Όπως σημειώσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, το πρώτο πράγμα που επέσυρε την προσοχή των σκαπανέων της νέας γενιάς, που κατανόησαν τη σημασία της οπτικής μεγέθυνσης σαν μέσο επιστημονικής έρευνας, ήταν τα έντομα, στην παρατήρηση των οποίων στράφηκαν με γεμάτη πάθος περιέργεια.
ΤΑ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
Να συνεννοούμεθα όμως! Τα μικροσκόπια, που οι άνθρωποι εκείνοι διέθεταν, δεν είχαν τίποτε το κοινό με τα σημερινά μικροσκόπια. Τις περισσότερες φορές ήταν απλοί μεγεθυντικοί φακοί συναρμολογημένοι κατά διαφόρους τρόπους. Πιο συνηθισμένος τύπος ήταν εκείνος που αποτελείτο από έναν κόλουρο κώνο με διαφανές τοίχωμα. Στη μικρή βάση, ήταν στερεωμένος ο φακός, ενώ με τη μεγάλη ακουμπούσε γύρω από το προς παρατήρηση αντικείμενο, κρατώντας έτσι τη σωστή εστιακή απόσταση.
Ούτε ο βαθμός της μεγέθυνσης ήταν βέβαια αξιόλογος. Το πάθος της παρατήρησης όμως ήταν τόσο μεγάλο, που οι άνθρωποι της εποχής εκείνης κατόρθωσαν να ανακαλύπτουν ένα πλήθος λεπτομέρειες στις μικρές, αλλά αξιοθαύμαστες «μηχανές» που αποτελούσαν τα σώματα των εντόμων: ο κοινός μεγεθυντικός φακός πήρε ονόματα όπως «φακός για ψύλλους», «φακός για μύγες» κλπ.
Μεταξύ όμως εκείνων που απλά ψυχαγωγούνταν, υπήρχαν κι οι άλλοι που ήξεραν να μεταθέτουν τη γεμάτη θαυμασμό έκπληξη στο χώρο του επιστημονικού προβληματισμού. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν αντιληφθεί την ωφέλεια που μπορούσε να προσφέρει το μικροσκόπιο σαν όργανο έρευνας. Πρόκειται ειδικότερα για τον Τσέζι και τον Στελλούτι, στους οποίους ήδη αναφερθήκαμε.
ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ
Παρόλο που τα έντομα κράτησαν για καιρό το πρώτο ενδιαφέρον, άλλα αντικείμενα έρχονται να πάρουν τη θέση τους στο χώρο των μικροσκοπικών παρατηρήσεων. Στις «Νέες Παρατηρήσεις» του Φραντζέσκο Φοντάνα, που δημοσιεύτηκαν το 1646 και στο κεφάλαιο «Μερικές παρατηρήσεις με το μικροσκόπιο», βλέπουμε πλάι στα απαραίτητα έντομα να περιγράφονται τα μαλλιά της κεφαλής του ανθρώπου κι «οι πόροι του δέρματος, απ' όπου βγαίνουν ο ιδρώτας κι οι τρίχες». Έτσι η παρατήρηση από τη μελέτη των εντόμων περνά σιγά – σιγά στη σπουδή της ανθρώπινης ανατομικής. Στο βιβλίο του Πιέρ Μπορέλ «Εκατό μικροσκοπικές παρατηρήσεις» (Παρίσι, 1656) παράλληλα με τις περιγραφές και τις εικονογραφήσεις των εντόμων που αναμφίβολα κρατούν τη μερίδα του λέοντος, υπάρχουν και παρατηρήσεις που αξίζει τον κόπο να διαβαστούν. Η πρώτη απ’ αυτές (αριθμ.75) περιλαμβάνει περιγραφές χυμών του ζωικού οργανισμού, τις πρώτες ίσως που έγιναν υπό οπτική μεγέθυνση: «Στο ανατομικό πεδίο μπορούν να παρατηρηθούν μέσω του μικροσκοπίου πολλά πράγματα, όπως π.χ. λευκά σωματίδια στον ορό του αίματος και τη λέμφο, σωματίδια που αντιθέτως δε βρίσκονται στα ούρα, οι βαλβίδες των πόρων, της ουροδόχου κύστης και των φλεβών κλπ., που μπορούν να συγκρατούν τα υγρά, όταν κρατούν τη θέση που τις δίδαξε η φύση. Έτσι που, αν αναστραφεί η ουροδόχος κύστη, δεν θα είναι πια σε θέση να συγκρατεί τα υγρά. Όσον αφορά πάλι τη διαφορά του ορού από τα ούρα, αυτή αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο ορός, άμα μπει στη φωτιά, εξατμίζεται και πήζει όπως το ασπράδι του αβγού».
ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΤΟ ΠΑΡΕΓΧΥΜΑ
Στη δεύτερη παρατήρηση (αριθμ.76), που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, βρίσκουμε έναν υπαινιγμό σχετικά με κάποια έννοια που κατείχε ουσιαστική θέση τόσο στην ιστορία της παλαιότερης ιατρικής, όσο και στο πλαίσιο του αγώνα που κέρδισαν οι επιστήμονες της νέας γενιάς: την έννοια του παρεγχύματος. Καλύτερα, όμως, ας διαβάσουμε τα λόγια του Μπορέλ:
«Η καρδιά, οι νεφροί, οι όρχεις, το ήπαρ, οι πνεύμονες και τα άλλα παρεγχύματα του σώματος πρόσεξε ότι είναι συμπλέγματα μικρών οργάνων ή ηθμοί, μέσα απ' τους οποίους εκκρίνονται απ' τη φύση οι διάφορες ουσίες, ανάλογα με τη μορφή των πόρων, μέσα από τους οποίους αφήνονται να περάσουν μόνον ορισμένα άτομα που έχουν εκ φύσεως ορισμένη μορφή».
ΟΠΟΥ ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΝ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΡΑΣΙΣΤΡΑΤΟΥ
Στο κείμενο αυτό υπάρχουν υπαινιγμοί για τα βασικά σημεία της νέας επιστήμης, αλλά και για τις θέσεις στις οποίες αντιστεκόταν ακόμα η παράδοση υπερασπίζοντας τον εαυτό της απέναντι στην πρόοδο των νέων ιδεών.
Πρώτα απ' όλα τα διάφορα όργανα χαρακτηρίζονται ως παρεγχύματα, έννοια που εισήχθηκε στην ανατομική και τη φυσιολογία από τον Αλεξανδρινό σοφό Ερασίστρατο: όλα τα σπλάγχνα ήταν καμωμένα από ένα πλέγμα, ένα δίκτυο αγγείων, απ' τα τοιχώματα των οποίων περνούσε αίμα, μέσα από πολύ μικρές οπές, που, πήζοντας ανάμεσα στα κενά του αγγειακού δικτύου, σχημάτιζε την άνυφη μάζα του παρεγχύματος. Οι λειτουργίες του ήταν πολλές: στήριζε το αγγειακό δίκτυο, διηθούσε τους διάφορους χυμούς, ασκώντας επάνω τους ένα είδος έλξης, σε συνεργασία με τα τοιχώματα των αγγείων, μέσα από τα οποία έρεαν οι χυμοί για ανάλογο λόγο. Με τη διήθηση που έκανε το παρέγχυμα στους χυμούς, ανάλογα με το αν ήταν περισσότερο ή λιγότερο πυκνοί, εξηγούσε ο Ερασίστρατος την έκκριση των ούρων, της χολής κι άλλων υγρών, που οι αρχαίοι είχαν παρατηρήσει.
Δεν είναι απόλυτα βέβαιο αν η θεωρία αυτή είναι πέρα για πέρα έργο του Ερασίστρατου ή αν στη τελική της μορφή υπήρξε καρπός συμπληρώσεων που προήλθαν από μεταγενέστερους, ιδίως το Γαληνό, που συμπεριέλαβε στο ανατομο-φυσιολογικό του σύστημα και την έννοια του παρεγχύματος. Το σύστημα αυτό κληρονομήθηκε απ' τη μεταγενέστερη ανατομο-φυσιολογική σκέψη, που το προσυπογράφουν και ανατόμοι του 16ου αιώνα. Βέβαια αυτοί διόρθωσαν σε μεγάλη έκταση τις περιγραφές του Γαληνού για την «κατασκευή» του ανθρωπίνου σώματος, χωρίς όμως και να απορρίψουν τίποτε από τις βιταλιστικές απόψεις του αρχαίου διδασκάλου, κατά τις οποίες σε κάθε όργανο (και στο παρέγχυμα), ενυπήρχε κάποια «δύναμη», χάρη στην οποία εκτελούνταν οι διάφορες λειτουργίες του οργανισμού. Η αντίληψη αυτή ανακαλύπτεται στη παρατήρηση (αριθμ.76) του Πιέρ Μπορέλ, επιζεί δηλαδή στο πρώτο ήμισυ του 17ου αιώνα.
Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΥ
Εκτός όμως απ’ τις επιβεβαιώσεις των παραδοσιακών αντιλήψεων, σ’ αυτήν διατυπώνονται, υποτυπωδώς, βασικές απόψεις της νέας επιστήμης. Πρώτα απ’ όλα η παρατήρηση των οργάνων γίνεται πια με το μικροσκόπιο, κάτι που θα ανέτρεπε στο μέλλον τη παλιά αντίληψη για το παρέγχυμα. Κατά δεύτερο λόγο, στην ίδια παρατήρηση διατυπώνεται, έστω και με στοιχειώδη τρόπο, η ατομική θεωρία που, δοσμένη για πρώτη φορά απ' τον Δημόκριτο, τον μεγάλο Αβδηρίτη φιλόσοφο (494-404 π.Χ.), ξαναζεί τον 17ο αιώνα. Ο Δημόκριτος είναι αυτός που τελειοποίησε τις ενοράσεις του δασκάλου του Λευκίππου, διδάσκοντας ότι η πραγματικότητα των φαινομένων είναι αποτέλεσμα της συσσώρευσης απείρως μικρών μορίων, που τα ονόμασε ά τ ο μ α, αδιαίρετα. Στην ιατρική η θεωρία αυτή εφαρμόστηκε από τον Ασκληπιάδη τον Προυσαέα (1ος αιών π.Χ.) και στη συνέχεια αναπτύχθηκε περισσότερο απ' το μαθητή του, Θεμίσωνα το Λαοδικέα, για να εγκαταλειφθεί τελικά για χάρη του γαληνικού συστήματος.
Ο ΝΕΟ-ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ
Στα πλαίσια όμως της νέας μηχανιστικής ιατρικής, στην οποία από εδώ και εμπρός ενσωματώνονται σιγά – σιγά όλα τα επιστημονικά προβλήματα και οι προσπάθειες ερμηνείας του κόσμου των φαινομένων, βλέπουμε να αναβιώνει με τρόπο θριαμβευτικό η ατομική θεωρία. Οι επιστήμονες του 17ου αιώνα συλλαμβάνουν το φαινόμενο της έκκρισης σαν δίοδο πολύ μικρών μορίων των χυμών μέσω ελαχιστότατων πόρων, που βρίσκονται στους ιστούς των διαφόρων οργάνων. Η άποψη αυτή ήταν το πρώτο πλήγμα στα θεμέλια του θεωρητικού οικοδομήματος που αιώνες ιατρικής προσπάθειας είχαν αναγείρει. Δεν είναι τυχαίο πως οι πρώτοι εκπρόσωποι κι υποστηρικτές της θεωρίας αυτής είναι ιατρομηχανικοί, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν τα ονόματα: του Μπορέλλι και του Μαλπίγγι.
Κατά τα άλλα, η υιοθέτηση τέτοιων απόψεων ήταν αναπόφευκτη: η χρήση του μικροσκοπίου στις ανατομικές παρατηρήσεις αποκάλυπτε όλο και πιο λεπτές κατασκευές, στο επίπεδο των οποίων εκτυλίσσονταν διάφορα φυσιολογικά φαινόμενα. Η ερμηνεία τους κατά την ιατρομηχανική προοπτική οδηγούσε μοιραίως στην ατομική αντίληψη.
ΜΑΡΤΣΕΛΛΟ ΜΑΛΠΙΓΓΙ
Ο Μαρτσέλο Μαλπίγγι γεννήθηκε κοντά στην Μπολόνια το 1628, τη χρονιά που ο Χάρβεϋ δημοσίευε την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος και τρία χρόνια μετά την εισαγωγή από τον Λίντσεϊ του μικροσκοπίου στην επιστημονική έρευνα.
Ο Μαλπίγγι, από τους μεγαλύτερους ερευνητές των αιώνων, είναι αφενός ο ιδρυτής της σύγχρονης μικροσκοπικής ανατομικής κι αφετέρου αυτός που έκλεισε οριστικά το κεφάλαιο της κυκλοφορίας του αίματος, δίνοντας στην ανακάλυψη του Χάρβεϋ την οριστική της απόδειξη. Άρχισε τις σπουδές του στη φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου της Μπολόνια, τις διέκοψε για οικογενειακούς λόγους κι όταν, μετά από 6 χρόνια, τις επανέλαβε, ήταν στην ιατρική σχολή. Ύστερα από άλλα 5 χρόνια διαδέχθηκε στην πανεπιστημιακή έδρα τον διδάσκαλο και πεθερό του. Τον ίδιο χρόνο προσκλήθηκε από τον Φερδινάνδο Β΄, μεγάλο δούκα της Τοσκάνης, στην Πίζα, πρόσκληση που αποδέχθηκε με πολλή ευχαρίστηση, εντυπωσιασμένος προφανώς από τα μεγάλα ονόματα που εργάζονταν εκεί, ιδίως του Τζοβάνι Αλφόνσο Μπορέλλι. Η επίδραση του τελευταίου στον Μαλπίγγι, που ήταν κιόλας προσανατολισμένος στο πείραμα και τη μηχανιστική ερμηνεία, υπήρξε καταλυτική. Με τη σειρά του ο Μαλπίγγι, αν και ήταν 20 χρόνια μικρότερος, άσκησε τη δική του επιρροή στον Μπορέλλι, με την έννοια ότι τον παρακίνησε αποφασιστικά στη μελέτη της φυσιολογίας, που θα βρει το αποκορύφωμά της στο μνημειώδες έργο του «Περί της κινήσεως των ζώων». Ύστερα από 3 χρόνια ο Μαλπίγγι ξαναγυρίζει στη Μπολόνια και δημοσιεύει τις πρώτες επαναστατικές ανακαλύψεις τους και κυρίως όσες αφορούσαν τα τριχοειδή αγγεία του αίματος (1661). Σύντομα, η φήμη του θα ξεπερνούσε τα όρια της πατρίδας του: η νεοϊδρυμένη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου θα τον ανακηρύξει αντεπιστέλλον μέλος της και θα δημοσιεύσει πολλά από τα έργα του στα «Πρακτικά» της.
Ανάλογη όμως με τη φήμη που του χάρισαν οι ανακαλύψεις του ήταν και η πολεμική που αντιμετώπισε εξαιτίας τους, ειδικά στην Μπολόνια, κάτι που του έκανε τη ζωή δύσκολη. Μεταξύ των εκπροσώπων αυτών της παράδοσης και των βιταλιστικών αντιλήψεων του Γαληνού είναι ένας πρώην μαθητής του. Πρέπει αυτό να έπαιξε μεγάλο ρόλο στην απόφασή του να δεχθεί ευχαρίστως την έδρα της ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Μεσσήνης (1662). Ξαναγύρισε στη Μπολόνια σε 7 χρόνια, όπου έλαβε την ανακοίνωση της ανακήρυξής του σε μέλος της Ιατρικής Εταιρείας του Λονδίνου. Η οργή όμως των φανατικών έφτασε ως τη βίλα όπου είχε αποσυρθεί, συνεχίζοντας τις μελέτες και τις έρευνές του. Η βίλα του καταστράφηκε εξ εφόδου. Μετά από πολλά χρόνια τον κάλεσε στην Ρώμη ο Ιννοκέντιος ΙΒ΄ και τον ονόμασε αρχίατρό του. Η διαμονή του στην παπική αυλή δεν κράτησε πολύ. Το 1694 πέθανε, αφήνοντας για τελευταία του παραγγελία να ταφή στην Μπολόνια. Το έργο, πάντως, που άφησε είναι τέτοιο, που να γεμίζει σεβασμό τον μελετητή και δέος τον αναγνώστη.
ΤΑ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
Να συνεννοούμεθα όμως! Τα μικροσκόπια, που οι άνθρωποι εκείνοι διέθεταν, δεν είχαν τίποτε το κοινό με τα σημερινά μικροσκόπια. Τις περισσότερες φορές ήταν απλοί μεγεθυντικοί φακοί συναρμολογημένοι κατά διαφόρους τρόπους. Πιο συνηθισμένος τύπος ήταν εκείνος που αποτελείτο από έναν κόλουρο κώνο με διαφανές τοίχωμα. Στη μικρή βάση, ήταν στερεωμένος ο φακός, ενώ με τη μεγάλη ακουμπούσε γύρω από το προς παρατήρηση αντικείμενο, κρατώντας έτσι τη σωστή εστιακή απόσταση.
Ούτε ο βαθμός της μεγέθυνσης ήταν βέβαια αξιόλογος. Το πάθος της παρατήρησης όμως ήταν τόσο μεγάλο, που οι άνθρωποι της εποχής εκείνης κατόρθωσαν να ανακαλύπτουν ένα πλήθος λεπτομέρειες στις μικρές, αλλά αξιοθαύμαστες «μηχανές» που αποτελούσαν τα σώματα των εντόμων: ο κοινός μεγεθυντικός φακός πήρε ονόματα όπως «φακός για ψύλλους», «φακός για μύγες» κλπ.
Μεταξύ όμως εκείνων που απλά ψυχαγωγούνταν, υπήρχαν κι οι άλλοι που ήξεραν να μεταθέτουν τη γεμάτη θαυμασμό έκπληξη στο χώρο του επιστημονικού προβληματισμού. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν αντιληφθεί την ωφέλεια που μπορούσε να προσφέρει το μικροσκόπιο σαν όργανο έρευνας. Πρόκειται ειδικότερα για τον Τσέζι και τον Στελλούτι, στους οποίους ήδη αναφερθήκαμε.
ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ
Παρόλο που τα έντομα κράτησαν για καιρό το πρώτο ενδιαφέρον, άλλα αντικείμενα έρχονται να πάρουν τη θέση τους στο χώρο των μικροσκοπικών παρατηρήσεων. Στις «Νέες Παρατηρήσεις» του Φραντζέσκο Φοντάνα, που δημοσιεύτηκαν το 1646 και στο κεφάλαιο «Μερικές παρατηρήσεις με το μικροσκόπιο», βλέπουμε πλάι στα απαραίτητα έντομα να περιγράφονται τα μαλλιά της κεφαλής του ανθρώπου κι «οι πόροι του δέρματος, απ' όπου βγαίνουν ο ιδρώτας κι οι τρίχες». Έτσι η παρατήρηση από τη μελέτη των εντόμων περνά σιγά – σιγά στη σπουδή της ανθρώπινης ανατομικής. Στο βιβλίο του Πιέρ Μπορέλ «Εκατό μικροσκοπικές παρατηρήσεις» (Παρίσι, 1656) παράλληλα με τις περιγραφές και τις εικονογραφήσεις των εντόμων που αναμφίβολα κρατούν τη μερίδα του λέοντος, υπάρχουν και παρατηρήσεις που αξίζει τον κόπο να διαβαστούν. Η πρώτη απ’ αυτές (αριθμ.75) περιλαμβάνει περιγραφές χυμών του ζωικού οργανισμού, τις πρώτες ίσως που έγιναν υπό οπτική μεγέθυνση: «Στο ανατομικό πεδίο μπορούν να παρατηρηθούν μέσω του μικροσκοπίου πολλά πράγματα, όπως π.χ. λευκά σωματίδια στον ορό του αίματος και τη λέμφο, σωματίδια που αντιθέτως δε βρίσκονται στα ούρα, οι βαλβίδες των πόρων, της ουροδόχου κύστης και των φλεβών κλπ., που μπορούν να συγκρατούν τα υγρά, όταν κρατούν τη θέση που τις δίδαξε η φύση. Έτσι που, αν αναστραφεί η ουροδόχος κύστη, δεν θα είναι πια σε θέση να συγκρατεί τα υγρά. Όσον αφορά πάλι τη διαφορά του ορού από τα ούρα, αυτή αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο ορός, άμα μπει στη φωτιά, εξατμίζεται και πήζει όπως το ασπράδι του αβγού».
ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΤΟ ΠΑΡΕΓΧΥΜΑ
Στη δεύτερη παρατήρηση (αριθμ.76), που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, βρίσκουμε έναν υπαινιγμό σχετικά με κάποια έννοια που κατείχε ουσιαστική θέση τόσο στην ιστορία της παλαιότερης ιατρικής, όσο και στο πλαίσιο του αγώνα που κέρδισαν οι επιστήμονες της νέας γενιάς: την έννοια του παρεγχύματος. Καλύτερα, όμως, ας διαβάσουμε τα λόγια του Μπορέλ:
«Η καρδιά, οι νεφροί, οι όρχεις, το ήπαρ, οι πνεύμονες και τα άλλα παρεγχύματα του σώματος πρόσεξε ότι είναι συμπλέγματα μικρών οργάνων ή ηθμοί, μέσα απ' τους οποίους εκκρίνονται απ' τη φύση οι διάφορες ουσίες, ανάλογα με τη μορφή των πόρων, μέσα από τους οποίους αφήνονται να περάσουν μόνον ορισμένα άτομα που έχουν εκ φύσεως ορισμένη μορφή».
ΟΠΟΥ ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΝ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΡΑΣΙΣΤΡΑΤΟΥ
Στο κείμενο αυτό υπάρχουν υπαινιγμοί για τα βασικά σημεία της νέας επιστήμης, αλλά και για τις θέσεις στις οποίες αντιστεκόταν ακόμα η παράδοση υπερασπίζοντας τον εαυτό της απέναντι στην πρόοδο των νέων ιδεών.
Πρώτα απ' όλα τα διάφορα όργανα χαρακτηρίζονται ως παρεγχύματα, έννοια που εισήχθηκε στην ανατομική και τη φυσιολογία από τον Αλεξανδρινό σοφό Ερασίστρατο: όλα τα σπλάγχνα ήταν καμωμένα από ένα πλέγμα, ένα δίκτυο αγγείων, απ' τα τοιχώματα των οποίων περνούσε αίμα, μέσα από πολύ μικρές οπές, που, πήζοντας ανάμεσα στα κενά του αγγειακού δικτύου, σχημάτιζε την άνυφη μάζα του παρεγχύματος. Οι λειτουργίες του ήταν πολλές: στήριζε το αγγειακό δίκτυο, διηθούσε τους διάφορους χυμούς, ασκώντας επάνω τους ένα είδος έλξης, σε συνεργασία με τα τοιχώματα των αγγείων, μέσα από τα οποία έρεαν οι χυμοί για ανάλογο λόγο. Με τη διήθηση που έκανε το παρέγχυμα στους χυμούς, ανάλογα με το αν ήταν περισσότερο ή λιγότερο πυκνοί, εξηγούσε ο Ερασίστρατος την έκκριση των ούρων, της χολής κι άλλων υγρών, που οι αρχαίοι είχαν παρατηρήσει.
Δεν είναι απόλυτα βέβαιο αν η θεωρία αυτή είναι πέρα για πέρα έργο του Ερασίστρατου ή αν στη τελική της μορφή υπήρξε καρπός συμπληρώσεων που προήλθαν από μεταγενέστερους, ιδίως το Γαληνό, που συμπεριέλαβε στο ανατομο-φυσιολογικό του σύστημα και την έννοια του παρεγχύματος. Το σύστημα αυτό κληρονομήθηκε απ' τη μεταγενέστερη ανατομο-φυσιολογική σκέψη, που το προσυπογράφουν και ανατόμοι του 16ου αιώνα. Βέβαια αυτοί διόρθωσαν σε μεγάλη έκταση τις περιγραφές του Γαληνού για την «κατασκευή» του ανθρωπίνου σώματος, χωρίς όμως και να απορρίψουν τίποτε από τις βιταλιστικές απόψεις του αρχαίου διδασκάλου, κατά τις οποίες σε κάθε όργανο (και στο παρέγχυμα), ενυπήρχε κάποια «δύναμη», χάρη στην οποία εκτελούνταν οι διάφορες λειτουργίες του οργανισμού. Η αντίληψη αυτή ανακαλύπτεται στη παρατήρηση (αριθμ.76) του Πιέρ Μπορέλ, επιζεί δηλαδή στο πρώτο ήμισυ του 17ου αιώνα.
Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΥ
Εκτός όμως απ’ τις επιβεβαιώσεις των παραδοσιακών αντιλήψεων, σ’ αυτήν διατυπώνονται, υποτυπωδώς, βασικές απόψεις της νέας επιστήμης. Πρώτα απ’ όλα η παρατήρηση των οργάνων γίνεται πια με το μικροσκόπιο, κάτι που θα ανέτρεπε στο μέλλον τη παλιά αντίληψη για το παρέγχυμα. Κατά δεύτερο λόγο, στην ίδια παρατήρηση διατυπώνεται, έστω και με στοιχειώδη τρόπο, η ατομική θεωρία που, δοσμένη για πρώτη φορά απ' τον Δημόκριτο, τον μεγάλο Αβδηρίτη φιλόσοφο (494-404 π.Χ.), ξαναζεί τον 17ο αιώνα. Ο Δημόκριτος είναι αυτός που τελειοποίησε τις ενοράσεις του δασκάλου του Λευκίππου, διδάσκοντας ότι η πραγματικότητα των φαινομένων είναι αποτέλεσμα της συσσώρευσης απείρως μικρών μορίων, που τα ονόμασε ά τ ο μ α, αδιαίρετα. Στην ιατρική η θεωρία αυτή εφαρμόστηκε από τον Ασκληπιάδη τον Προυσαέα (1ος αιών π.Χ.) και στη συνέχεια αναπτύχθηκε περισσότερο απ' το μαθητή του, Θεμίσωνα το Λαοδικέα, για να εγκαταλειφθεί τελικά για χάρη του γαληνικού συστήματος.
Ο ΝΕΟ-ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ
Στα πλαίσια όμως της νέας μηχανιστικής ιατρικής, στην οποία από εδώ και εμπρός ενσωματώνονται σιγά – σιγά όλα τα επιστημονικά προβλήματα και οι προσπάθειες ερμηνείας του κόσμου των φαινομένων, βλέπουμε να αναβιώνει με τρόπο θριαμβευτικό η ατομική θεωρία. Οι επιστήμονες του 17ου αιώνα συλλαμβάνουν το φαινόμενο της έκκρισης σαν δίοδο πολύ μικρών μορίων των χυμών μέσω ελαχιστότατων πόρων, που βρίσκονται στους ιστούς των διαφόρων οργάνων. Η άποψη αυτή ήταν το πρώτο πλήγμα στα θεμέλια του θεωρητικού οικοδομήματος που αιώνες ιατρικής προσπάθειας είχαν αναγείρει. Δεν είναι τυχαίο πως οι πρώτοι εκπρόσωποι κι υποστηρικτές της θεωρίας αυτής είναι ιατρομηχανικοί, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν τα ονόματα: του Μπορέλλι και του Μαλπίγγι.
Κατά τα άλλα, η υιοθέτηση τέτοιων απόψεων ήταν αναπόφευκτη: η χρήση του μικροσκοπίου στις ανατομικές παρατηρήσεις αποκάλυπτε όλο και πιο λεπτές κατασκευές, στο επίπεδο των οποίων εκτυλίσσονταν διάφορα φυσιολογικά φαινόμενα. Η ερμηνεία τους κατά την ιατρομηχανική προοπτική οδηγούσε μοιραίως στην ατομική αντίληψη.
ΜΑΡΤΣΕΛΛΟ ΜΑΛΠΙΓΓΙ
Ο Μαρτσέλο Μαλπίγγι γεννήθηκε κοντά στην Μπολόνια το 1628, τη χρονιά που ο Χάρβεϋ δημοσίευε την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος και τρία χρόνια μετά την εισαγωγή από τον Λίντσεϊ του μικροσκοπίου στην επιστημονική έρευνα.
Ο Μαλπίγγι, από τους μεγαλύτερους ερευνητές των αιώνων, είναι αφενός ο ιδρυτής της σύγχρονης μικροσκοπικής ανατομικής κι αφετέρου αυτός που έκλεισε οριστικά το κεφάλαιο της κυκλοφορίας του αίματος, δίνοντας στην ανακάλυψη του Χάρβεϋ την οριστική της απόδειξη. Άρχισε τις σπουδές του στη φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου της Μπολόνια, τις διέκοψε για οικογενειακούς λόγους κι όταν, μετά από 6 χρόνια, τις επανέλαβε, ήταν στην ιατρική σχολή. Ύστερα από άλλα 5 χρόνια διαδέχθηκε στην πανεπιστημιακή έδρα τον διδάσκαλο και πεθερό του. Τον ίδιο χρόνο προσκλήθηκε από τον Φερδινάνδο Β΄, μεγάλο δούκα της Τοσκάνης, στην Πίζα, πρόσκληση που αποδέχθηκε με πολλή ευχαρίστηση, εντυπωσιασμένος προφανώς από τα μεγάλα ονόματα που εργάζονταν εκεί, ιδίως του Τζοβάνι Αλφόνσο Μπορέλλι. Η επίδραση του τελευταίου στον Μαλπίγγι, που ήταν κιόλας προσανατολισμένος στο πείραμα και τη μηχανιστική ερμηνεία, υπήρξε καταλυτική. Με τη σειρά του ο Μαλπίγγι, αν και ήταν 20 χρόνια μικρότερος, άσκησε τη δική του επιρροή στον Μπορέλλι, με την έννοια ότι τον παρακίνησε αποφασιστικά στη μελέτη της φυσιολογίας, που θα βρει το αποκορύφωμά της στο μνημειώδες έργο του «Περί της κινήσεως των ζώων». Ύστερα από 3 χρόνια ο Μαλπίγγι ξαναγυρίζει στη Μπολόνια και δημοσιεύει τις πρώτες επαναστατικές ανακαλύψεις τους και κυρίως όσες αφορούσαν τα τριχοειδή αγγεία του αίματος (1661). Σύντομα, η φήμη του θα ξεπερνούσε τα όρια της πατρίδας του: η νεοϊδρυμένη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου θα τον ανακηρύξει αντεπιστέλλον μέλος της και θα δημοσιεύσει πολλά από τα έργα του στα «Πρακτικά» της.
Ανάλογη όμως με τη φήμη που του χάρισαν οι ανακαλύψεις του ήταν και η πολεμική που αντιμετώπισε εξαιτίας τους, ειδικά στην Μπολόνια, κάτι που του έκανε τη ζωή δύσκολη. Μεταξύ των εκπροσώπων αυτών της παράδοσης και των βιταλιστικών αντιλήψεων του Γαληνού είναι ένας πρώην μαθητής του. Πρέπει αυτό να έπαιξε μεγάλο ρόλο στην απόφασή του να δεχθεί ευχαρίστως την έδρα της ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Μεσσήνης (1662). Ξαναγύρισε στη Μπολόνια σε 7 χρόνια, όπου έλαβε την ανακοίνωση της ανακήρυξής του σε μέλος της Ιατρικής Εταιρείας του Λονδίνου. Η οργή όμως των φανατικών έφτασε ως τη βίλα όπου είχε αποσυρθεί, συνεχίζοντας τις μελέτες και τις έρευνές του. Η βίλα του καταστράφηκε εξ εφόδου. Μετά από πολλά χρόνια τον κάλεσε στην Ρώμη ο Ιννοκέντιος ΙΒ΄ και τον ονόμασε αρχίατρό του. Η διαμονή του στην παπική αυλή δεν κράτησε πολύ. Το 1694 πέθανε, αφήνοντας για τελευταία του παραγγελία να ταφή στην Μπολόνια. Το έργο, πάντως, που άφησε είναι τέτοιο, που να γεμίζει σεβασμό τον μελετητή και δέος τον αναγνώστη.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου