Τα Ασκληπιεία [6]

Αν κάποτε επισκεφτούμε την Επίδαυρο ή την Κω κι αφήσουμε τη φαντασία μας να πάει πίσω στο χρόνο, θα μπορέσουμε ίσως να σχηματίσουμε, με τη βοήθεια των ερειπίων που σώζονται, μια αμυδρή εικόνα για το τι ήταν τα Ασκληπιεία, τόποι λατρείας και θεραπευτικά κέντρα στην αρχαία Ελλάδα: γιγαντιαία μαρμάρινα οικοδομήματα, με στοές και περιστύλια κι ευρύχωρες αυλές, στο κέντρο άλλων μικρότερων κτιρίων με την ίδια κομψή αρχιτεκτονική, προορισμένων για πολυποίκιλους σκοπούς. Και γύρω απ’ όλα ένα καταπληκτικό, πυκνοφυτεμένο, καταπράσινο δάσος, που ανάμεσα στο θρόισμα των φύλλων του ξεχώριζε τα κελάρυσμα του νερού που έτρεχε απ’ την απαραίτητη πηγή, περιτριγυρισμένη κι εκείνη από μαρμάρινες κατασκευές. Στους ονειρώδεις αυτούς χώρους, αφιερωμένους στον Ασκληπιό, πλήθος αρρώστων συνωστίζεται. Όλοι τους περιμένουν να γίνουν καλά, όχι με τη θεραπεία που θα τους δώσει ένας επαγγελματίας ιατρός, αλλά με τη χάρη του Ασκληπιού, του θεού τής ιατρικής. Θα συλλογιστεί όμως κανείς: Πώς είναι δυνατόν σε μια εποχή, που αναδεικνύει πνεύματα σαν τον Ιπποκράτη και που η θετική ιατρική σκέψη ξεκινώντας από σχολές όπως της Κω, φαίνεται να ακμάζει, να επιζεί η μαγική αντίληψη της ιατρικής που δεν ασκεί ο ιατρός, αλλά ο ιερέας – θεραπευτής; Και να σκεφτεί κανείς ότι η μορφή του πρακτικού ιατρού όχι μόνο δεν είναι άγνωστη, αλλά 700 χρόνια πριν, την εποχή τού Τρωικού πολέμου, υπάρχει και θεραπεύει όχι με επωδές κι εξορκισμούς, αλλά με μέτρα καθαρά εμπειρικά, αφεψήματα βοτάνων κι έμπλαστρα κι επιδένει τα τραύματα. Όπως αναφέρει ο Όμηρος, στην εκστρατεία τής Τροίας, συμμετέχουν οι δυο γιοι του Ασκληπιού, ο Ποδαλείριος σαν χειρουργός που θεραπεύει κι έναν τραυματισμό του Μενέλαου κι ο Μαχάων στο ρόλο, όπως θα λέγαμε σήμερα, του παθολόγου.
Πώς λοιπόν συμβαίνει, ύστερα απ’ την ύπαρξη τέτοιων τάσεων στην ιατρική από πολλούς αιώνες πριν, να επιβιώνει στα Ασκληπιεία ο θεσμός τού ιερέα – θεραπευτή; Ας δούμε όμως, καλύτερα, την οργάνωση, το τρόπο της λειτουργίας και τα θεραπευτικά αποτελέσματα των Ασκληπιείων.

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΥ
Αν αρχίσουμε από την κτιριακή άποψη, θα πρέπει να δηλώσουμε από την αρχή ότι το Ασκληπιείο δεν είναι ένα απλό οικοδόμημα, αλλά συγκρότημα κτιρίων με επίκεντρο το ναό του Ασκληπιού. Τα μνημειώδη ερείπια, που σώζονται μέχρι τις ημέρες μας και πρώτα απ’ όλα εκείνα της Επιδαύρου, μαρτυρούν την ύπαρξη πολύπλοκων κατασκευών, που στο σύνολό τους θυμίζουν την οργάνωση ενός νοσοκομείου. Ξεκινώντας από το ναό, που δίνει και τ’ όνομά του στ’ όλο συγκρότημα, θα βρούμε λιγότερα κοινά σημεία με οποιονδήποτε άλλο ναό και περισσότερα ιδιόμορφα, χαρακτηριστικά του Ασκληπιείου και μόνο. Βέβαια υπάρχει το περιστύλιο και ο βωμός με το συμβολικό φίδι. Υπάρχει όμως και ένα ιδιαίτερο τμήμα του κυρίως ναού, που τον κάνει να ξεχωρίζει από κάθε άλλον. Είναι η ύπαρξη ενός ειδικού οικοδομήματος, που ο ρόλος του σχετιζόταν με την προπαρασκευή των ασθενών να δεχθούν την επίσκεψη τού θεραπευτή θεού. Για να φτάσει κανείς στο μαρμάρινο θάλαμο, στο κέντρο του οικοδομήματος, ακολουθούσε έναν λαβυρινθοειδή διάδρομο που οδηγούσε 2-3 φορές γύρω απ’ τον κεντρικό θάλαμο όπου, όπως πιστεύεται, γίνονταν τελετές μυστικιστικού χαρακτήρα. Υποστηρίζεται απ' αυτό, ότι ο Ασκληπιός, που στον Όμηρο παρουσιάζεται σαν ένας θνητός, σύντομα σχετίστηκε με τις θεότητες των υποχθονίων.
Σε στενή συνάφεια με το ναό βρίσκονταν οι χώροι διαμονής των ιερέων – θεραπευτών και του προσωπικού που απασχολούσαν στις θεραπείες. Στα πλάγια του ναού βρισκόταν το εγκοιμητήριο, χώρος προορισμένος για τη παραμονή των ασθενών. Κοντά στα κτίρια αυτά υπήρχαν ξενώνες για τους επισκέπτες, στοές για τον περίπατο, γυμναστήρια, παλαίστρες και λουτρά και τέλος το θέατρο, που δεν είναι ξένο προς την ψυχαγωγία των ασθενών.

Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ
Ο άρρωστος που έφθανε σ’ ένα από τα Ασκληπιεία άρχιζε τη θεραπεία υποβαλλόμενος σε ειδική δίαιτα, με βάση τα φυτικά τρόφιμα. Ταυτόχρονα υποβαλλόταν σ’ ένα είδος λουτροθεραπείας, που γινόταν αρκετές φορές στα νερά της ιαματικής πηγής, που υπήρχε σε κάθε Ασκληπιείο. Μετά τα λουτρά ο ασθενής έπρεπε να πάρει ορισμένα φάρμακα, κατά κανόνα αφεψήματα από συνδυασμούς διαφόρων βοτάνων. Εύκολα μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι τα βότανα που χρησιμοποιούνταν θα έπρεπε να έχουν υπνωτικές ιδιότητες ή να δημιουργούν κάποια θόλωση της διάνοιας, προκαλώντας στον ασθενή κατάσταση πρόσφορη για την καθ’ ύπνους συνάντηση με το θεό, που θα ακολουθούσε. Η μελέτη, όμως, των συνταγών της κατασκευής των πιομάτων αυτών[1] κάθε άλλο παρά τέτοιες ιδιότητες τους αποδίδει. Τα αφεψήματα εκείνα ήταν διουρητικά, ελαφρά καθαρτικά, πιθανώς εμετικά, ώστε η ενέργειά τους να είναι καθαρά φαρμακολογική. Ύστερα από μια τέτοια, πολυήμερη προετοιμασία, έφτανε η νύχτα, που οι ασθενείς θα κοιμόνταν στα πάτωμα του ναού πλάι στο άγαλμα του θεού, για να δεχτούν στον ύπνο τους τη θεραπευτική του επίσκεψη. Αναμφισβήτητα το πέρασμα από το λαβύρινθο και η τελετουργική διαδικασία της προετοιμασίας των ασθενών συντελούσαν σημαντικά στη διέγερση της δύναμης της πίστης, που ήταν η προϋπόθεση για την εμφάνιση του θεού και την από μέρους του υπαγόρευση του είδους της θεραπείας.
Στη φάση αυτή, η παρέμβαση των ιερέων ήταν απαραίτητη για την ερμηνεία των ασαφών ονείρων και την προετοιμασία της θεραπείας κατά τις υποδείξεις του θεού. Ότι θα γίνονταν από μέρους των ιερέων καταχρήσεις του ρόλου τους δεν φαίνεται απίθανο, αν μάλιστα πιστέψει κανείς τον Αριστοφάνη. Σε μια σκηνή κάποιας κωμωδίες του, ένας ιερέας εμφανίζεται σαν Ασκληπιός για να οικειοποιηθεί στη συνέχεια, επωφελούμενος από το βαθύ ύπνο των ασθενών, τα δώρα τους προς το θεό, κρύβοντάς τα σε κάποιο σακούλι και φεύγοντας απ' το ναό στις μύτες των ποδιών του.

ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Όποια όμως κι αν ήταν η θεραπευτική μέθοδος, το άριστο κριτήριο για την αποτελεσματικότητά της δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο απ’ την έκβαση της ασθένειας. Σχετικά μ’ αυτήν διαθέτουμε, ευτυχώς, πλήθος από μαρτυρίες. Είναι οι επιγραφές στο ναό από αρρώστους που έφευγαν θεραπευμένοι. Κάθε πινακίδα περιέχει τη περιγραφή της πάθησης, τη θεραπεία που υπαγόρευσε ο θεός και φυσικά το ευχάριστο αποτέλεσμα της θεραπείας, για το οποίο και γινόταν το αφιέρωμα στον Ασκληπιό.
Εύκολα όμως μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι οι πινακίδες αυτές δεν αποτελούν επιστημονική έκθεση τής νόσου και της θεραπείας, αλλά ότι συχνά θα υπαγορεύονταν από το ιερατείο με σκοπό τη διαφήμιση του θεραπευτηρίου. Το γεγονός ότι πολλές από τις επιγραφές αυτές αναφέρουν αναλυτικά τη συνταγή του φαρμάκου που χρησιμοποιήθηκε εσωτερικά ή εξωτερικά για τη συγκεκριμένη περίπτωση, μας επιτρέπει να κρίνουμε για την αποτελεσματικότητά του. Δυστυχώς το συμπέρασμα μιας τέτοιας κρίσης ελάχιστα ενισχύει την πεποίθηση ότι φάρμακα με ασήμαντες δραστικές ιδιότητες όπως αυτά, θα μπορούσαν ποτέ να θεραπεύσουν τη περιγραφόμενη νόσο. Έτσι αναγκάζεται κανείς να πιστέψει ότι οι πραγματικές θεραπείες επιτυγχάνονταν πιο πολύ με τη κινητοποίηση των δυνάμεων της πίστης των ασθενών, κάτι στο οποίο συντελούσε αναμφισβήτητα το όλο τελετουργικό μέρος της θεραπείας. Αυτό που δε πρέπει να αγνοήσουμε είναι τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε, αν μελετήσουμε τις γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες των τόπων, που διάλεγαν για να ιδρύσουν τα διάφορα Ασκληπιεία. Τα συμπεράσματα είναι κοινά για όλα. Ο τόπος στον οποίο κτίζονταν πρόσφερε προστασία από τις υπερβολές και την αστάθεια του τοπικού κλίματος: ούτε υψηλές αλλά ούτε και χαμηλές θερμοκρασίες, ούτε υπερβολική αλλά ούτε και κάτω απ’ ορισμένο όριο υγρασία και επί πλέον προστασία απ' τα ισχυρά ρεύματα των τοπικά επικρατούντων ανέμων. Σ’ αυτό συντελούσε επίσης και η γειτονία των Ασκληπιείων με εκτεταμένες δενδρόφυτες περιοχές, που πρόσφεραν συμπληρωματικά μια αρωματισμένη ατμόσφαιρα στους νοσηλευόμενους των θεραπευτηρίων αυτών. Και κάτι εξίσου σημαντικό. Κάθε Ασκληπιείο διέθετε την ιαματική του πηγή, με ιδιότητες γνωστές στους θεραπευτές – ιερείς από την εμπειρία που μεταδιδόταν από γενεά σε γενεά, ιδιότητες που επιβεβαιώνονται από τη σύγχρονη χημική ανάλυση των θερμοπηγών αυτών. Αν συνδυάσουμε όλ' αυτά με την ύπαρξη λουτρών και γυμναστηρίων, διαπιστώνουμε αμέσως ότι στα Ασκληπιεία γινόταν μια πολύ εντατική φυσιοθεραπεία σ’ όλες τις δυνατές μορφές της, που η συμβολή της στην ίαση των ασθενών που κατέφευγαν εκεί ήταν περισσότερο από σημαντική.
Αλλά ο ρόλος των Ασκληπιείων στην πρόοδο τής Ιατρικής δεν εξαντλείται εδώ. Έχει γίνει δεκτό ότι ο πλούτος των γνώσεων, επάνω στις οποίες οικοδόμησε ο Ιπποκράτης την ιατρική του, προερχόταν από τις επιγραφές των Ασκληπιείων. Εκεί πρέπει να μελέτησε μια ατέλειωτη σειρά κλινικών περιπτώσεων με τη συμπτωματολογία τους, καθώς και τα θεραπευτικά μέτρα, στα οποία οι περιπτώσεις αυτές είχαν αντιδράσει ευνοϊκά. Κι όχι μόνο αυτό. Ήταν πολύ φυσικό[2] γύρω σε κάθε Ασκληπιείο, ίσως και μες στο βοηθητικό θεραπευτικό προσωπικό, να συγκεντρώνεται και να υπάρχει ένας αξιόλογος αριθμός εμπειρικών ιατρών. Αυτοί οι άνθρωποι, προσελκυόμενοι απ’ το πλήθος και την ποικιλία των περιστατικών και τη θεραπευτική φήμη των ιερέων – θεραπευτών, ήταν επόμενο να γίνονται κάτοχοι και φορείς μιας τεράστιας διαγνωστικής και θεραπευτικής πείρας, που ξεφεύγοντας από τα όρια των Ασκληπιείων, γινόταν παραδοσιακό κτήμα σε γενεές ιατρών.
Ένα τέτοιο φαινόμενο σαν το τελευταίο συναντάμε το Μεσαίωνα γύρω από τα μοναστήρια. Τα ιδρύματα αυτά περιλάμβαναν, σαν μέρος της κατά Χριστό αποστολής τους, και τη θεραπεία ασθενών λειτουργώντας κατά κάποιο τρόπο σαν λαϊκά ιατρεία και νοσηλευτήρια. Γύρω απ’ αυτά συγκεντρώνονταν λαϊκοί ιατροί, που αξιοποιώντας κατόπιν την πείρα, κυρίως, αλλά και τη γνώση που μπορούσαν να πάρουν απ’ τη μοναστηριακή ιατρική, οργανώνονταν σε περίφημες, αργότερα, ιατρικές σχολές. Τέτοιο είναι το παράδειγμα της γνωστής Σχολής του Σαλέρνο στην Ιταλία. Κάπως έτσι φανταζόμαστε και το ρόλο των Ασκληπιείων, απ’ όπου ξεκίνησε η μεγαλοφυία τού Ιπποκράτη, η ίδια που αργότερα δόξασε το θεσμό, αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση τού περίφημου Ασκληπιείου τής Κω.

[1] Βρέθηκαν πάρα πολλές στις επιγραφές των διαφόρων Ασκληπιείων.[2] Την επιβεβαίωσή του τη βλέπουμε και στα νεώτερα χρόνια.