Η ιατρική γνώση του Μεσαίωνα και των συγγενικών με την ιατρική επιστημών, βρίσκεται καταχωρημένη σε μια σειρά βιβλίων με τυπικά χαρακτηριστικά. Ο τύπος των βιβλίων αυτών επαναλαμβανόταν στερεότυπα από κάθε συγγραφέα με μοναδική διαφορά, από χειρόγραφο σε χειρόγραφο, την καλύτερη ή χειρότερη γραφή και τη μεγαλύτερη ή μικρότερη αξία των μικρογραφιών που το στόλιζαν. Έχουμε κιόλας αναφέρει βιβλία, όπως το «Σύνταγμα υγείας του Σαλέρνο», που αποτέλεσαν πραγματική φιλολογική παράδοση, που εξακολουθούσε να ανθεί και στα χρόνια της Αναγέννησης.
ΕΙΔΙΚΟΙ «ΟΔΗΓΟΙ» ΚΑΙ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ»
Από τα αρχικά «Συντάγματα», που ήταν έργα γενικού χαρακτήρα, συλλογές υγιεινοδιαιτητικών κανόνων μαζί με στοιχεία επαγγελματικής ηθικής, προήλθαν έργα πιο ειδικά. Ήταν οι «οδηγοί» υγείας για μεμονωμένα άτομα, ευγενείς κυρίως και πρίγκιπες ή προορίζονταν για ορισμένες ηλικίες ή επαγγέλματα, όπως οδηγοί για γέροντες, οδηγοί για σπουδαστές κλπ. Τα έργα αυτά διακρίνονταν για την αυστηρή τυποποίηση και στερεοτυπία τους και ήταν γραμμένα από φημισμένες προσωπικότητες ή από κοινούς ιατρούς. Ακόμη και στην εικονογράφηση των κειμένων βλέπει κανείς να επαναλαμβάνονται απελπιστικά τα ίδια «μοτίβα», με μόνη τη διαφορά την ποιότητα της απόδοσης, ανάλογη με τη δεξιοτεχνία του σχεδιαστή.
Από τους «οδηγούς» αυτούς προέκυψαν στη συνέχεια οι «συμβουλές», ένα άλλο ιατρικό φιλολογικό είδος με πλατειά διάδοση το Μεσαίωνα, το ίδιο πάντως στερεότυπο και εξ ίσου ανιαρό. Οι «συμβουλές» ήταν σύντομοι «οδηγοί», πιο ειδικευμένοι, αφού προορίζονταν όχι απλά για συγκεκριμένο πελάτη, αλλά και για συγκεκριμένη ασθένεια. Ο ιατρός, βασιζόμενος στα συμπτώματα που παρατηρούσε στον ασθενή, τον κατέτασσε σ’ έναν απ’ τους ιδιοσυγκρασιακούς τύπους (χολερικός, φλεγματικός, αιματώδης, μελαγχολικός). Οι τύποι αυτοί προέρχονταν, κατά τους αρχαίους, από την υπεροχή πότε του ενός και πότε του άλλου χυμού τού σώματος (κίτρινη χολή, φλέγμα, αίμα, μέλαινα χολή). Μετά καθόριζε την ασθένεια: συμφόρηση, κολίτιδα, πνευμονία κλπ.
Το επόμενο κεφάλαιο ήταν αφιερωμένο στη θεραπεία: διαιτητική, φαρμακευτική, χειρουργική. Το περιεχόμενό του δε πρόσφερε τίποτα περισσότερο από όσα μπορούσε να διαβάσει κανείς στις σελίδες ενός «οδηγού». Μολαταύτα στις «συμβουλές» ακριβώς αυτές στηρίχθηκε η φήμη πολλών ιατρών τού Μεσαίωνα.
ΟΙ ΤΑΚΟΥΪΝΟΙ
Με τον καιρό οι «οδηγοί» γίνονταν πιο πολύπλοκοι. Εμπλουτίζονταν με παρατηρήσεις, συχνά φανταστικές ή αυθαίρετες και με λαβυρινθώδεις συλλογισμούς, με προορισμό να δικαιολογήσουν τα συμπεράσματα του ιατρού και την προτεινόμενη θεραπεία.
Οι δυσκολίες όμως με τον καιρό πλήθυναν. Στη γνωστή απ’ τους αρχαίους θεωρεία των 4 χυμών οι Άραβες πρόσθεσαν και κάτι άλλο. Οι 4 βασικές ποιότητες (θερμό, ψυχρό, υγρό, ξηρό) που βρίσκονταν σε κάθε αντικείμενο του σύμπαντος, ορυκτό, φυτό ή ζώο, σε διαφόρους συνδυασμούς, όπως υγρό και ψυχρό, ξηρό και θερμό κλπ., παρουσιάζονται επιπλέον καθεμία με 4 βαθμούς. Πώς τώρα κατόρθωναν οι ιατροί αυτοί, να καθορίζουν το βαθμό της κάθε ποιότητας, μένει μυστήριο ανεξιχνίαστο. Πίστευαν πάντως ότι μπορούσαν να τον καθορίσουν και να στηριχθούν στο συμπέρασμά τους, για να χαράξουν τη διαιτητική ή φαρμακευτική θεραπεία του αρρώστου δίνοντας βότανα αντίθετης ποιότητας και βαθμού. Η θεραπευτική αρχή ήταν: «τα αντίθετα γιατρεύονται με τα αντίθετα».
Για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες που προέκυπταν από την ύπαρξη πολλών τέτοιων συμβουλευτικών εγχειριδίων, ένας Άραβας χριστιανός από τη Βαγδάτη (11ος αιών), ο Ιμπν Μπουτλάν, σκέφτηκε να τα απλοποιήσει, σχηματοποιώντας τη μορφή τους. Από την προσπάθειά του προέκυψε ο πρώτος από 6 πίνακες, «πίνακας υγείας» (αραβικά «τακουΐν αλ σιχχά»). Η πρώτη λέξη του αραβικού τίτλου μεταφέρθηκε αυτούσια στη λατινική γλώσσα, όταν μεταφράστηκε το έργο, πήρε λατινική κατάληξη και καθιερώθηκε ως κοινόχρηστη ονομασία των βιβλίων αυτών που ονομάστηκαν «τακουΐνοι».
Οι 6 αυτοί πίνακες είχαν σαν θέμα τους από ένα αντικείμενο της υγιεινής και διαιτολογίας και συγκεκριμένα τον αέρα, τα τρόφιμα και τα ποτά, την κίνηση και την ανάπαυση, τον ύπνο και την εγρήγορση, πλήρωση και κένωση και παθήσεις της ψυχής. Καθένα από τα αντικείμενα αυτά εξεταζόταν μαζί με ένα αντίστοιχο ανατομικό θέμα και με τις σχετικές παθολογικές καταστάσεις.
Η σχηματική κι άκαμπτη αυτή διάταξη ήταν καθαρά αραβική και την κληρονόμησε αυτούσια η δυτική ιατρική χωρίς καμιά τροποποίηση. Το ίδιο ισχύει και για τις εικονογραφήσεις των αντικειμένων, όπου επικρατούσε η ομάδα των 5 ανθρωπίνων μορφών σε βατραχοειδή στάση. Κάθε μια απ’ τις μορφές αυτές παρίστανε ένα από τα βασικά συστήματα του ανθρωπίνου σώματος: φλέβες, αρτηρίες, οστά, νεύρα, μύες. Τα σπλάγχνα του θώρακος και της κοιλιάς περιέχονταν συνήθως στις δυο πρώτες εικόνες.
Αν και όλα αυτά καταγράφονται στο ενεργητικό της προσφοράς των Αράβων στην ιατρική, όμως δεν είναι λίγοι οι ερευνητές που ανάγουν τα σχήματα αυτά στην αλεξανδρινή εποχή.
Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ
Τόσο οι «οδηγοί» όσο κι οι «συμβουλές» και οι «πίνακες» έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό που μας κινεί το ενδιαφέρον. Είναι η γλώσσα στην οποία έχουν γραφεί. Πρόκειται για ένα παράξενο κράμα, στο οποίο συναντώνται ελληνικές με λατινικές λέξεις και αρκετές μεταγραμματισμένες αραβικές. Έτσι βλέπουμε να αναμιγνύεται στη φαρμακολογία το γνωστό μπεζοάρ (λέξη αραβική) με το ελληνικό βούγλωσσον και στην ανατομία το αραβικό σοφάκ (τοιχωματικό περιτόναιο) με το λατινικό κίρμπους (μείζον επίπλουν) και τον ελληνικό οισοφάγο. Κι όμως η ορολογία αυτή επιβίωσε για αιώνες, ώστε τη βρίσκομε ακόμη και στον ανατομικό άτλαντα του Γκουΐντο ντα Βιτζέβανο, που στην ουσία εικονογράφησε την Ανατομική του Μοντίνο, ενός απ’ τους πιο διαπρεπείς ιατρούς της τελευταίας περιόδου του Μεσαίωνα. Η συμβολή των Αράβων επιβιώνει μετά από πολλούς αιώνες μέσω των αραβικών όρων που πολιτογραφήθηκαν στις ιατρικές επιστήμες.
ΤΑ ΒΟΤΑΝΟΛΟΓΙΑ
Τονίσαμε ήδη την προσφορά των Αράβων στο τομέα της φαρμακολογίας: κατάταξη και σχηματοποίηση των κλασικών γνώσεων, κατάκτηση νέων και διόρθωση των σφαλμάτων του Πλινίου και του Διοσκουρίδη. Στο πεδίο αυτό συνεισέφεραν σημαντικά και τα μοναστήρια, στους κήπους των οποίων, κοντά στα χορταρικά και τα λουλούδια, καλλιεργούνταν και φαρμακευτικά φυτά.
Με το καιρό προέκυψε η ανάγκη να περιγραφούν ορισμένα φαρμακευτικά και δηλητηριώδη φυτά και να δημιουργηθούν βοτανολόγια, κατάλογοι, δηλαδή, φυτών με τη βοτανική περιγραφή τους, τις αρετές και τις βλαπτικές τους επιδράσεις, καθώς και τα νοσήματα, στα οποία συνιστούσαν τη χρήση τους. Σε πολλούς από τους καταλόγους αυτούς καθοριζόταν ακόμη και ο κατάλληλος χρόνος, μήνας, ημέρα και ώρα τής συλλογής τους και επί πλέον το… καταλληλότερο γι’ αυτόν το σκοπό πρόσωπο, καθώς και ορισμένες απαραίτητες διατυπώσεις. Αν δεν ακολουθούνταν οι υποδείξεις αυτές, ιδίως ο ακριβής χρόνος που προϋπόθετε τη μεσουράνηση ορισμένου… ζωδίου, τότε το βότανο όχι μόνο έχανε τις φαρμακευτικές του ιδιότητες, αλλά μπορούσε και να προκαλέσει τα εντελώς αντίθετα αποτελέσματα. Τυπική περίπτωση ήταν εκείνη του φυτού «μανδραγόρας», που άλλοτε ήταν αρσενικό κι άλλοτε θηλυκό, και για κάθε ενδεχόμενο έπρεπε να δοκιμάζεται πρώτα η ενέργειά του σ’ ένα σκύλο. Μετά από τέτοιες πληροφορίες χρειαζόταν μεγάλη προσπάθεια για να μπορέσει να πάρει κανείς από τα βοτανολόγια χρήσιμες συμβουλές. Πάντως, το γεγονός ότι όλα αυτά θεωρούνταν επιστήμη, δίνει μια θλιβερή εικόνα για την εποχή εκείνη και το κοινωνικό της επίπεδο.
Το ίδιο απογοητευτική είναι κι η εικόνα ενός ανάλογου προς τα βοτανολόγια κατάλογου ζώων όπου, όπως και με τα φυτά, διδάσκονταν οι περιγραφές τους. Βέβαια «ζωολόγια» υπήρχαν από την αρχαιότητα. Πολύ γνωστό βιβλίο ήταν τα «Θηριακά» του διδακτικού ποιητή και ιατρού Νίκανδρου του Κολοφωνίου.[1] Αναφέρεται στα δήγματα από φίδια κι άλλα δηλητηριώδη ερπετά και στη θεραπεία τους με διάφορα βότανα σαν αντίδοτα των δηλητηρίων τους. Σε άλλο του έργο, τα «Αλεξιφάρμακα», καταχωρούνται πολλά φυτικά, ζωικά κι ανόργανα δηλητήρια, δίνοντας ταυτόχρονα και τα αντίδοτά τους.
Τα ζωολόγια του μεσαίωνα είναι τουλάχιστον σε ορισμένα μέρη, επηρεασμένα σημαντικά από τα έργα του Νίκανδρου, που είχαν αρκετές φορές μεταφραστεί στα λατινικά και μάλιστα από ποιητές, όπως ο Βιργίλιος[2] κι ο Μάρκος Λουκανός.[3]
Ένα από τα ζωολόγια του Μεσαίωνα, χαρακτηριστικό του είδους, είναι αυτό του Μπρουνέτο Λατίνι[4] με τίτλο «Τεζόρο». Σ' αυτό ο συγγραφέας αφιερώνει αρκετές σελίδες για να περιγράψει πώς η σαλαμάνδρα ζει μες στη φωτιά και πώς ο βασιλίσκος (τρομερό φίδι), μπορεί να σκοτώσει με μόνο το βλέμμα του. Για άλλη μια φορά δηλαδή βρισκόμαστε μπρος σε μια σειρά μύθων κι αφελών πληροφοριών με αξιώσεις επιστημονικής ακρίβειας. Εξαίρεση αποτελεί το έργο του Αλβέρτου τού Μεγάλου,[5] οι παρατηρήσεις του οποίου φτάνουν ως του σημείου να αμφισβητούν την ορθότητα ορισμένων απόψεων τού Αριστοτέλη. Μαζί μ' αυτό το έργο, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διαβάζεται και ένα παράξενο βιβλίο του Φρειδερίκου Β', βασιλιά της Σικελίας κι αυτοκράτορα της Γερμανίας (1194-1250). Πρόκειται για τον φωτισμένο ηγεμόνα, που, όπως είδαμε, συνιστούσε την εκτέλεση ανατομικών μελετών στο πτώμα. Τον βλέπουμε επίσης, φανατικό μελετητή της ζωολογίας και μανιώδη κυνηγό, απασχόληση που διευκόλυνε τις ζωολογικές του μελέτες. Το κυνήγι γινόταν τότε συνήθως με τη βοήθεια κυνηγετικών γερακιών. Στο θέμα αυτό, ο Φρειδερίκος έγραψε πραγματεία, όπου πρόσθεσε διάφορες οξυδερκείς παρατηρήσεις σχετικά με τα ήθη κι έθιμα διαφόρων ζώων. Εκτός από το θαυμάσιο περιεχόμενό του, το έργο αυτό είναι περίφημο και για ένα άλλο λόγο: τις θαυμάσιες μικρογραφίες που στολίζουν τους πιο φημισμένους κώδικές του.
[1] Από την Κλάρο της Κολοφώνας (2ος π.Χ. αιών). Άκμασε την εποχή που ο Άτταλος ήταν βασιλιάς τής Περγάμου (138-133 π.Χ.).
[2] Publius Vergilius Maro (70-19 π.Χ.). Λατίνος ποιητής, απ' τους κορυφαίους των ρωμαϊκών χρόνων.[3] Marcus Annaeus Lucanus (39-65 μ.Χ.). Λατίνος ποιητής, ανιψιός του Σενέκα. Συμμετείχε σε συνωμοσία κατά του Νέρωνα, αλλά όταν τα σχέδια των συνωμοτών αποκαλύφθηκαν, αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει.[4] Brunetto Latini (1220-1294), Ιταλός λόγιος. Ήταν φανατικός οπαδός τών Γουέλφων κι εξορίστηκε στη Γαλλία την περίοδο 1260-12266.[5] Albertus Magnus (1200-1280). Γερμανός φιλόσοφος και θεολόγος της Καθολικής Εκκλησίας. Θεωρείται πρόδρομος του Θωμά Ακινάτη.
ΕΙΔΙΚΟΙ «ΟΔΗΓΟΙ» ΚΑΙ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ»
Από τα αρχικά «Συντάγματα», που ήταν έργα γενικού χαρακτήρα, συλλογές υγιεινοδιαιτητικών κανόνων μαζί με στοιχεία επαγγελματικής ηθικής, προήλθαν έργα πιο ειδικά. Ήταν οι «οδηγοί» υγείας για μεμονωμένα άτομα, ευγενείς κυρίως και πρίγκιπες ή προορίζονταν για ορισμένες ηλικίες ή επαγγέλματα, όπως οδηγοί για γέροντες, οδηγοί για σπουδαστές κλπ. Τα έργα αυτά διακρίνονταν για την αυστηρή τυποποίηση και στερεοτυπία τους και ήταν γραμμένα από φημισμένες προσωπικότητες ή από κοινούς ιατρούς. Ακόμη και στην εικονογράφηση των κειμένων βλέπει κανείς να επαναλαμβάνονται απελπιστικά τα ίδια «μοτίβα», με μόνη τη διαφορά την ποιότητα της απόδοσης, ανάλογη με τη δεξιοτεχνία του σχεδιαστή.
Από τους «οδηγούς» αυτούς προέκυψαν στη συνέχεια οι «συμβουλές», ένα άλλο ιατρικό φιλολογικό είδος με πλατειά διάδοση το Μεσαίωνα, το ίδιο πάντως στερεότυπο και εξ ίσου ανιαρό. Οι «συμβουλές» ήταν σύντομοι «οδηγοί», πιο ειδικευμένοι, αφού προορίζονταν όχι απλά για συγκεκριμένο πελάτη, αλλά και για συγκεκριμένη ασθένεια. Ο ιατρός, βασιζόμενος στα συμπτώματα που παρατηρούσε στον ασθενή, τον κατέτασσε σ’ έναν απ’ τους ιδιοσυγκρασιακούς τύπους (χολερικός, φλεγματικός, αιματώδης, μελαγχολικός). Οι τύποι αυτοί προέρχονταν, κατά τους αρχαίους, από την υπεροχή πότε του ενός και πότε του άλλου χυμού τού σώματος (κίτρινη χολή, φλέγμα, αίμα, μέλαινα χολή). Μετά καθόριζε την ασθένεια: συμφόρηση, κολίτιδα, πνευμονία κλπ.
Το επόμενο κεφάλαιο ήταν αφιερωμένο στη θεραπεία: διαιτητική, φαρμακευτική, χειρουργική. Το περιεχόμενό του δε πρόσφερε τίποτα περισσότερο από όσα μπορούσε να διαβάσει κανείς στις σελίδες ενός «οδηγού». Μολαταύτα στις «συμβουλές» ακριβώς αυτές στηρίχθηκε η φήμη πολλών ιατρών τού Μεσαίωνα.
ΟΙ ΤΑΚΟΥΪΝΟΙ
Με τον καιρό οι «οδηγοί» γίνονταν πιο πολύπλοκοι. Εμπλουτίζονταν με παρατηρήσεις, συχνά φανταστικές ή αυθαίρετες και με λαβυρινθώδεις συλλογισμούς, με προορισμό να δικαιολογήσουν τα συμπεράσματα του ιατρού και την προτεινόμενη θεραπεία.
Οι δυσκολίες όμως με τον καιρό πλήθυναν. Στη γνωστή απ’ τους αρχαίους θεωρεία των 4 χυμών οι Άραβες πρόσθεσαν και κάτι άλλο. Οι 4 βασικές ποιότητες (θερμό, ψυχρό, υγρό, ξηρό) που βρίσκονταν σε κάθε αντικείμενο του σύμπαντος, ορυκτό, φυτό ή ζώο, σε διαφόρους συνδυασμούς, όπως υγρό και ψυχρό, ξηρό και θερμό κλπ., παρουσιάζονται επιπλέον καθεμία με 4 βαθμούς. Πώς τώρα κατόρθωναν οι ιατροί αυτοί, να καθορίζουν το βαθμό της κάθε ποιότητας, μένει μυστήριο ανεξιχνίαστο. Πίστευαν πάντως ότι μπορούσαν να τον καθορίσουν και να στηριχθούν στο συμπέρασμά τους, για να χαράξουν τη διαιτητική ή φαρμακευτική θεραπεία του αρρώστου δίνοντας βότανα αντίθετης ποιότητας και βαθμού. Η θεραπευτική αρχή ήταν: «τα αντίθετα γιατρεύονται με τα αντίθετα».
Για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες που προέκυπταν από την ύπαρξη πολλών τέτοιων συμβουλευτικών εγχειριδίων, ένας Άραβας χριστιανός από τη Βαγδάτη (11ος αιών), ο Ιμπν Μπουτλάν, σκέφτηκε να τα απλοποιήσει, σχηματοποιώντας τη μορφή τους. Από την προσπάθειά του προέκυψε ο πρώτος από 6 πίνακες, «πίνακας υγείας» (αραβικά «τακουΐν αλ σιχχά»). Η πρώτη λέξη του αραβικού τίτλου μεταφέρθηκε αυτούσια στη λατινική γλώσσα, όταν μεταφράστηκε το έργο, πήρε λατινική κατάληξη και καθιερώθηκε ως κοινόχρηστη ονομασία των βιβλίων αυτών που ονομάστηκαν «τακουΐνοι».
Οι 6 αυτοί πίνακες είχαν σαν θέμα τους από ένα αντικείμενο της υγιεινής και διαιτολογίας και συγκεκριμένα τον αέρα, τα τρόφιμα και τα ποτά, την κίνηση και την ανάπαυση, τον ύπνο και την εγρήγορση, πλήρωση και κένωση και παθήσεις της ψυχής. Καθένα από τα αντικείμενα αυτά εξεταζόταν μαζί με ένα αντίστοιχο ανατομικό θέμα και με τις σχετικές παθολογικές καταστάσεις.
Η σχηματική κι άκαμπτη αυτή διάταξη ήταν καθαρά αραβική και την κληρονόμησε αυτούσια η δυτική ιατρική χωρίς καμιά τροποποίηση. Το ίδιο ισχύει και για τις εικονογραφήσεις των αντικειμένων, όπου επικρατούσε η ομάδα των 5 ανθρωπίνων μορφών σε βατραχοειδή στάση. Κάθε μια απ’ τις μορφές αυτές παρίστανε ένα από τα βασικά συστήματα του ανθρωπίνου σώματος: φλέβες, αρτηρίες, οστά, νεύρα, μύες. Τα σπλάγχνα του θώρακος και της κοιλιάς περιέχονταν συνήθως στις δυο πρώτες εικόνες.
Αν και όλα αυτά καταγράφονται στο ενεργητικό της προσφοράς των Αράβων στην ιατρική, όμως δεν είναι λίγοι οι ερευνητές που ανάγουν τα σχήματα αυτά στην αλεξανδρινή εποχή.
Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ
Τόσο οι «οδηγοί» όσο κι οι «συμβουλές» και οι «πίνακες» έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό που μας κινεί το ενδιαφέρον. Είναι η γλώσσα στην οποία έχουν γραφεί. Πρόκειται για ένα παράξενο κράμα, στο οποίο συναντώνται ελληνικές με λατινικές λέξεις και αρκετές μεταγραμματισμένες αραβικές. Έτσι βλέπουμε να αναμιγνύεται στη φαρμακολογία το γνωστό μπεζοάρ (λέξη αραβική) με το ελληνικό βούγλωσσον και στην ανατομία το αραβικό σοφάκ (τοιχωματικό περιτόναιο) με το λατινικό κίρμπους (μείζον επίπλουν) και τον ελληνικό οισοφάγο. Κι όμως η ορολογία αυτή επιβίωσε για αιώνες, ώστε τη βρίσκομε ακόμη και στον ανατομικό άτλαντα του Γκουΐντο ντα Βιτζέβανο, που στην ουσία εικονογράφησε την Ανατομική του Μοντίνο, ενός απ’ τους πιο διαπρεπείς ιατρούς της τελευταίας περιόδου του Μεσαίωνα. Η συμβολή των Αράβων επιβιώνει μετά από πολλούς αιώνες μέσω των αραβικών όρων που πολιτογραφήθηκαν στις ιατρικές επιστήμες.
ΤΑ ΒΟΤΑΝΟΛΟΓΙΑ
Τονίσαμε ήδη την προσφορά των Αράβων στο τομέα της φαρμακολογίας: κατάταξη και σχηματοποίηση των κλασικών γνώσεων, κατάκτηση νέων και διόρθωση των σφαλμάτων του Πλινίου και του Διοσκουρίδη. Στο πεδίο αυτό συνεισέφεραν σημαντικά και τα μοναστήρια, στους κήπους των οποίων, κοντά στα χορταρικά και τα λουλούδια, καλλιεργούνταν και φαρμακευτικά φυτά.
Με το καιρό προέκυψε η ανάγκη να περιγραφούν ορισμένα φαρμακευτικά και δηλητηριώδη φυτά και να δημιουργηθούν βοτανολόγια, κατάλογοι, δηλαδή, φυτών με τη βοτανική περιγραφή τους, τις αρετές και τις βλαπτικές τους επιδράσεις, καθώς και τα νοσήματα, στα οποία συνιστούσαν τη χρήση τους. Σε πολλούς από τους καταλόγους αυτούς καθοριζόταν ακόμη και ο κατάλληλος χρόνος, μήνας, ημέρα και ώρα τής συλλογής τους και επί πλέον το… καταλληλότερο γι’ αυτόν το σκοπό πρόσωπο, καθώς και ορισμένες απαραίτητες διατυπώσεις. Αν δεν ακολουθούνταν οι υποδείξεις αυτές, ιδίως ο ακριβής χρόνος που προϋπόθετε τη μεσουράνηση ορισμένου… ζωδίου, τότε το βότανο όχι μόνο έχανε τις φαρμακευτικές του ιδιότητες, αλλά μπορούσε και να προκαλέσει τα εντελώς αντίθετα αποτελέσματα. Τυπική περίπτωση ήταν εκείνη του φυτού «μανδραγόρας», που άλλοτε ήταν αρσενικό κι άλλοτε θηλυκό, και για κάθε ενδεχόμενο έπρεπε να δοκιμάζεται πρώτα η ενέργειά του σ’ ένα σκύλο. Μετά από τέτοιες πληροφορίες χρειαζόταν μεγάλη προσπάθεια για να μπορέσει να πάρει κανείς από τα βοτανολόγια χρήσιμες συμβουλές. Πάντως, το γεγονός ότι όλα αυτά θεωρούνταν επιστήμη, δίνει μια θλιβερή εικόνα για την εποχή εκείνη και το κοινωνικό της επίπεδο.
Το ίδιο απογοητευτική είναι κι η εικόνα ενός ανάλογου προς τα βοτανολόγια κατάλογου ζώων όπου, όπως και με τα φυτά, διδάσκονταν οι περιγραφές τους. Βέβαια «ζωολόγια» υπήρχαν από την αρχαιότητα. Πολύ γνωστό βιβλίο ήταν τα «Θηριακά» του διδακτικού ποιητή και ιατρού Νίκανδρου του Κολοφωνίου.[1] Αναφέρεται στα δήγματα από φίδια κι άλλα δηλητηριώδη ερπετά και στη θεραπεία τους με διάφορα βότανα σαν αντίδοτα των δηλητηρίων τους. Σε άλλο του έργο, τα «Αλεξιφάρμακα», καταχωρούνται πολλά φυτικά, ζωικά κι ανόργανα δηλητήρια, δίνοντας ταυτόχρονα και τα αντίδοτά τους.
Τα ζωολόγια του μεσαίωνα είναι τουλάχιστον σε ορισμένα μέρη, επηρεασμένα σημαντικά από τα έργα του Νίκανδρου, που είχαν αρκετές φορές μεταφραστεί στα λατινικά και μάλιστα από ποιητές, όπως ο Βιργίλιος[2] κι ο Μάρκος Λουκανός.[3]
Ένα από τα ζωολόγια του Μεσαίωνα, χαρακτηριστικό του είδους, είναι αυτό του Μπρουνέτο Λατίνι[4] με τίτλο «Τεζόρο». Σ' αυτό ο συγγραφέας αφιερώνει αρκετές σελίδες για να περιγράψει πώς η σαλαμάνδρα ζει μες στη φωτιά και πώς ο βασιλίσκος (τρομερό φίδι), μπορεί να σκοτώσει με μόνο το βλέμμα του. Για άλλη μια φορά δηλαδή βρισκόμαστε μπρος σε μια σειρά μύθων κι αφελών πληροφοριών με αξιώσεις επιστημονικής ακρίβειας. Εξαίρεση αποτελεί το έργο του Αλβέρτου τού Μεγάλου,[5] οι παρατηρήσεις του οποίου φτάνουν ως του σημείου να αμφισβητούν την ορθότητα ορισμένων απόψεων τού Αριστοτέλη. Μαζί μ' αυτό το έργο, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διαβάζεται και ένα παράξενο βιβλίο του Φρειδερίκου Β', βασιλιά της Σικελίας κι αυτοκράτορα της Γερμανίας (1194-1250). Πρόκειται για τον φωτισμένο ηγεμόνα, που, όπως είδαμε, συνιστούσε την εκτέλεση ανατομικών μελετών στο πτώμα. Τον βλέπουμε επίσης, φανατικό μελετητή της ζωολογίας και μανιώδη κυνηγό, απασχόληση που διευκόλυνε τις ζωολογικές του μελέτες. Το κυνήγι γινόταν τότε συνήθως με τη βοήθεια κυνηγετικών γερακιών. Στο θέμα αυτό, ο Φρειδερίκος έγραψε πραγματεία, όπου πρόσθεσε διάφορες οξυδερκείς παρατηρήσεις σχετικά με τα ήθη κι έθιμα διαφόρων ζώων. Εκτός από το θαυμάσιο περιεχόμενό του, το έργο αυτό είναι περίφημο και για ένα άλλο λόγο: τις θαυμάσιες μικρογραφίες που στολίζουν τους πιο φημισμένους κώδικές του.
[1] Από την Κλάρο της Κολοφώνας (2ος π.Χ. αιών). Άκμασε την εποχή που ο Άτταλος ήταν βασιλιάς τής Περγάμου (138-133 π.Χ.).
[2] Publius Vergilius Maro (70-19 π.Χ.). Λατίνος ποιητής, απ' τους κορυφαίους των ρωμαϊκών χρόνων.[3] Marcus Annaeus Lucanus (39-65 μ.Χ.). Λατίνος ποιητής, ανιψιός του Σενέκα. Συμμετείχε σε συνωμοσία κατά του Νέρωνα, αλλά όταν τα σχέδια των συνωμοτών αποκαλύφθηκαν, αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει.[4] Brunetto Latini (1220-1294), Ιταλός λόγιος. Ήταν φανατικός οπαδός τών Γουέλφων κι εξορίστηκε στη Γαλλία την περίοδο 1260-12266.[5] Albertus Magnus (1200-1280). Γερμανός φιλόσοφος και θεολόγος της Καθολικής Εκκλησίας. Θεωρείται πρόδρομος του Θωμά Ακινάτη.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου