνή σταδιοδρομία. Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα, σχετίστηκε με την οικογένεια των Μεδίκων οι οποίοι και τον υποστήριξαν στην εξέλιξή του. Εργάστηκε ως γιατρός στην Πίζα, όπου παράλληλα δίδαξε στο Πανεπιστήμιο την ελληνική γλώσσα. Εκεί ήρθε σε σύγκρουση και με τον Galileo Galilei, εξαιτίας της οποίας αναγκάστηκε να φύγει από την Πίζα. Αναφέρονται ως πόλεις στις οποίες διαδοχικά εγκαταστάθηκε το Λιβόρνο, η Βενετία, η Φλωρεντία και η Μασσαλία, όπου δίδασκε τα ελληνικά. Πάντως στις επιστολές του, ορισμένες από τις οποίες έχει δημοσιεύσει ο Emil Legrand (1841-1903), υπογράφεται ως «Γεώργιος Κορέσιος, ιατρός και θεολόγος της Μεγάλης Εκκλησίας». Σε άλλη επιστολή του, με την οποία αρνήθηκε τη θέση καθηγητή στη Σχολή της Ελληνικής Κοινότητας της Βενετίας (1628) δικαιολογεί την άρνησή του «δια πολλάς αιτίας. Η μία είναι ότι εβάρυνα και είμαι καταπιασμένος εδώ εις την ιατρικήν και εις τα μαθήματα όπου δίδω πολλών μοναχών».
Ο Κορέσιος παρέμεινε δηλαδή «μάχιμος» ιατρός, παρά την ισχυρή ενασχόλησή του περί τα θεολογικά και παρά την έντονη συγγραφική του δραστηριότητα κυρίως σε θέματα θεολογικά και φιλοσοφικά. Εξαιτίας των θέσεών του σε ορισμένα από τα θεολογικά - δογματικά έργα του, ήρθε σε ισχυρή αντίθεση με κύκλους της καθολικής εκκλησίας. Μάλιστα, με διαταγή του πάπα Ουρβανού, ένα βιβλίο του καταδικάστηκε να καεί. Πρόκειται για έργο γραμμένο στα λατινικά, με τον τίτλο «Κατά Λατίνων». Έγραψε και ιατρικά έργα, τα οποία σώζονται ανέκδοτα σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού. Αναφέρονται ενδεικτικά τα εξής: «Περί προβλημάτων εις τας πέντε αισθήσεις», «Ζητήματα ιατρικά», «Εις τα του Αριστοτέλους περί φυσικής ακροάσεως υπομνήματα» κλπ. Η εκτίμηση των σύγχρονων συμπατριωτών του είναι φανερή με την παροιμία που ακόμα σώζεται στη Χίο: «Σαν αρέσει του Κορέση, ολουνού του κόσμου αρέσει».

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΤΤΟΥΝΙΟΣ
Φιλόσοφος και μεταλαμπαδευτής της αρχαίας σοφίας ο Ιωάννης Κωττούνιος από τη Βέροια (1577-1658) θεωρείται προσωπικότητα ευρωπαϊκής ακτινοβολίας. Έζησε στο Tübingen (Γερμανία) και στη Ρώμη, όπου κατά τη διάρκεια των εκεί σπουδών του ασπάστηκε τον καθολικισμό. Διετέλεσε καθηγητής στο κολλέγιο που είχε σπουδάσει και αποφάσισε να σπουδάσει ιατρική στην Πάδοβα (1613). Μετά τις σπουδές του δεν φαίνεται να άσκησε την ιατρική, αλλά από το 1617 εργάστηκε ως καθηγητής της ελληνικής γραμματείας επί 13 χρόνια. Από το 1632 διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Παταβίου με υπέρογκη αμοιβή και σπουδαστές από όλη την Ευρώπη. Προσπάθησε επανειλημμένα να παρέμβει υπέρ των Ελλήνων στους ηγεμόνες της Ευρώπης και μετείχε σε «εταιρεία» που απέβλεπε στην απελευθέρωση του γένους. Μια από τις πιο ουσιαστικές πράξεις του ήταν η διάθεση της περιουσίας του για την ίδρυση εκπαιδευτικού κέντρου που ονομάστηκε «Κωττουνιανόν Ελληνομουσείον» στην Πάδοβα, ως παράρτημα του Πανεπιστημίου της πόλης για στέγαση και σίτιση των Ελλήνων φοιτητών. Το «Ελληνομουσείον» λειτούργησε από το 1653 έως το 1798.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΚΛΗΡΟΣ
Ο Αθανάσιος Σκληρός, από παλαιά βυζαντινή οικογένεια γεννήθηκε (1585) στις Πικρίδες (τώρα Αμάρι) της Κρήτης γι’ αυτό κι αποκαλείται και Αθανάσιος Πικρίδης. Σπούδασε στη Βενετία και την Πάδοβα (1610-1615) και επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου διορίστηκε αρχίατρος Κρήτης. Εκτός από την άσκηση της ιατρικής ο Σκληρός έγραψε και στίχους. Ο Στ. Σπεράντσας αναφέρει ποίημα του 9.287 στίχων που εξιστορεί τα πολεμικά γεγονότα μεταξύ Ενετών και Τούρκων και τις καταστροφές που επισώρευσαν στην Κρήτη. Το στιχούργημα αυτό έχει τον τίτλο «Αθανασίου εκ Πικρίδων, ιατρού θρήνος εις την εαυτού Κρητομήτορα πάτρην, της απάσης νήσου καταστροφής ένεκεν». Το έργο αυτό του Σκληρού είχε μείνει αδημοσίευτο από το θάνατό του (1644), όταν σκοτώθηκε κατά τον τουρκοενετικό πόλεμο και για σχεδόν δυόμιση αιώνες, ως το 1867, οπότε το περιέλαβε ο λόγιος και ερευνητής της ελληνικής φιλολογίας Κ. Σάθας στο έργο του «Ελληνικά Ανέκδοτα». Ο Σπεράντσας χαρακτηρίζει τον μεταβυζαντινό γιατρό και λόγιο «ως τον πιο ευφάνταστο ποιητή του Ελληνικού Μεσαίωνα».

ΛΕΩΝ ΑΛΛΑΤΙΟΣ
Ο Λέων Αλλάτιος (1586-1669) γεννήθηκε στη Χίο. Σε ηλικία 9 ετών στάλθηκε στην Καλαβρία για εκπαίδευση και σε ηλικία 14 ετών στη Ρώμη στο εκεί «Ελληνικόν Φροντιστήριον». Επέστρεψε στη Χίο, σε διοικητική θέση της Λατινικής Επισκοπής. Θεώρησε ότι θα ήταν πιο χρήσιμος ως γιατρός και πήγε στη Ρώμη για σπουδές. Πήρε πτυχίο ιατρικής το 1616. «Εμαθητεύθη την ιατρικήν υπό Ιουλίου Καίσαρος του Λαγάλλου και εχρημάτισε διδάσκαλος αυτής», γράφει ο Γ. Ζαβίρας. Εκτός από την περίοδο αυτή δεν φαίνεται να άσκησε άλλη περίοδο την ιατρική, καθώς οι δυνατότητές του και οι προτάσεις που είχε τον οδήγησαν σε άλλους δρόμους. Την εσωτερική του ανάγκη για προσφορά ιατρικών υπηρεσιών στη Χίο την εκπλήρωσε μετά τον θάνατό του, αφήνοντας με τη διαθήκη του κληροδότημα με το οποίο συνολικά περί τους 70 μαθητές από τα σχολεία της Χίου σπούδασαν την ιατρική δωρεάν. Ο Αλλάτιος δίδαξε τα ελληνικά και τα λατινικά γράμματα και τη θεολογία και κατέλαβε σοβαρές διοικητικές θέσεις. Επιμελήθηκε τη μεταφορά της Παλατινής Βιβλιοθήκης από τη Χαϊδελβέργη στη Ρώμη, μετά από προσφορά του ηγεμόνα της Βαυαρίας Μαξιμιλιανού προς τον πάπα. Επίσης διατέλεσε βιβλιοθηκάριος στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού.
Το σημαντικότερο όμως έργο του Λέοντος Αλλατίου είναι το συγγραφικό και το μεταφραστικό. Εξέδωσε με σχόλια και λατινική μετάφραση επιστολές σωκρατικών φιλοσόφων, βυζαντινούς συγγραφείς, θεολογικά κείμενα των πρώτων χριστιανικών αιώνων, εκλογές σοφιστών και ρητόρων, ιστορικά βιβλία, γεωγραφικά, αρχαιολογικά, ερμηνευτικά σε αρχαίους αλλά και σε εκκλησιαστικούς συγγραφείς «περί της μυστικής τέχνης των φιλοσόφων» (Αλχημεία) και πολλά άλλα. Πλήρης καταγραφή των έργων του χρειάστηκε ειδική έκδοση που έγινε στην Ιταλία το 1962 (lac. Carmela, Bibliographia di Leone Allacci, Palermo). Όπως γράφει ο Κ. Αμάντος, το έργο του Αλλατίου «είναι τεράστιον αλλά δεν εξετιμήθη ακόμη δεόντως διότι ο όγκος αυτού ετρόμαζε μέχρι τούδε τους ερευνητάς». Τον θεωρεί δε ως τον πολυγραφότερο και τον σοφότερο από τους πριν τον Κοραή λογίους. Ίσως όμως αυτό να μην είναι ο μόνος λόγος. Νομίζω ότι το έργο του Αλλατίου έχει υποτιμηθεί από το θρησκευτικό φανατισμό άλλων λογίων της εποχής του.
«Ο Λ. Αλλάτιος αγάπησε πολύ την ιδιαίτερη πατρίδα του Χίο, και δεν παραλείπει αφορμή να την εγκωμιάσει», γράφει ο Μ. Περάνθης. Και παραθέτει απόσπασμα: «... ‘Είμαι Χίος’ γράφει. ‘Εάν εγώ είμαι άξιος τιμής, την τιμή πρέπει να απονείμετε εις την Χίον, η οποία με γέννησε και με περιέθαλψε’...». Το ίδιο αγάπησε την Ελλάδα και έγραψε ποίημα σε αρχαία γλώσσα και αρχαία μέτρα προς τον Λουδοβίκο ΙΔ’ για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Οι εχθρότητες εις βάρος του δημιουργήθηκαν από ιερατικούς και θεολογικούς κύκλους, επειδή ο Αλλάτιος υποστήριζε φανατικά την ένωση: «λατινοφρόνησε», όπως έλεγαν. Τον χαρακτήριζαν «του παπικού θρόνου ανδράποδον», «τους χαριεντισμούς, σκώματα και λοιδωρίας δεινότατον», «την μανίαν μοχθηρότατον» κλπ. Ακόμα και κατά τον θάνατό του, σε ηλικία 83 ετών, έγραψαν: «Αλλάτιος ο Χίος δια τα πλήθη των βλασφημιών του κατέφαγε την γλώσσαν του και ούτως εξέψυξεν...».

ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΩΖΟΜΕΝΟΣ
Ο Ιωάννης Σωζόμενος καταγόταν από κυπριακή οικογένεια λογίων, η οποία έδωσε κατά τον 16ο αιώνα τον Ιάσονα Σωζόμενο, που δίδαξε ρητορική και φιλοσοφία στη Ρώμη και άλλον Ιωάννη, που διετέλεσε επιμελητής της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης στη Βενετία. Ο τελευταίος συνέταξε και κατάλογο των εκεί χειρογράφων κωδίκων. Ο Σωζόμενος που ενδιαφέρει εδώ, διετέλεσε επικεφαλής στρατιωτικού σώματος κατά την πολιορκία της Λευκωσίας από τους Τούρκους (1570). Είχε την ιδέα να στείλει πράκτορες για να δηλητηριάσουν το νερό των πηγαδιών που χρησιμοποιούσαν. Μετά την πτώση της Λευκωσίας πιάστηκε αιχμάλωτος, αλλά τους έπεισε να τον στείλουν για διαπραγμάτευση με τους Ενετούς, για να παραδοθούν. Εκμεταλλεύθηκε το γεγονός και δραπέτευσε, πήγε στην Ιταλία και εκεί σπούδασε ιατρική, την οποία επίσης άσκησε εκεί. Οι αναμνήσεις από την ταραχώδη ζωή του δημοσιεύτηκαν στην Μπολόνια (1576). Ο γιατρός Σωζόμενος μετέφρασε στα λατινικά το περί Επιδημιών έργο του Ιπποκράτη (Βενετία 1617), έργα του Γαληνού και άλλων αρχαίων γιατρών.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΟΡΤΑΤΖΗΣ
Ο Γεώργιος Χορτάτζης (ή Χορτάκης) γεννήθηκε στην Κρήτη τα τελευταία χρόνια του 16ου αιώνα, έζησε τον 17ο αιώνα και πέθανε το 1658. Όπως γράφει ο Γ. Ζαβίρας «εχρημάτισε μαθητής και διδάσκαλος της ιατρικής εν Παταβίω ως έκαμε πράξιν της ιατρικής εν τη πατρίδι αυτού και εκυρίευσαν οι Οθωμανοί την πατρίδα αυτού και απήλθε εν [δεν αναφέρεται το μέρος] όπου μετήρχετο την ιατρικήν και όπου το ζην εξεμέτρησε τω έτει 1658». Ο Ζαβίρας γράφει στη συνέχεια ότι «συνέθετο πόνημα τι δια στίχων απλών» αναφερόμενος στη γνωστή τραγωδία «Ερωφίλη». Όμως αυτό δεν είναι ακριβές. Ο ποιητής της «Ερωφίλης» Γ. Χορτάτζης ήταν θείος του γιατρού, είχε ζήσει παλαιότερα (πιθανώς 1545-1610) και είχε πεθάνει πριν την έκδοση του έργου του, που έγινε το 1637. Ως έργα του γιατρού Χορτάτζη αναφέρονται η «Ιατρική πλάστιγξ» και μελέτη του «Περί υδροφοβίας».

Παρά τις σημαντικές προσωπικότητες που ακμάζουν τον 16ο αιώνα, ο αριθμός τους και οι δυνατότητες για την κάλυψη των αναγκών είναι πολύ περιορισμένες. Ακόμα και όταν υπάρχουν γιατροί, αυτοί είναι περιορισμένοι στις μεγάλες πόλεις ή στις αυλές των ηγεμόνων. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε νησιά και χωριά, στην ύπαιθρο χώρα και σε μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες παραμένει χωρίς υγειονομική κάλυψη. Στις περιπτώσεις αυτές επιχώριοι εμπειρικοί προσπαθούν πιο πολύ να παρηγορήσουν και σπανιότερα να θεραπεύσουν. Σε σοβαρά προβλήματα και σε μεγάλες επιδημίες είναι απολύτως αδύνατη οποιαδήποτε παροχή βοήθειας. Αλλά αυτό ίσχυε και για τους πανεπιστημιακά εκπαιδευμένους γιατρούς. Σε ανώνυμο χρονικό του τέλους του 16ου αιώνα διαβάζουμε για το «μεγάλον θανατικόν από πανόκλα και από καρμπά, πράγμα όπου δεν εφάνηκε ποτέ εις την Κρήτην» και σε διάφορα άλλα κατά καιρούς μέρη. «Εποθένασι την ημέραν διακόσιοι και περισσότεροι. Ερίχνασι τους νεκρούς άψαλτους και ατίμως ώσπερ τους κύνας. [] Ιερείς πολλοί απέθανον, ιατροί, ποβολάνοι πολλοί, πλούσιοι και πένητες...».
Παίρνουμε την περιγραφόμενη με αρκετές λεπτομέρειες επιδημία πανούκλας του 1592 ως πρότυπο, μια και ανάλογα ίσχυαν και για όλες τις άλλες. Η επιδημία αυτή στην Κρήτη είχε ξεκινήσει στις 20 Μαρτίου και κράτησε αρκετούς μήνες. Η αποκλεισμένη πόλη μπόρεσε και πάλι να επικοινωνήσει στις 15 Αυγούστου. «Αφού έπαυσε λιγάκι το θανατικόν από τον Ιούλιον μήνα, πάλιν δεν έπαυεν ο θάνατος καθημερινόν εις την χώραν, δέκα, δώδεκα κορμιά την ημέραν». Συνολικά, γράφει το ανώνυμο χρονικό, πέθαναν περί τις 30.000. Όσοι είχαν οικονομικές δυνατότητες έφευγαν από την πόλη προ τα χωριά, είχαν δε εγκαταστήσει και φρουρές, «καλές βιγίλες να μη σιμώσει τινάς εκεί όπου ευρίσκοντο». Οι επιδημίες αυτές σπάνια είχαν τοπικό χαρακτήρα. Και η συγκεκριμένη είχε επίσης χτυπήσει διάφορες άλλες περιοχές και την ίδια την Κωνσταντινούπολη. Έτσι στις δύσκολες και επικίνδυνες αυτές καταστάσεις η ιατρική και οι θεράποντές της αποδεικνύονταν αναποτελεσματικοί, ενώ συχνά εξετάζοντας κάποιους ασθενείς αρρώσταιναν και οι ίδιοι, ακολουθώντας την κοινή μοίρα.

Ανασκοπώντας τον 16ο αιώνα και το μέρος εκείνο του 17ου αιώνα που καθορίζεται από τον προηγούμενο, μπορούμε να πούμε ότι μεγάλο μέρος των πανεπιστημιακά εκπαιδευμένων γιατρών εργάζεται για λογαριασμό διαφόρων προσωπικοτήτων, εξετάζοντας παράλληλα (και συχνά δωρεάν) τον απλό κόσμο. Πολλοί είναι εκείνοι που ασχολούνται συγχρόνως με την εκπαίδευση, κάποτε μάλιστα αφήνοντας και την ιατρική. Είναι μεγάλος ο ζήλος να μορφώσουν το λαό τους, διδάσκοντάς τον την ελληνική και ξένες γλώσσες, φιλολογία, φιλοσοφία και θετικές επιστήμες. Γράφουν βιβλία και κυρίως μεταφράζουν ή επιμελούνται την έκδοση έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Άλλοι εργάζονται σε εκδότες και άλλοι ως βιβλιοθηκονόμοι. Μερικοί χρηματοδοτούν τη λειτουργία σχολείων. Πολλοί ακολουθούν ιερατικά αξιώματα, γράφουν θεολογικά έργα, έρχονται σε ισχυρές συγκρούσεις με ετερόδοξους ή (κάποιοι) κατηγορούνται ως παπικοί ή καλβινιστές. Όλοι επιδεικνύουν πατριωτικό ζήλο και κάποιοι αναμειγνύονται ή προκαλούν πολεμικά και επαναστατικά γεγονότα. Με αυτή την κληρονομιά ξεκινούν οι γιατροί τον 17ο αιώνα.