ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΠΡΩΤΟΣΠΑΘΑΡΙΟΣ
Ο γιατρός Θεόφιλος (603 ή 610-641) έγινε γνωστός με τον τίτλο του Πρωτοσπαθάριου, από το τιμητικό αξίωμα που απέκτησε υπηρετώντας ως αρχίατρος στην αυλή του αυτοκράτορα Ηράκλειου. Τα τελευταία χρόνια της σύντομης ζωής του ο Θεόφιλος ασπάστηκε το μοναχικό σχήμα. Στα έργα που του αποδίδονται μεταφέρει απόψεις του Ιπποκράτη και του Γαληνού. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις συγγραφές «Περί ούρων», «Περί διαχωρημάτων», «Περί σφυγμών», «Περί φλεβοτομής», «Περί της ανθρώπου κατασκευής» και «Σχόλια εις ιπποκρατικούς αφορισμούς». Το «Περί ούρων» έχει περιγραφές που μπορούν να θεωρηθούν ως η αφετηρία της ουροσκοπίας, που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον μεσαίωνα. Ο Σπ. Ναουμίδης θεωρεί ότι το συγκεκριμένο βιβλίο επηρέασε αποφασιστικά τους Άραβες και τη Σχολή του Σαλέρνο. Ένας από τους κώδικες του «Περί ούρων» έργου του Θεόφιλου, που σώζεται στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Bologna, περιέχει ενδιαφέρουσες μικρογραφίες με απεικονίσεις ουροσκοπίας. Στα 21 δοχεία μιας απεικόνισης αναφέρονται τα διάφορα γνωρίσματα των ούρων ανάλογα με τις παθήσεις (ποσότητα ιζήματος, χρώμα ιζήματος, χρώμα υπερκείμενου υγρού κλπ.). Έργο, που αποδίδεται στο Θεόφιλο και περιλαμβάνεται σε Λαυρεντιανό κώδικα, ανακοινώθηκε το 1974 από τον Αριστοτέλη Π. Κούζη. Πρόκειται για το έργο «Αποθεραπευτική», πολλά δε από τα στοιχεία που περιέχει ανευρίσκονται και σε άλλα κείμενα του Θεόφιλου. Το αντικείμενο του βιβλίου αναφέρεται στην αποθεραπεία των διαφόρων νοσημάτων.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ
Ο Στέφανος ο Αθηναίος υπήρξε συνεργάτης ή και μαθητής του Θεόφιλου. Φαίνεται ότι οι δυο τους συνεργάστηκαν και στη συγγραφή. Ο Ζακυνθινός γιατρός Δημ. Σιγούρος εξέδωσε στη Φλωρεντία το 1862 ένα κοινό έργο Θεόφιλου και Στεφάνου. Πρόκειται για την ανασκόπηση «Περί της των πυρετών διαφοράς εκ τε Ιπποκράτους και Γαληνού», από κώδικα του 15ου αιώνα. «Σκοπόν έχομεν εν τω παρόντι συγγράμματι περί της των πυρετών διαφοράς σύντομον εκθέσθαι παράδοσιν, και πρώτον ειπείν την ουσία των και τας διαφοράς αυτών, τας τε ουσιώδεις και επουσιώδεις, τας τε γενικοτέρας και ειδικοτέρας, είτα τας αιτίας αυτών και τας σημειώσεις...». Το έργο ολοκληρώνεται σε 55 μικρά κεφάλαια, που εξετάζουν «τι εστί πυρετός», τι συμβαίνει αν πλεονάζει το αίμα, τι αν πλεονάζει η χολή, πώς δημιουργείται ο πυρετός, πόσες οι αιτίες του, ποιοι οι τύποι του πυρετού, ποια τα σημεία της εισβολής του πυρετού, σχέσεις πυρετού και ρίγους, ποιες οι επιπλοκές του πυρετού κοκ. Μικρό δείγμα γραφής: «Πώς γίνονται πόνοι της κεφαλής». «Γίνονται δε και πόνοι της κεφαλής επί των πυρεττόντων όταν οι φλέβες πλησθώσι τη βία και τη τάσει των συνερχομένων ένδον πνευμάτων, ανάγκη πάντως την κεφαλήν από τούτων αλγείν» (κεφ. κβ'). Εκτός από τον Στέφανο τον Αθηναίο φαίνεται ότι υπήρχαν και άλλοι μαθητές-συνεργάτες του Θεόφιλου. Σε μια από τις απεικονίσεις του κώδικα που προαναφέρθηκε, τον Θεόφιλο βοηθάει ο συνεργάτης του Πλώσος.
ΙΕΡΟΦΙΛΟΣ Ο ΣΟΦΙΣΤΗΣ
Ο Ιερόφιλος, που έζησε τον 7ο αιώνα, έχει την προσωνυμία Σοφιστής. Δεν διαθέτουμε πληροφορίες για τη ζωή του, και είναι πολύ πιθανόν ότι δεν άσκησε το επάγγελμα του γιατρού κι ότι οι ιατρικές του γνώσεις και απόψεις ήταν αποτέλεσμα της γενικής και της φιλοσοφικής παιδείας του (γι’ αυτό Σοφιστής και όχι Ιατροσοφιστής). Έχει διασωθεί σε χειρόγραφους κώδικες το έργο του Ιερόφιλου «Περί τροφών κύκλος. Ποίαι δει χρείσθαι εκάστω μηνί και οποίας απέχεσθαι», το οποίο και έχει κυκλοφορήσει εντύπως από τον Boissonade (1827) και από τον Ideler (1841). Αρχίζοντας από τον Ιανουάριο, παρέχει συμβουλές για όλους τους μήνες του χρόνου ως τον Δεκέμβριο. Με το έργο του αυτό ενημερώνει τους ανθρώπους της εποχής του τι να τρώνε, τι και πόσο να πίνουν, για τα λουτρά που είναι αναγκαία για τον οργανισμό τους, ενώ δίνει συμβουλές και για την ερωτική τους ζωή. Τον Ιανουάριο για παράδειγμα συνιστά «βρώματα θερμά και γλυκέα εσθίειν και σκόροδα και πρασοζέματα, κρέη πρόβεια» κλπ. Όσο για τα ποτά, συνιστά «λαμβάνειν οίνον γλυκύν και κόνδυτον (ηδύποτο) πίνειν», ενώ για την ατομική καθαριότητα γνωμοδοτεί ως ακολούθως: «Λούεσθαι δε μη πλείω των τεσσάρων λουτρών σμηχόμενοι (καθαριζόμενοι) νίτρω οπτώ εν οίνω λυθέντι και ψίλιθρον (το φυτό ίνουλι) ποιείν εν ω εμβαλείν αλόην, σμύρναν και κρόκους ωών δύο». Όσο για τις ερωτικές δραστηριότητες, συνιστά «αφροδισιάζειν μέχρι ισημερίας Μαρτίου δια των του φλέγματος κίνησιν». Μεταξύ εκείνων που συνιστά για τον Απρίλιο βλέπουμε ότι πρέπει «μετρίως αφροδισιάζειν». Για τον Ιούλιο συνιστά την αποφυγή ερωτικών επαφών, προφανώς λόγω της ζέστης, την αποφυγή της πολυφαγίας, της πολλής δουλειάς, των ξηρών φρούτων και του μεσημεριανού ύπνου: «Χρη αφροδισίων απέχεσθαι και πλείστης τροφής, και παντός μόχθου και κραιπάλης, και ύπνου μεσημβρινού και οπωρών ξηρών, δια την αταξίαν της χολής».
Οι αντιλήψεις των Βυζαντινών για το ρόλο της διατροφής (και γενικότερα ενός υγιεινού τρόπου ζωής) στη διατήρηση της υγείας και τη θεραπεία των νοσημάτων είναι η φυσική συνέχεια των ιπποκρατικών αντιλήψεων. Έχουν διασωθεί πολλά κείμενα της βυζαντινής γραμματείας συναφή με εκείνο του Ιερόφιλου του Σοφιστή, τόσο της ίδιας χρονικής περιόδου όσο και μεταγενέστερα. Από τα κείμενα αυτά αρκετά είναι από ανώνυμους συγγραφείς, που αναπαράγουν όχι μόνο τις ίδιες αντιλήψεις, αλλά συχνά και με τις ίδιες εκφράσεις. Για να είναι ευκολομνημόνευτα από τους απλούς ανθρώπους, αρκετά από τα κείμενα είναι γραμμένα σε ποιητική μορφή. Υπάρχει για παράδειγμα το κείμενο «Ασκληπιαδών υγιεινά παραγγέλματα» ανώνυμου συγγραφέα, το οποίο έχει δημοσιεύσει ο Ideler (1841), που συνοπτικά παρέχει έμμετρες οδηγίες για την «ευεξίας τράπεζαν», για το υγιεινό τραπέζι. Ο (προφανώς) γιατρός («ασκληπιάδης») συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι πρέπει να τρώνε μια φορά την ημέρα, να μη φθάνουν σε κορεσμό, να γυμνάζονται, να κάνουν φλεβοτομία το καλοκαίρι, να παίρνουν καθαρκτικά την κατάλληλη εποχή, να αποφεύγουν την έκθεση στον καλοκαιρινό ήλιο, να ντύνονται καλά το χειμώνα κλπ. Παραθέτουμε κάποιους στίχους ως δείγμα του ανώνυμου κειμένου: «…της ημέρας δείπνησον εισάπαξ μόνον. / Απλούν το δείπνον, ου πολύ μεν σοι φίλον. / Προ του κόρου βρώσιν τε και πόσιν φεύγει / και συμμέτροις γύμναζε σαυτόν τοις πόνοις. /[] Την κρανιακήν τέμνε τω θέρει φλέβα /[] και γαστέρος κένωσιν εκ των σκυβάλων. /[] Το σώμα θάλπε ταις χλαμύσιν εν ψύχει. / και την κεφαλήν, στήθος τε σον και τους πόδας. / Πλην τας σισύρας (ρούχα από προβιά) φεύγε ζέοντος ηλίου...». Αν κάποιος κάνει όλα αυτά τα πράγματα και τηρεί όλους τους κανόνες, μας λέει ο ποιητής, θα είναι με τη βοήθεια του Θεού υγιής: «Μετά Θεού τούτοις δε εκφύγεις νόσους».
Ανάλογο είναι το έμμετρο κείμενο ανώνυμου, που έχει δημοσιευθεί με τον τίτλο «Στίχοι των δώδεκα μηνών. Άλλως». Αυτό το μηνολόγιο, εκτός από διαιτητικές και υγιεινές οδηγίες, δίνει γενικά κατευθύνσεις και για άλλες ασχολίες, ειρηνικές ή και πολεμικές. Από πλευράς υγιεινής, για το μήνα Μάρτιο όχι απλώς συνιστά, αλλά με επίταση διατάζει: «Πάντας κελεύω λαμβάνειν μεθ’ ημέραν / τροφήν γλυκίστην άμα οίνω ευώδει». Για τον Απρίλιο συνιστά την αποφυγή των ραφανίδων (ραπάνια), στις οποίες αποδίδει ρίγη και πόνους στα πόδια: «λέγω δε πάσι φεύγειν τας ραφανίδας, / εξ ων ρίγη φύονται και ποδαλγίαι». Σε αντίθεση με τις σημερινές αντιλήψεις, είτε από λανθασμένη εκτίμηση είτε λόγω ιδιαίτερων συνθηκών μικροβιολογικής καθαρότητας και ασφάλειας, συνιστά για τον μήνα Μάιο αποφυγή της κατανάλωσης νερού και τον Ιούνιο αποφυγή μεγάλης ποσότητας φρούτων. Συνεχίζει δε ο ανώνυμος ποιητής τις υγιεινοδιαιτητικές του συμβουλές, άλλοτε αναφέροντας τι να καταναλώσουμε και άλλοτε αναφέροντας τι να αποφεύγουμε. Παράλληλα είναι και τα γραπτά άλλου ανώνυμου συγγραφέα στο έργο «Ανωνύμου. Περί του αυτού στίχοι». Οι οδηγίες στηρίζονται στις ιπποκρατικές αντιλήψεις περί χυμών, σύμφωνα με τις οποίες κατά τις διάφορες εποχές πλεονάζει κάποιος από τους χυμούς του σώματος. Από το αριστούργημα βλέπουμε ότι τον Σεπτέμβριο «χολή μέλαινα κυριεύει γαρ πλέον». Τον Οκτώβριο «δριμεία και γαρ η χολή πλείον φέρει», ενώ τον Νοέμβριο, τον Δεκέμβριο, τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο «το φλέγμα πλέον κυριεύει και πάλιν». Τους μήνες Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο, κατά τον ανώνυμο ποιητή πλεονάζει το αίμα: «Μέλαν γαρ αίμα κυριεύει και πάλιν», ενώ τον Ιούνιο και τον Ιούλιο έχουμε την «ξανθή χολή» να «κυριεύει» και «κατισχύει».
Θα ολοκληρώσουμε τα σχετικά με τη δίαιτα και τις συναρτήσεις της με τη χυμοπαθολογία με δύο ανάλογου πνεύματος κείμενα ανώνυμων συγγραφέων. Η ανωνυμία τους πρέπει να αποδοθεί μάλλον στο ότι οι αναφερόμενες πληροφορίες εξέφραζαν πολύ κοινές αντιλήψεις, αυτονόητες για τους πιο πολλούς, ώστε να μη μπορεί κάποιος να διεκδικήσει την πατρότητά τους. Το πρώτο κείμενο επιγράφεται «Περί των 12 μηνών του ενιαυτού οποίαις δει χρήσθαι τροφαίς εν εκάστω αυτών και από ποίων απέχεσθαι». Δηλαδή, ποιες τροφές πρέπει να καταναλώνονται και ποιες να αποφεύγονται κατά μήνα. Τον Σεπτέμβριο, για παράδειγμα, «αρμόζει γαλακτοτροφείν και γαλακτοποτείν, εκ δε των κρεών όρνιθας εσθίειν []. Εκ δε των ιχθύων λαμβάνειν πάντας τους τρυφερούς και πετραίους (πετρόψαρα)», ενώ από τα λαχανικά πρέπει να αποφεύγονται κράμβη, γογγύλια και μαύρες ελιές. Όσο για τα λουτρά πρέπει να γίνονται μόνον οκτώ, ενώ επιτρέπεται το «συνουσιάζειν». Το δεύτερο κείμενο έχει τον τίτλο «Περί χυμών, βρωμάτων και πομάτων, των τε χερσαίων, εναερίων και θαλαττίων, όσα τε εκ τούτων εισί τρόφιμα και εύχυμα, και όσα δύσπεπτα και κακόχυμα». Σε αυτό η διάταξη της ύλης είναι διαφορετική, καθώς τα τρόφιμα κατατάσσονται ανάλογα με τις ιδιότητές τους και όχι ανάλογα με τους μήνες. Αναφέρονται οι ακόλουθες κατηγορίες: Εύχυμα, εύπεπτα, δύσπεπτα, ευστόμαχα, ρωστικά (δυναμωτικά), κακοστόμαχα, όσα ρύτει (προκαλούν ροή) τέμνει και εκφράττει (κινούν τα έντερα), όσα υπάγει γαστέρα, όσα κακόχυμα, όσα φλέγμα γεννά, όσα γλίσχρους (αδύναμους) χυμούς γεννά, όσα άφυσα (δεν προκαλούν αέρια), όσα φυσώδη, όσα παχύχυμα, όσα πολύτροφα, όσα ολιγότροφα, όσα περιττωματικά, όσα λεπτύνει κλπ. Στη συνέχεια εξετάζονται διάφορα τρόφιμα κατά κατηγορία ή και ένα προς ένα, τόσο εκείνα που προέρχονται από το φυτικό βασίλειο όσο και τα άλλα από τα ζώα της ξηράς και από τα αλιεύματα.
ΠΑΥΛΟΣ Ο ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ
Ο Παύλος ο Αιγινήτης γεννήθηκε στην Αίγινα, πιθανότατα το έτος 625, και σπούδασε την ιατρική στη φημισμένη Αλεξάνδρεια. Περιόδευσε πολλούς τόπους, εξετάζοντας και θεραπεύοντας ασθενείς. Από αυτό απέκτησε φήμη, καθώς και τον τίτλο του «περιοδευτή» γιατρού. Γνώριζε το έργο των παλαιότερων γιατρών-συγγραφέων, στους οποίους και στηρίχθηκε για να δώσει τις γνώσεις τους συνοπτικά και έγκυρα επιλεγμένες. Το κείμενό του εμπλούτισε με τα πορίσματα της δικής του εμπειρίας, κυρίως σε χειρουργικές τεχνικές. Όπως γράφει ο René Briau στην «Εισαγωγή» του στη «Χειρουργική» του Παύλου, με αυτόν κλείνει η λαμπρή παράδοση των αρχαίων Ελλήνων γιατρών. Είναι ο τελευταίος μεγάλος γιατρός συγγραφέας. Ο Παύλος έκλεισε τον κύκλο της ζωής του το 690. Το σύγγραμμά του όμως επέζησε και για αιώνες αποτέλεσε ένα ευσύνοπτο και πρακτικό εγχειρίδιο στηριγμένο στην ιπποκρατική παράδοση και τις ανασκοπήσεις του Ορειβάσιου. Τα γραφόμενα του βιβλίου του ήταν επιπλέον δοκιμασμένα στην καθημερινή εφαρμογή τους από τον Παύλο, του οποίου η χειρουργική δεξιοτεχνία ήταν ευρύτερα αναγνωρισμένη. Η φήμη και η χρησιμότητα του βιβλίου διευρύνθηκαν μετά την αραβική του μετάφραση, ενώ είναι από τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν, ήδη από τον 15ο αιώνα (1499). Ο Β. Πελεκούδας έχει καταγράψει 63 εκδόσεις των έργων του Παύλου κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. Σ’ ένα επίγραμμα που βρέθηκε σε χειρόγραφο κώδικα του 11ου αιώνα, ο ποιητής μας προτρέπει να γνωρίσουμε τους κόπους του Παύλου, που φύτρωσε στη γη της Αίγινας, περιόδευσε όμως στο μεγαλύτερο μέρος του τότε γνωστού κόσμου: «Παύλου πόνον σε γνώθι του γης το πλέον διαδραμόντος, φύντος εκ γης Αιγίνης».
«Δεν έγραψα αυτή την πραγματεία γιατί οι παλαιότεροι συνάδελφοι παρέλειψαν κάτι, αλλά για μια σύντομη διδασκαλία». Έτσι αρχίζει ο Παύλος Αιγινήτης το έργο του «Πραγματείας ιατρικής βιβλία επτά». Τονίζει δε για τους παλαιότερους γιατρούς-συγγραφείς ότι έχουν ενεργήσει σωστά και χωρίς παραλείψεις, ενώ η δική του ανασκόπηση («Σύνταγμα») γίνεται για δική του άσκηση, ταυτόχρονα με τις αναγκαίες υπομνήσεις για τους νεώτερους. Στο πρώτο βιβλίο της «Πραγματείας» ο Παύλος εκθέτει όσα έχουν σχέση με την υγιεινή, τις ηλικίες, τις εποχές του έτους, τη διατροφή κλπ. Το δεύτερο αναφέρεται σε όλους τους τύπους του πυρετού, ενώ το τρίτο βιβλίο γράφει «περί των κατά τόπους συνισταμένων παθών, απ’ άκρας κεφαλής [] εις άκρους δε καταντησάντων τους πόδας άχρις ονύχων». Το τέταρτο βιβλίο ασχολείται με τα εκτός του σώματος αίτια των νοσημάτων, όπως καιρικές συνθήκες και διάφορα είδη ελμίνθων (σκουλήκια), ενώ το πέμπτο ασχολείται με τα δαγκώματα φιδιών και άλλων ζώων, με τα δηλητήρια και τα αντίδοτά τους. Στο έκτο βιβλίο καταγράφει όλη τη γνωστή χειρουργική της εποχής του, καθώς και διάφορα ορθοπεδικά προβλήματα και κακώσεις (εξαρθρήματα, κατάγματα κλπ.). Τέλος, στο έβδομο βιβλίο ασχολείται με τα φάρμακα, τις ενδείξεις, τους τρόπους παρασκευής τους, διάφορους μεταξύ τους συνδυασμούς κλπ. Ασχολείται ακόμα, στο ίδιο κεφάλαιο και με αφορμή τα φάρμακα, με τα μέτρα και τα σταθμά που πρέπει να χρησιμοποιούνται, ώστε να γίνονται αποτελεσματικά και ασφαλή κατά τους θεραπευτικούς χειρισμούς.
Το «Κατά χειρουργίαν Άπαντα» του Παύλου Αιγινήτη είναι ιδιαίτερα σημαντικό βιβλίο, το οποίο αποτέλεσε τον πρακτικό οδηγό των χειρουργών από τον 7ο ως και τον 16ο αιώνα, οπότε βάζει τις βάσεις της νεότερης χειρουργικής τέχνης ο Ambroise Paré. Το βιβλίο αυτό του Παύλου μεταφράστηκε στα αραβικά από τον Αλμπού Κασί τον 11ο αιώνα και επηρέασε την εφαρμογή της χειρουργικής στον αραβικό κόσμο και μέσω αυτού στο Δυτικό ευρωπαϊκό κόσμο. Το βιβλίο στηρίχθηκε κυρίως στο έργο του Ορειβάσιου, συμπληρωμένο με τις γνώσεις κάποιων μεταγενέστερων γιατρών, και με την προσωπική εμπειρία του ίδιου του Παύλου, που ήταν ικανός περιοδευτής γιατρός. Μεταξύ των θεμάτων για τα οποία γράφει ο Παύλος στο βιβλίο αυτό είναι τα «Περί υδροκεφάλου» («τούτοις μεν ουν την χειρουργίαν απαγορεύσωμεν...»), «Περί αρτηριοτομίας» σε ορισμένες παθήσεις των ματιών («τας όπισθεν των ώτων αρτηρίας διατέμνειν ειώθαμεν...»), «Περί λαγοφθάλμων», «Περί εκτροπίων», «Περί συμφυών βλεφάρων», «Περί χαλαζίων» και για άλλες οφθαλμικές παθήσεις, για αντικείμενα που πέφτουν στον ακουστικό πόρο, «Περί των καταπαρθεισών ακανθών τη φάρυγγι» («καταπείρονται πολλάκις εν τω εσθίειν άκανθαι ιχθύων»), «Περί λαρυγγοτομίας» κα. Εκτεταμένο είναι το κεφάλαιο που επιγράφεται «Περί φλεβοτομίας», καθώς η φλεβοτομία και η αφαίμαξη ήταν από τις πιο συχνές θεραπευτικές ενέργειες όλων των γιατρών της εποχής και όχι μόνο για τους χειρουργούς. Το ίδιο συχνή ήταν και η εφαρμογή βεντουζών ή, όπως γράφει, «Περί σικυάσεως». Διακρίνει τα γνωστά δύο είδη, την «κουφή σικύα» (κούφιες βεντούζες) και τη «μετά κατασχασμών», δηλαδή τις κοφτές: «Πρώτον εγχαράττοντες, έπειτα την σικύαν επιτίθεμεν...».
Στο κεφάλαιο «με': Περί καρκίνου» ο Παύλος ορίζει ότι «ο καρκίνος όγκος εστί ανώμαλος οχθώδης ειδεχθής υποπέλιδνος επώδυνος, ποτέ μεν ανέλκωτος [] ποτέ δε ελκούμενος». Αναφέρεται στην αιτιολογία του από την περίσσεια της μέλαινας χολής, κάνει δε ειδική μνεία στους καρκίνους της μήτρας και του μαστού. Όσο για το όνομα της νόσου, το εξηγεί από τις διατεταμένες φλέβες γύρω από τον όγκο που θυμίζουν τα πόδια ενός κάβουρα. «Έχουσι τας φλέβας πανταχόθεν περιτεταμένας, ώσπερ το ζώον ο καρκίνος τους πόδας, όθεν αυτώ και τούνομα τέθηται». Άλλα κεφάλαια είναι «Περί υποσπαδιαίων», «Περί φίμου» (φίμωσης), «Περί περιτεμνομένων», «Περί βουβωνοκήλης» καθώς και άλλων κηλών. Στο «Περί ευνουχισμού» γράφει ότι σκοπός της ιατρικής είναι να επαναφέρει το «παρά φύσιν στο κατά φύσιν», ενώ ο ευνουχισμός κάνει το αντίθετο. Παρόλα αυτά και επειδή οι γιατροί αναγκάζονται παρά τη θέλησή τους πολλές φορές να τον πραγματοποιούν, δίνει τις αναγκαίες τεχνικές οδηγίες, ώστε να μην υποφέρουν οι προς εκτομή. Αναφέρεται επίσης στη «νυμφοτομία» σε γυναίκες με υπερμεγέθη κλειτορίδα, στην ατρησία του κόλπου, σε αποστήματα της μήτρας, στην εμβρυουλκία και την «εμβρυοτομία», στις αιμορροΐδες, στην ατρησία του δακτυλίου, στα κονδυλώματα του πρωκτού. Εκτεταμένο είναι το κεφάλαιο «Περί βελών εξαιρέσεως», το οποίο αρχίζει ως εξής: «Ότι το βελουλκικόν της χειρουργίας μέρος των αναγκαιοτάτων εστίν, δηλοί ο ποιητής Όμηρος ειρηκώς: Ιατρός γαρ ανήρ πολλών αντάξιος άλλων / ιούς ο εκτάμνειν, επί δ’ ήπια φάρμακα πάσσειν’, λεκτέον ουν πρώτον της διαφοράς των βελών».
Σε μονογραφία του με τίτλο «Η χειρουργική στο Βυζάντιο» ο Αλέκος Μαρασλής (1984) καταγράφει τα είδη των εγχειρήσεων που πραγματοποιεί ο Παύλος ο Αιγινήτης, ορισμένα από τα οποία παρουσιάστηκαν και εδώ. Ο ίδιος καταγράφει και τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε σε κάθε επέμβασή του, το ίδιο δε έχει κάνει και για τους παλαιότερους γιατρούς, τον Ορειβάσιο και τον Αέτιο. Μεταξύ των εργαλείων που αναγράφονται μαζί με την περιγραφή της χρήσης τους από τον Παύλο είναι και τα εξής: άγκιστρα, αγκτήρες (τσιμπιδάκια για τη σύγκλειση τραυμάτων), αγκυλοτόμος για την αγκύλη της γλώσσας, αιγιλωπικά καυτήρια (δηλαδή καυτηρίαση σε αιγίλωπα, σε φλεγμονή του δακρυϊκού ασκού), αιμορροϊδοκαύστης, ακανθοβόλος (για την αφαίρεση των αγκαθιών), βελόναι, βλεφαροκάτοχον, βλεφαρόξυστρον, γαμμοειδής καυτήρ (καυτήρας σε σχήμα Γ), διόπτρα (μητροσκόπιο), διόπτριον μικρόν (για διαστολή της έδρας), εμβρυοτόμος, εμβρυουλκός, ηλωτοί καυτήρες (πυρακτωμένα καρφιά, είδος διαθερμίας), καθετήρ (για την ουροδόχο κύστη), καυτήρες, κυπάριον για εγχειρήσεις υδροκήλης, λιθουλκός για αφαίρεση λίθων, μήλαι, ξυράφια, ξυστήρες και ξύστρα (για την απόξεση οστών), οδοντάγρα, όνυξ (για την εξέλκυση νεκρού εμβρύου), πολυπικόν σπαθίον για την αφαίρεση πολυπόδων από τη μύτη, πολυποξύστης, πρίονες διαφόρων τύπων για ακρωτηριασμούς, πτερυγοτόμον για αφαίρεση πτερυγίου από το μάτι, ριζάγρα για την αφαίρεση βελών.
Συνεχίζοντας την απαρίθμηση ορισμένων από τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο Παύλος ο Αιγινήτης, αναφέρουμε τις πολυχρησιμοποιημένες βεντούζες, διαφόρων μεγεθών και τύπων, ο «σταφυλοκαύστης», για την καυτηρίαση της σταφυλής ή κιονίδας, ο «τιλτός» (ξαντό ή μοτός, τολύπια από λινό, ύφασμα και άλλα υλικά), το «τριχόλαβον», «τρύπανα» διαφόρων τύπων και διαμετρημάτων, τον «φλεβοτόμον» για τη διάνοιξη φλεβών προς αφαίμαξη, «ψαλίδες» διαφόρων τύπων και μεγεθών, ο «ωτικός κλυστήρ» για την εσωτερική πλύση των αυτιών κοκ. Από τη μεγάλη ποικιλία γενικών και εξειδικευμένων εργαλείων φαίνεται και το μεγάλο εύρος των επεμβάσεων που πραγματοποιούσε ο Παύλος, ενδεχομένως και από άλλους γιατρούς της εποχής. Βεβαίως τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο Παύλος δεν τα είχε επινοήσει ο ίδιος, ίσως είχε επινοήσει λίγα από αυτά ή κάποιες τροποποιήσεις. Ήδη εργαλεία αναφέρονται από την εποχή του Ιπποκράτη και των επιγόνων του και βεβαίως είχαν περάσει και στους Βυζαντινούς γιατρούς: Το «διόπτριον το μικρόν» του Παύλου, το οποίο ονομάζει και «εδροδιαστολέα», είναι γνωστό στον Ορειβάσιο ως «εδροδιαστολεύς», είναι δε το ίδιο που στον Ιπποκράτη το βρίσκουμε με την ονομασία «κατοπτήρ». Με αυτό διέστελλαν τον δακτύλιο «ως γυναικείον κόλπον» και έτσι μπορούσαν να εξετάσουν την περιοχή. Ανάλογα ισχύουν και για σειρά άλλων εργαλείων, όπως οι «λιθουλκοί», οι «εμβρυουλκοί» κλπ. Η γνώση στην επιστήμη δομείται με τη συσσώρευση της εμπειρίας, τη θεωρητική ανάλυση, τη διόρθωση των ανεπαρκειών και την αναίρεση των λαθών, από αλυσίδα ολόκληρη θεραπευτών.
Από τους γιατρούς που έζησαν κατά τον 7ο αιώνα, θα αναφέρουμε ορισμένους λιγότερο γνωστούς, των οποίων όμως το έργο επηρέασε τη διάδοση της αρχαίας ελληνικής ιατρικής. Ο Ιωάννης ο εξ Αλεξανδρείας, γιατρός και λόγιος, ήταν γνωστός σχολιαστής των έργων του Ιπποκράτη και του Γαληνού. Τα βιβλία του διευκόλυναν πολύ την πρόσληψη του έργου τους από τους Άραβες μεταφραστές, οι οποίοι εκτιμούσαν τα υπομνήματα του Ιωάννη, όσο και εκείνα του Παύλου του Αιγινήτη. Εκτός από τον Ιωάννη, μεταξύ των Αράβων μεταφραστών είχε αξιομνημόνευτο κύρος και ο γιατρός Ααρών, επίσης από την Αλεξάνδρεια. Έζησε την εποχή του Ηράκλειου (610-641) και μελέτησε την επιληψία, τον εξανθηματικό πυρετό, την υποχονδρία, ίσως δε είναι ο πρώτος που περιέγραψε την ιλαρά και την ευλογιά. Έργο του ήταν οι «Ιατρικοί πανδέκται», είδος ιατρικής εγκυκλοπαίδειας που λέγεται ότι εκτεινόταν σε 30 τόμους και το οποίο έχει χαθεί. Το βιβλίο αυτό αναφέρεται και από τον περίφημο Άραβα γιατρό Ραζή (865-926), καθώς είχε μεταφραστεί στα αραβικά και στα συριακά. Ο Μελέτιος έζησε τον 7ο-8ο αιώνα και καταγόταν από την Τιβεριούπολη της Φρυγίας. Με κλασική και φιλοσοφική παιδεία έγινε κληρικός. Φέρεται με το προσωνύμιο ο Μοναχός. Κύριο έργο του είναι το «Περί της του ανθρώπου κατασκευής» ή «Περί φύσεως ανθρώπου», σύγγραμμα σε τρία μέρη, αναφερόμενο στα μεν δύο πρώτα στην κατασκευή του σώματος, στο δε τρίτο μέρος στα «περί ψυχής», με σαφείς θεολογικές επιδράσεις. Άλλα έργα του είναι «Περί [των τεσσάρων εν τη φύσει] στοιχείων», «Εξήγησις εις τους Ιπποκράτους αφορισμούς» και το «Περί ούρων» γραμμένο σε στίχους.
Ο γιατρός Θεόφιλος (603 ή 610-641) έγινε γνωστός με τον τίτλο του Πρωτοσπαθάριου, από το τιμητικό αξίωμα που απέκτησε υπηρετώντας ως αρχίατρος στην αυλή του αυτοκράτορα Ηράκλειου. Τα τελευταία χρόνια της σύντομης ζωής του ο Θεόφιλος ασπάστηκε το μοναχικό σχήμα. Στα έργα που του αποδίδονται μεταφέρει απόψεις του Ιπποκράτη και του Γαληνού. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις συγγραφές «Περί ούρων», «Περί διαχωρημάτων», «Περί σφυγμών», «Περί φλεβοτομής», «Περί της ανθρώπου κατασκευής» και «Σχόλια εις ιπποκρατικούς αφορισμούς». Το «Περί ούρων» έχει περιγραφές που μπορούν να θεωρηθούν ως η αφετηρία της ουροσκοπίας, που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον μεσαίωνα. Ο Σπ. Ναουμίδης θεωρεί ότι το συγκεκριμένο βιβλίο επηρέασε αποφασιστικά τους Άραβες και τη Σχολή του Σαλέρνο. Ένας από τους κώδικες του «Περί ούρων» έργου του Θεόφιλου, που σώζεται στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Bologna, περιέχει ενδιαφέρουσες μικρογραφίες με απεικονίσεις ουροσκοπίας. Στα 21 δοχεία μιας απεικόνισης αναφέρονται τα διάφορα γνωρίσματα των ούρων ανάλογα με τις παθήσεις (ποσότητα ιζήματος, χρώμα ιζήματος, χρώμα υπερκείμενου υγρού κλπ.). Έργο, που αποδίδεται στο Θεόφιλο και περιλαμβάνεται σε Λαυρεντιανό κώδικα, ανακοινώθηκε το 1974 από τον Αριστοτέλη Π. Κούζη. Πρόκειται για το έργο «Αποθεραπευτική», πολλά δε από τα στοιχεία που περιέχει ανευρίσκονται και σε άλλα κείμενα του Θεόφιλου. Το αντικείμενο του βιβλίου αναφέρεται στην αποθεραπεία των διαφόρων νοσημάτων.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ
Ο Στέφανος ο Αθηναίος υπήρξε συνεργάτης ή και μαθητής του Θεόφιλου. Φαίνεται ότι οι δυο τους συνεργάστηκαν και στη συγγραφή. Ο Ζακυνθινός γιατρός Δημ. Σιγούρος εξέδωσε στη Φλωρεντία το 1862 ένα κοινό έργο Θεόφιλου και Στεφάνου. Πρόκειται για την ανασκόπηση «Περί της των πυρετών διαφοράς εκ τε Ιπποκράτους και Γαληνού», από κώδικα του 15ου αιώνα. «Σκοπόν έχομεν εν τω παρόντι συγγράμματι περί της των πυρετών διαφοράς σύντομον εκθέσθαι παράδοσιν, και πρώτον ειπείν την ουσία των και τας διαφοράς αυτών, τας τε ουσιώδεις και επουσιώδεις, τας τε γενικοτέρας και ειδικοτέρας, είτα τας αιτίας αυτών και τας σημειώσεις...». Το έργο ολοκληρώνεται σε 55 μικρά κεφάλαια, που εξετάζουν «τι εστί πυρετός», τι συμβαίνει αν πλεονάζει το αίμα, τι αν πλεονάζει η χολή, πώς δημιουργείται ο πυρετός, πόσες οι αιτίες του, ποιοι οι τύποι του πυρετού, ποια τα σημεία της εισβολής του πυρετού, σχέσεις πυρετού και ρίγους, ποιες οι επιπλοκές του πυρετού κοκ. Μικρό δείγμα γραφής: «Πώς γίνονται πόνοι της κεφαλής». «Γίνονται δε και πόνοι της κεφαλής επί των πυρεττόντων όταν οι φλέβες πλησθώσι τη βία και τη τάσει των συνερχομένων ένδον πνευμάτων, ανάγκη πάντως την κεφαλήν από τούτων αλγείν» (κεφ. κβ'). Εκτός από τον Στέφανο τον Αθηναίο φαίνεται ότι υπήρχαν και άλλοι μαθητές-συνεργάτες του Θεόφιλου. Σε μια από τις απεικονίσεις του κώδικα που προαναφέρθηκε, τον Θεόφιλο βοηθάει ο συνεργάτης του Πλώσος.
ΙΕΡΟΦΙΛΟΣ Ο ΣΟΦΙΣΤΗΣ
Ο Ιερόφιλος, που έζησε τον 7ο αιώνα, έχει την προσωνυμία Σοφιστής. Δεν διαθέτουμε πληροφορίες για τη ζωή του, και είναι πολύ πιθανόν ότι δεν άσκησε το επάγγελμα του γιατρού κι ότι οι ιατρικές του γνώσεις και απόψεις ήταν αποτέλεσμα της γενικής και της φιλοσοφικής παιδείας του (γι’ αυτό Σοφιστής και όχι Ιατροσοφιστής). Έχει διασωθεί σε χειρόγραφους κώδικες το έργο του Ιερόφιλου «Περί τροφών κύκλος. Ποίαι δει χρείσθαι εκάστω μηνί και οποίας απέχεσθαι», το οποίο και έχει κυκλοφορήσει εντύπως από τον Boissonade (1827) και από τον Ideler (1841). Αρχίζοντας από τον Ιανουάριο, παρέχει συμβουλές για όλους τους μήνες του χρόνου ως τον Δεκέμβριο. Με το έργο του αυτό ενημερώνει τους ανθρώπους της εποχής του τι να τρώνε, τι και πόσο να πίνουν, για τα λουτρά που είναι αναγκαία για τον οργανισμό τους, ενώ δίνει συμβουλές και για την ερωτική τους ζωή. Τον Ιανουάριο για παράδειγμα συνιστά «βρώματα θερμά και γλυκέα εσθίειν και σκόροδα και πρασοζέματα, κρέη πρόβεια» κλπ. Όσο για τα ποτά, συνιστά «λαμβάνειν οίνον γλυκύν και κόνδυτον (ηδύποτο) πίνειν», ενώ για την ατομική καθαριότητα γνωμοδοτεί ως ακολούθως: «Λούεσθαι δε μη πλείω των τεσσάρων λουτρών σμηχόμενοι (καθαριζόμενοι) νίτρω οπτώ εν οίνω λυθέντι και ψίλιθρον (το φυτό ίνουλι) ποιείν εν ω εμβαλείν αλόην, σμύρναν και κρόκους ωών δύο». Όσο για τις ερωτικές δραστηριότητες, συνιστά «αφροδισιάζειν μέχρι ισημερίας Μαρτίου δια των του φλέγματος κίνησιν». Μεταξύ εκείνων που συνιστά για τον Απρίλιο βλέπουμε ότι πρέπει «μετρίως αφροδισιάζειν». Για τον Ιούλιο συνιστά την αποφυγή ερωτικών επαφών, προφανώς λόγω της ζέστης, την αποφυγή της πολυφαγίας, της πολλής δουλειάς, των ξηρών φρούτων και του μεσημεριανού ύπνου: «Χρη αφροδισίων απέχεσθαι και πλείστης τροφής, και παντός μόχθου και κραιπάλης, και ύπνου μεσημβρινού και οπωρών ξηρών, δια την αταξίαν της χολής».
Οι αντιλήψεις των Βυζαντινών για το ρόλο της διατροφής (και γενικότερα ενός υγιεινού τρόπου ζωής) στη διατήρηση της υγείας και τη θεραπεία των νοσημάτων είναι η φυσική συνέχεια των ιπποκρατικών αντιλήψεων. Έχουν διασωθεί πολλά κείμενα της βυζαντινής γραμματείας συναφή με εκείνο του Ιερόφιλου του Σοφιστή, τόσο της ίδιας χρονικής περιόδου όσο και μεταγενέστερα. Από τα κείμενα αυτά αρκετά είναι από ανώνυμους συγγραφείς, που αναπαράγουν όχι μόνο τις ίδιες αντιλήψεις, αλλά συχνά και με τις ίδιες εκφράσεις. Για να είναι ευκολομνημόνευτα από τους απλούς ανθρώπους, αρκετά από τα κείμενα είναι γραμμένα σε ποιητική μορφή. Υπάρχει για παράδειγμα το κείμενο «Ασκληπιαδών υγιεινά παραγγέλματα» ανώνυμου συγγραφέα, το οποίο έχει δημοσιεύσει ο Ideler (1841), που συνοπτικά παρέχει έμμετρες οδηγίες για την «ευεξίας τράπεζαν», για το υγιεινό τραπέζι. Ο (προφανώς) γιατρός («ασκληπιάδης») συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι πρέπει να τρώνε μια φορά την ημέρα, να μη φθάνουν σε κορεσμό, να γυμνάζονται, να κάνουν φλεβοτομία το καλοκαίρι, να παίρνουν καθαρκτικά την κατάλληλη εποχή, να αποφεύγουν την έκθεση στον καλοκαιρινό ήλιο, να ντύνονται καλά το χειμώνα κλπ. Παραθέτουμε κάποιους στίχους ως δείγμα του ανώνυμου κειμένου: «…της ημέρας δείπνησον εισάπαξ μόνον. / Απλούν το δείπνον, ου πολύ μεν σοι φίλον. / Προ του κόρου βρώσιν τε και πόσιν φεύγει / και συμμέτροις γύμναζε σαυτόν τοις πόνοις. /[] Την κρανιακήν τέμνε τω θέρει φλέβα /[] και γαστέρος κένωσιν εκ των σκυβάλων. /[] Το σώμα θάλπε ταις χλαμύσιν εν ψύχει. / και την κεφαλήν, στήθος τε σον και τους πόδας. / Πλην τας σισύρας (ρούχα από προβιά) φεύγε ζέοντος ηλίου...». Αν κάποιος κάνει όλα αυτά τα πράγματα και τηρεί όλους τους κανόνες, μας λέει ο ποιητής, θα είναι με τη βοήθεια του Θεού υγιής: «Μετά Θεού τούτοις δε εκφύγεις νόσους».
Ανάλογο είναι το έμμετρο κείμενο ανώνυμου, που έχει δημοσιευθεί με τον τίτλο «Στίχοι των δώδεκα μηνών. Άλλως». Αυτό το μηνολόγιο, εκτός από διαιτητικές και υγιεινές οδηγίες, δίνει γενικά κατευθύνσεις και για άλλες ασχολίες, ειρηνικές ή και πολεμικές. Από πλευράς υγιεινής, για το μήνα Μάρτιο όχι απλώς συνιστά, αλλά με επίταση διατάζει: «Πάντας κελεύω λαμβάνειν μεθ’ ημέραν / τροφήν γλυκίστην άμα οίνω ευώδει». Για τον Απρίλιο συνιστά την αποφυγή των ραφανίδων (ραπάνια), στις οποίες αποδίδει ρίγη και πόνους στα πόδια: «λέγω δε πάσι φεύγειν τας ραφανίδας, / εξ ων ρίγη φύονται και ποδαλγίαι». Σε αντίθεση με τις σημερινές αντιλήψεις, είτε από λανθασμένη εκτίμηση είτε λόγω ιδιαίτερων συνθηκών μικροβιολογικής καθαρότητας και ασφάλειας, συνιστά για τον μήνα Μάιο αποφυγή της κατανάλωσης νερού και τον Ιούνιο αποφυγή μεγάλης ποσότητας φρούτων. Συνεχίζει δε ο ανώνυμος ποιητής τις υγιεινοδιαιτητικές του συμβουλές, άλλοτε αναφέροντας τι να καταναλώσουμε και άλλοτε αναφέροντας τι να αποφεύγουμε. Παράλληλα είναι και τα γραπτά άλλου ανώνυμου συγγραφέα στο έργο «Ανωνύμου. Περί του αυτού στίχοι». Οι οδηγίες στηρίζονται στις ιπποκρατικές αντιλήψεις περί χυμών, σύμφωνα με τις οποίες κατά τις διάφορες εποχές πλεονάζει κάποιος από τους χυμούς του σώματος. Από το αριστούργημα βλέπουμε ότι τον Σεπτέμβριο «χολή μέλαινα κυριεύει γαρ πλέον». Τον Οκτώβριο «δριμεία και γαρ η χολή πλείον φέρει», ενώ τον Νοέμβριο, τον Δεκέμβριο, τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο «το φλέγμα πλέον κυριεύει και πάλιν». Τους μήνες Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο, κατά τον ανώνυμο ποιητή πλεονάζει το αίμα: «Μέλαν γαρ αίμα κυριεύει και πάλιν», ενώ τον Ιούνιο και τον Ιούλιο έχουμε την «ξανθή χολή» να «κυριεύει» και «κατισχύει».
Θα ολοκληρώσουμε τα σχετικά με τη δίαιτα και τις συναρτήσεις της με τη χυμοπαθολογία με δύο ανάλογου πνεύματος κείμενα ανώνυμων συγγραφέων. Η ανωνυμία τους πρέπει να αποδοθεί μάλλον στο ότι οι αναφερόμενες πληροφορίες εξέφραζαν πολύ κοινές αντιλήψεις, αυτονόητες για τους πιο πολλούς, ώστε να μη μπορεί κάποιος να διεκδικήσει την πατρότητά τους. Το πρώτο κείμενο επιγράφεται «Περί των 12 μηνών του ενιαυτού οποίαις δει χρήσθαι τροφαίς εν εκάστω αυτών και από ποίων απέχεσθαι». Δηλαδή, ποιες τροφές πρέπει να καταναλώνονται και ποιες να αποφεύγονται κατά μήνα. Τον Σεπτέμβριο, για παράδειγμα, «αρμόζει γαλακτοτροφείν και γαλακτοποτείν, εκ δε των κρεών όρνιθας εσθίειν []. Εκ δε των ιχθύων λαμβάνειν πάντας τους τρυφερούς και πετραίους (πετρόψαρα)», ενώ από τα λαχανικά πρέπει να αποφεύγονται κράμβη, γογγύλια και μαύρες ελιές. Όσο για τα λουτρά πρέπει να γίνονται μόνον οκτώ, ενώ επιτρέπεται το «συνουσιάζειν». Το δεύτερο κείμενο έχει τον τίτλο «Περί χυμών, βρωμάτων και πομάτων, των τε χερσαίων, εναερίων και θαλαττίων, όσα τε εκ τούτων εισί τρόφιμα και εύχυμα, και όσα δύσπεπτα και κακόχυμα». Σε αυτό η διάταξη της ύλης είναι διαφορετική, καθώς τα τρόφιμα κατατάσσονται ανάλογα με τις ιδιότητές τους και όχι ανάλογα με τους μήνες. Αναφέρονται οι ακόλουθες κατηγορίες: Εύχυμα, εύπεπτα, δύσπεπτα, ευστόμαχα, ρωστικά (δυναμωτικά), κακοστόμαχα, όσα ρύτει (προκαλούν ροή) τέμνει και εκφράττει (κινούν τα έντερα), όσα υπάγει γαστέρα, όσα κακόχυμα, όσα φλέγμα γεννά, όσα γλίσχρους (αδύναμους) χυμούς γεννά, όσα άφυσα (δεν προκαλούν αέρια), όσα φυσώδη, όσα παχύχυμα, όσα πολύτροφα, όσα ολιγότροφα, όσα περιττωματικά, όσα λεπτύνει κλπ. Στη συνέχεια εξετάζονται διάφορα τρόφιμα κατά κατηγορία ή και ένα προς ένα, τόσο εκείνα που προέρχονται από το φυτικό βασίλειο όσο και τα άλλα από τα ζώα της ξηράς και από τα αλιεύματα.
ΠΑΥΛΟΣ Ο ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ
Ο Παύλος ο Αιγινήτης γεννήθηκε στην Αίγινα, πιθανότατα το έτος 625, και σπούδασε την ιατρική στη φημισμένη Αλεξάνδρεια. Περιόδευσε πολλούς τόπους, εξετάζοντας και θεραπεύοντας ασθενείς. Από αυτό απέκτησε φήμη, καθώς και τον τίτλο του «περιοδευτή» γιατρού. Γνώριζε το έργο των παλαιότερων γιατρών-συγγραφέων, στους οποίους και στηρίχθηκε για να δώσει τις γνώσεις τους συνοπτικά και έγκυρα επιλεγμένες. Το κείμενό του εμπλούτισε με τα πορίσματα της δικής του εμπειρίας, κυρίως σε χειρουργικές τεχνικές. Όπως γράφει ο René Briau στην «Εισαγωγή» του στη «Χειρουργική» του Παύλου, με αυτόν κλείνει η λαμπρή παράδοση των αρχαίων Ελλήνων γιατρών. Είναι ο τελευταίος μεγάλος γιατρός συγγραφέας. Ο Παύλος έκλεισε τον κύκλο της ζωής του το 690. Το σύγγραμμά του όμως επέζησε και για αιώνες αποτέλεσε ένα ευσύνοπτο και πρακτικό εγχειρίδιο στηριγμένο στην ιπποκρατική παράδοση και τις ανασκοπήσεις του Ορειβάσιου. Τα γραφόμενα του βιβλίου του ήταν επιπλέον δοκιμασμένα στην καθημερινή εφαρμογή τους από τον Παύλο, του οποίου η χειρουργική δεξιοτεχνία ήταν ευρύτερα αναγνωρισμένη. Η φήμη και η χρησιμότητα του βιβλίου διευρύνθηκαν μετά την αραβική του μετάφραση, ενώ είναι από τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν, ήδη από τον 15ο αιώνα (1499). Ο Β. Πελεκούδας έχει καταγράψει 63 εκδόσεις των έργων του Παύλου κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. Σ’ ένα επίγραμμα που βρέθηκε σε χειρόγραφο κώδικα του 11ου αιώνα, ο ποιητής μας προτρέπει να γνωρίσουμε τους κόπους του Παύλου, που φύτρωσε στη γη της Αίγινας, περιόδευσε όμως στο μεγαλύτερο μέρος του τότε γνωστού κόσμου: «Παύλου πόνον σε γνώθι του γης το πλέον διαδραμόντος, φύντος εκ γης Αιγίνης».
«Δεν έγραψα αυτή την πραγματεία γιατί οι παλαιότεροι συνάδελφοι παρέλειψαν κάτι, αλλά για μια σύντομη διδασκαλία». Έτσι αρχίζει ο Παύλος Αιγινήτης το έργο του «Πραγματείας ιατρικής βιβλία επτά». Τονίζει δε για τους παλαιότερους γιατρούς-συγγραφείς ότι έχουν ενεργήσει σωστά και χωρίς παραλείψεις, ενώ η δική του ανασκόπηση («Σύνταγμα») γίνεται για δική του άσκηση, ταυτόχρονα με τις αναγκαίες υπομνήσεις για τους νεώτερους. Στο πρώτο βιβλίο της «Πραγματείας» ο Παύλος εκθέτει όσα έχουν σχέση με την υγιεινή, τις ηλικίες, τις εποχές του έτους, τη διατροφή κλπ. Το δεύτερο αναφέρεται σε όλους τους τύπους του πυρετού, ενώ το τρίτο βιβλίο γράφει «περί των κατά τόπους συνισταμένων παθών, απ’ άκρας κεφαλής [] εις άκρους δε καταντησάντων τους πόδας άχρις ονύχων». Το τέταρτο βιβλίο ασχολείται με τα εκτός του σώματος αίτια των νοσημάτων, όπως καιρικές συνθήκες και διάφορα είδη ελμίνθων (σκουλήκια), ενώ το πέμπτο ασχολείται με τα δαγκώματα φιδιών και άλλων ζώων, με τα δηλητήρια και τα αντίδοτά τους. Στο έκτο βιβλίο καταγράφει όλη τη γνωστή χειρουργική της εποχής του, καθώς και διάφορα ορθοπεδικά προβλήματα και κακώσεις (εξαρθρήματα, κατάγματα κλπ.). Τέλος, στο έβδομο βιβλίο ασχολείται με τα φάρμακα, τις ενδείξεις, τους τρόπους παρασκευής τους, διάφορους μεταξύ τους συνδυασμούς κλπ. Ασχολείται ακόμα, στο ίδιο κεφάλαιο και με αφορμή τα φάρμακα, με τα μέτρα και τα σταθμά που πρέπει να χρησιμοποιούνται, ώστε να γίνονται αποτελεσματικά και ασφαλή κατά τους θεραπευτικούς χειρισμούς.
Το «Κατά χειρουργίαν Άπαντα» του Παύλου Αιγινήτη είναι ιδιαίτερα σημαντικό βιβλίο, το οποίο αποτέλεσε τον πρακτικό οδηγό των χειρουργών από τον 7ο ως και τον 16ο αιώνα, οπότε βάζει τις βάσεις της νεότερης χειρουργικής τέχνης ο Ambroise Paré. Το βιβλίο αυτό του Παύλου μεταφράστηκε στα αραβικά από τον Αλμπού Κασί τον 11ο αιώνα και επηρέασε την εφαρμογή της χειρουργικής στον αραβικό κόσμο και μέσω αυτού στο Δυτικό ευρωπαϊκό κόσμο. Το βιβλίο στηρίχθηκε κυρίως στο έργο του Ορειβάσιου, συμπληρωμένο με τις γνώσεις κάποιων μεταγενέστερων γιατρών, και με την προσωπική εμπειρία του ίδιου του Παύλου, που ήταν ικανός περιοδευτής γιατρός. Μεταξύ των θεμάτων για τα οποία γράφει ο Παύλος στο βιβλίο αυτό είναι τα «Περί υδροκεφάλου» («τούτοις μεν ουν την χειρουργίαν απαγορεύσωμεν...»), «Περί αρτηριοτομίας» σε ορισμένες παθήσεις των ματιών («τας όπισθεν των ώτων αρτηρίας διατέμνειν ειώθαμεν...»), «Περί λαγοφθάλμων», «Περί εκτροπίων», «Περί συμφυών βλεφάρων», «Περί χαλαζίων» και για άλλες οφθαλμικές παθήσεις, για αντικείμενα που πέφτουν στον ακουστικό πόρο, «Περί των καταπαρθεισών ακανθών τη φάρυγγι» («καταπείρονται πολλάκις εν τω εσθίειν άκανθαι ιχθύων»), «Περί λαρυγγοτομίας» κα. Εκτεταμένο είναι το κεφάλαιο που επιγράφεται «Περί φλεβοτομίας», καθώς η φλεβοτομία και η αφαίμαξη ήταν από τις πιο συχνές θεραπευτικές ενέργειες όλων των γιατρών της εποχής και όχι μόνο για τους χειρουργούς. Το ίδιο συχνή ήταν και η εφαρμογή βεντουζών ή, όπως γράφει, «Περί σικυάσεως». Διακρίνει τα γνωστά δύο είδη, την «κουφή σικύα» (κούφιες βεντούζες) και τη «μετά κατασχασμών», δηλαδή τις κοφτές: «Πρώτον εγχαράττοντες, έπειτα την σικύαν επιτίθεμεν...».
Στο κεφάλαιο «με': Περί καρκίνου» ο Παύλος ορίζει ότι «ο καρκίνος όγκος εστί ανώμαλος οχθώδης ειδεχθής υποπέλιδνος επώδυνος, ποτέ μεν ανέλκωτος [] ποτέ δε ελκούμενος». Αναφέρεται στην αιτιολογία του από την περίσσεια της μέλαινας χολής, κάνει δε ειδική μνεία στους καρκίνους της μήτρας και του μαστού. Όσο για το όνομα της νόσου, το εξηγεί από τις διατεταμένες φλέβες γύρω από τον όγκο που θυμίζουν τα πόδια ενός κάβουρα. «Έχουσι τας φλέβας πανταχόθεν περιτεταμένας, ώσπερ το ζώον ο καρκίνος τους πόδας, όθεν αυτώ και τούνομα τέθηται». Άλλα κεφάλαια είναι «Περί υποσπαδιαίων», «Περί φίμου» (φίμωσης), «Περί περιτεμνομένων», «Περί βουβωνοκήλης» καθώς και άλλων κηλών. Στο «Περί ευνουχισμού» γράφει ότι σκοπός της ιατρικής είναι να επαναφέρει το «παρά φύσιν στο κατά φύσιν», ενώ ο ευνουχισμός κάνει το αντίθετο. Παρόλα αυτά και επειδή οι γιατροί αναγκάζονται παρά τη θέλησή τους πολλές φορές να τον πραγματοποιούν, δίνει τις αναγκαίες τεχνικές οδηγίες, ώστε να μην υποφέρουν οι προς εκτομή. Αναφέρεται επίσης στη «νυμφοτομία» σε γυναίκες με υπερμεγέθη κλειτορίδα, στην ατρησία του κόλπου, σε αποστήματα της μήτρας, στην εμβρυουλκία και την «εμβρυοτομία», στις αιμορροΐδες, στην ατρησία του δακτυλίου, στα κονδυλώματα του πρωκτού. Εκτεταμένο είναι το κεφάλαιο «Περί βελών εξαιρέσεως», το οποίο αρχίζει ως εξής: «Ότι το βελουλκικόν της χειρουργίας μέρος των αναγκαιοτάτων εστίν, δηλοί ο ποιητής Όμηρος ειρηκώς: Ιατρός γαρ ανήρ πολλών αντάξιος άλλων / ιούς ο εκτάμνειν, επί δ’ ήπια φάρμακα πάσσειν’, λεκτέον ουν πρώτον της διαφοράς των βελών».
Σε μονογραφία του με τίτλο «Η χειρουργική στο Βυζάντιο» ο Αλέκος Μαρασλής (1984) καταγράφει τα είδη των εγχειρήσεων που πραγματοποιεί ο Παύλος ο Αιγινήτης, ορισμένα από τα οποία παρουσιάστηκαν και εδώ. Ο ίδιος καταγράφει και τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε σε κάθε επέμβασή του, το ίδιο δε έχει κάνει και για τους παλαιότερους γιατρούς, τον Ορειβάσιο και τον Αέτιο. Μεταξύ των εργαλείων που αναγράφονται μαζί με την περιγραφή της χρήσης τους από τον Παύλο είναι και τα εξής: άγκιστρα, αγκτήρες (τσιμπιδάκια για τη σύγκλειση τραυμάτων), αγκυλοτόμος για την αγκύλη της γλώσσας, αιγιλωπικά καυτήρια (δηλαδή καυτηρίαση σε αιγίλωπα, σε φλεγμονή του δακρυϊκού ασκού), αιμορροϊδοκαύστης, ακανθοβόλος (για την αφαίρεση των αγκαθιών), βελόναι, βλεφαροκάτοχον, βλεφαρόξυστρον, γαμμοειδής καυτήρ (καυτήρας σε σχήμα Γ), διόπτρα (μητροσκόπιο), διόπτριον μικρόν (για διαστολή της έδρας), εμβρυοτόμος, εμβρυουλκός, ηλωτοί καυτήρες (πυρακτωμένα καρφιά, είδος διαθερμίας), καθετήρ (για την ουροδόχο κύστη), καυτήρες, κυπάριον για εγχειρήσεις υδροκήλης, λιθουλκός για αφαίρεση λίθων, μήλαι, ξυράφια, ξυστήρες και ξύστρα (για την απόξεση οστών), οδοντάγρα, όνυξ (για την εξέλκυση νεκρού εμβρύου), πολυπικόν σπαθίον για την αφαίρεση πολυπόδων από τη μύτη, πολυποξύστης, πρίονες διαφόρων τύπων για ακρωτηριασμούς, πτερυγοτόμον για αφαίρεση πτερυγίου από το μάτι, ριζάγρα για την αφαίρεση βελών.
Συνεχίζοντας την απαρίθμηση ορισμένων από τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο Παύλος ο Αιγινήτης, αναφέρουμε τις πολυχρησιμοποιημένες βεντούζες, διαφόρων μεγεθών και τύπων, ο «σταφυλοκαύστης», για την καυτηρίαση της σταφυλής ή κιονίδας, ο «τιλτός» (ξαντό ή μοτός, τολύπια από λινό, ύφασμα και άλλα υλικά), το «τριχόλαβον», «τρύπανα» διαφόρων τύπων και διαμετρημάτων, τον «φλεβοτόμον» για τη διάνοιξη φλεβών προς αφαίμαξη, «ψαλίδες» διαφόρων τύπων και μεγεθών, ο «ωτικός κλυστήρ» για την εσωτερική πλύση των αυτιών κοκ. Από τη μεγάλη ποικιλία γενικών και εξειδικευμένων εργαλείων φαίνεται και το μεγάλο εύρος των επεμβάσεων που πραγματοποιούσε ο Παύλος, ενδεχομένως και από άλλους γιατρούς της εποχής. Βεβαίως τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο Παύλος δεν τα είχε επινοήσει ο ίδιος, ίσως είχε επινοήσει λίγα από αυτά ή κάποιες τροποποιήσεις. Ήδη εργαλεία αναφέρονται από την εποχή του Ιπποκράτη και των επιγόνων του και βεβαίως είχαν περάσει και στους Βυζαντινούς γιατρούς: Το «διόπτριον το μικρόν» του Παύλου, το οποίο ονομάζει και «εδροδιαστολέα», είναι γνωστό στον Ορειβάσιο ως «εδροδιαστολεύς», είναι δε το ίδιο που στον Ιπποκράτη το βρίσκουμε με την ονομασία «κατοπτήρ». Με αυτό διέστελλαν τον δακτύλιο «ως γυναικείον κόλπον» και έτσι μπορούσαν να εξετάσουν την περιοχή. Ανάλογα ισχύουν και για σειρά άλλων εργαλείων, όπως οι «λιθουλκοί», οι «εμβρυουλκοί» κλπ. Η γνώση στην επιστήμη δομείται με τη συσσώρευση της εμπειρίας, τη θεωρητική ανάλυση, τη διόρθωση των ανεπαρκειών και την αναίρεση των λαθών, από αλυσίδα ολόκληρη θεραπευτών.
Από τους γιατρούς που έζησαν κατά τον 7ο αιώνα, θα αναφέρουμε ορισμένους λιγότερο γνωστούς, των οποίων όμως το έργο επηρέασε τη διάδοση της αρχαίας ελληνικής ιατρικής. Ο Ιωάννης ο εξ Αλεξανδρείας, γιατρός και λόγιος, ήταν γνωστός σχολιαστής των έργων του Ιπποκράτη και του Γαληνού. Τα βιβλία του διευκόλυναν πολύ την πρόσληψη του έργου τους από τους Άραβες μεταφραστές, οι οποίοι εκτιμούσαν τα υπομνήματα του Ιωάννη, όσο και εκείνα του Παύλου του Αιγινήτη. Εκτός από τον Ιωάννη, μεταξύ των Αράβων μεταφραστών είχε αξιομνημόνευτο κύρος και ο γιατρός Ααρών, επίσης από την Αλεξάνδρεια. Έζησε την εποχή του Ηράκλειου (610-641) και μελέτησε την επιληψία, τον εξανθηματικό πυρετό, την υποχονδρία, ίσως δε είναι ο πρώτος που περιέγραψε την ιλαρά και την ευλογιά. Έργο του ήταν οι «Ιατρικοί πανδέκται», είδος ιατρικής εγκυκλοπαίδειας που λέγεται ότι εκτεινόταν σε 30 τόμους και το οποίο έχει χαθεί. Το βιβλίο αυτό αναφέρεται και από τον περίφημο Άραβα γιατρό Ραζή (865-926), καθώς είχε μεταφραστεί στα αραβικά και στα συριακά. Ο Μελέτιος έζησε τον 7ο-8ο αιώνα και καταγόταν από την Τιβεριούπολη της Φρυγίας. Με κλασική και φιλοσοφική παιδεία έγινε κληρικός. Φέρεται με το προσωνύμιο ο Μοναχός. Κύριο έργο του είναι το «Περί της του ανθρώπου κατασκευής» ή «Περί φύσεως ανθρώπου», σύγγραμμα σε τρία μέρη, αναφερόμενο στα μεν δύο πρώτα στην κατασκευή του σώματος, στο δε τρίτο μέρος στα «περί ψυχής», με σαφείς θεολογικές επιδράσεις. Άλλα έργα του είναι «Περί [των τεσσάρων εν τη φύσει] στοιχείων», «Εξήγησις εις τους Ιπποκράτους αφορισμούς» και το «Περί ούρων» γραμμένο σε στίχους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου