Όπως είδαμε στα προηγούμενα, η επαναστατική μεταβολή των μεθόδων της έρευνας που προήλθε από τους μεγάλους του 17ου αιώνα, το Βάκωνα, τον Καρτέσιο, το Γαλιλαίο, άνοιξε για την επιστήμη τελείως νέους ορίζοντες που κανείς μέχρι τότε δεν υποψιαζόταν. Η ανακάλυψη και η χρησιμοποίηση της οπτικής μεγέθυνσης, στο πλαίσιο ιδίως της «τεχνικής και λεπτολόγου ανατομικής», έγινε αφορμή να κλονιστούν οι βάσεις της παλιάς επιστήμης, καθώς αποκαλύπτονταν οι πλάνες και οι αδυναμίες της.
Είδαμε ακόμα στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα τον τεράστιο όγκο του συγκεντρωμένου υλικού, από άπειρες νέες παρατηρήσεις, να κάνει έντονα αισθητή την ανάγκη για μια νέα συστηματοποίηση των ανθρώπινων γνώσεων, τόσο άρτια στη συγκρότησή της, όσο τουλάχιστον ήταν τα (από πολλές απόψεις εσφαλμένα) συστήματα του Αριστοτέλη και του Γαληνού.
Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ
Η έλλειψη ενός νέου συστήματος από το ένα μέρος και ο ασυγκράτητος ενθουσιασμός για την καθαρή θεωρητική έρευνα από το άλλο, είχαν κάνει το γιατρό να απομακρυνθεί από το προσκέφαλο του αρρώστου για να πάρει θέση πίσω από το μικροσκόπιο. Αυτό ήταν ένας επαρκής λόγος, ένα ισχυρό επιχείρημα για τους οπαδούς του Αριστοτέλη και του Γαληνού να εκδηλώσουν μαχητικά την αντίδρασή τους προς τις νέες ιδέες. Τους ακολούθησαν και πνεύματα προοδευτικά, οι άνθρωποι που είχαν συνταχθεί με τις απόψεις μιας σπουδαίας φυσιογνωμίας, του Τόμας Σύντενχαμ, που πήρε τον τίτλο του «Άγγλου Ιπποκράτη», επειδή ζητούσε την επιστροφή του γιατρού κοντά στον άρρωστο.
Ήταν ακόμα και μερικές πλάνες από την παράδοση που εξακολουθούσαν ακόμα να ασκούν την επιρροή τους και να παραμορφώνουν την ερμηνεία που δινόταν σε νέες ανακαλύψεις, όσο κι αν αυτές προέρχονταν από φωτισμένες διάνοιες. Τα σημεία, όπου η παράδοση εξακολουθούσε να ασκεί την επιβολή της, ήταν βασικά τρία:
α) Τα νεύρα εξακολουθούσαν να θεωρούνται σύστημα αγγείων, παρά την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος από τον Χάρβεϊ και την επιβεβαίωσή της με την ανακάλυψη των τριχοειδών αγγείων από το Μαλπίγγι.
β) Εξακολουθούσαν να παραδέχονται, ως αποτέλεσμα της επιβίωσης της σχετικής πλάνης με τα νεύρα, την ύπαρξη των διαφόρων «πνευμάτων» του Γαληνού, δηλαδή του ζωτικού, του ζωικού κλπ.
γ) Δεν είχαν κατορθώσει να απαλλαγούν από τη θεωρία της αυτόματης γένεσης. Ο ίδιος ο Ρέντι, παρά τα θαυμάσια πειράματά του, συνέχιζε να την παραδέχεται για τα φυτά, ορισμένα έντομα και τα παράσιτα που ζούσαν στο εσωτερικό του σώματος των ζώων.
Διαβάζει κανείς, πράγματι, απόψεις σαν τις ακόλουθες: «Ο καπνός, όπως όλα τα ναρκωτικά, ναρκώνει τα πνεύματα». «Ο κλειστός αέρας (των ορυχείων), που εισπνέεται από το στόμα κατά την αναπνοή, κορεσμένος από σωματίδια πολύ επιβλαβή για τους πνεύμονες, τον εγκέφαλο και τα πνεύματα, προκαλεί στάση του όγκου του αίματος κι αυτών ακόμα των πνευμάτων, από την οποία προέρχονται μετά πλήθος ασθένειες».
Από τις παραγράφους αυτές του Ραματσίνι, ανθρώπου όχι τυχαίου, αποδεικνύεται ότι τα «πνεύματα», όχι μόνον εξακολουθούσαν να αντιστέκονται, αλλά κυκλοφορούν στο σώμα όπως και στο αίμα. Ο Ραματσίνι, όπως και ο Μαλπίγγι, παραδέχονται την ανακάλυψη του Χάρβεϊ, αλλά συνέχιζαν να πιστεύουν και στα «πνεύματα», που τα θέλουν να κυκλοφορούν δια μέσου του συστήματος των αγγείων που αποτελούν τα νεύρα!
Στον καθαρά βιολογικό τομέα, ο Ρέντι δεν απορρίπτει τελείως την παραδοσιακή βιολογία. Αναφέρει ως πιθανό προϊόν αυτόματης γένεσης τις κηκίδες που παράγονται στις βελανιδιές και τα συγγενικά τους δέντρα. Είναι κάτι που οριοθετεί την πρόοδο των επιστημών στο 17ο αιώνα.
Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ 17ου ΑΙΩΝΑ
Αυτή ήταν, όπως βλέπει κανείς, αρκετά βαριά για τον αιώνα που ακολουθούσε. Η επιστήμη είχε να εκτελέσει δύσκολο έργο. Έπρεπε να συνεχιστεί ο δρόμος που είχε ανοίξει με το Βάκωνα, για να οδηγήσει όλο και προς νέες ανακαλύψεις που θα προωθήσουν τη γνώση πέρα από εκεί που είχαν φτάσει οι επιστήμονες του 17ου αιώνα. Έπρεπε να συστηματοποιηθεί το υλικό που καθημερινά συλλεγόταν και να ερμηνευτεί με συνέπεια, πραγματική και λογική. Έπρεπε τέλος να διορθωθούν τα σφάλματα και να μετριαστούν ορισμένες υπερβολές του αιώνα που έφυγε.
Όλα αυτά απαιτούσαν, αφενός τελειότερα μέσα και μεθόδους έρευνας και αφετέρου νέους τρόπους ερμηνείας. Κι αυτό όχι μόνον στον ιατρικό τομέα. Το ίδιο ίσχυε και για κάθε άλλη φυσική επιστήμη: η επανάσταση του Κοπέρνικου είναι από τα πιο εύγλωττα παραδείγματα στο πεδίο της αστρονομίας και της φυσικής.
Αλλά δε θα παραβιάσουμε εδώ ξένους τομείς, αφού δε γράφουμε ιστορία των επιστημών και πολύ περισσότερο της αστρονομίας και της φυσικής. Όμως και στον ξένο αυτόν για μας χώρο, μπορούμε να ανακαλύψουμε κάτι το πολύ χρήσιμο, ακολουθώντας στο σημείο αυτό την τακτική του αρχαίου φιλόσοφου, του Σενέκα. Έτσι, μια ειρηνική εισβολή στην επικράτεια της ιστορίας της φυσικής και της αστρονομίας φαίνεται επιβεβλημένη, αν πρόκειται να ανακαλύψουμε ένα εύγλωττο παράδειγμα για το βάρος της κληρονομιάς του 17ου προς το 18ο αιώνα.
Ο Κοπέρνικος αντιμετωπίζοντας την εξαιρετικά περίπλοκη διαδικασία που χρειαζόταν για την ερμηνεία των ουρανίων φαινομένων, όταν ως κέντρο του σύμπαντος τοποθετούσαν τη γη, έκανε μια ευφυή σκέψη: δεν είναι δυνατόν η φύση να ακολουθεί ένα δρόμο τόσο περίπλοκο, όταν υπάρχει άλλος πολύ πιο απλούστερος για να ακολουθήσει. Και ξεκινώντας από τη θεωρία του αρχαίου Έλληνα αστρονόμου Αρίσταρχου, όπως ο ίδιος ομολογεί, δοκίμασε να αντικαταστήσει τη γη ως κέντρο του σύμπαντος με τον ήλιο. Το νέο ηλιοκεντρικό σύστημα αποδείχθηκε εξαιρετικά απλό σε σύγκριση με το γεωκεντρικό του Πτολεμαίου. Κατά τα άλλα όμως ο Κοπέρνικος εξακολουθούσε να παραδέχεται το σύστημα του Πτολεμαίου περί ουρανίων σφαιρών: η σφαίρα των απλανών βρισκόταν έξω από τη σφαίρα των πλανητών. Ο δρόμος όμως είχε ανοίξει. Η ανακάλυψη του Κοπέρνικου έδινε τους καρπούς της.
Στο φιλοσοφικό τομέα, ο Τζιορντάνο Μπρούνο συλλαμβάνει την ιδέα ότι οι κόσμοι είναι άπειροι και το ηλιακό μας σύστημα είναι ένας από τους άπειρους αυτούς κόσμους. Ο Μπρούνο, που γεννήθηκε 5 χρόνια μετά τη δημοσίευση του έργου του Βεσάλιου «Περί της κατασκευής του ανθρώπινου σώματος» (1548), υπέστη τον δια πυράς θάνατο στον οποίο τον καταδίκασε η Ιερά Εξέταση, το 1600. Η χρονολογία αυτή μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη μιας νέας εποχής.
Οι νέες αντιλήψεις αντιμετώπισαν ισχυρότατη αντίδραση. Ένας από τους εκπροσώπους της, ο Τύχων Μπράε (1546-1601) επιχείρησε να δημιουργήσει ένα νέο σύστημα, συγχρόνως ηλιοκεντρικό και γεωκεντρικό: οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον ήλιο, αλλά και ο ήλιος μαζί με τη σελήνη περιστρέφονται γύρω από τη γη. Ο ίδιος όμως ο Μπράε συνέλεξε όγκο υλικού, που επέτρεψε στον Κέπλερ να διατυπώσει τους πρώτους νόμους του νέου σύμπαντος.
Οι νόμοι αυτοί, που αφορούσαν την κίνηση των πλανητών μέσα στο ηλιακό σύστημα, δεν αρκούσαν για να καλύψουν όλες τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων και να ερμηνεύσουν όλα τα ουράνια φαινόμενα. Και για να εκφραστούμε στη γλώσσα των μαθηματικών, ο ολοκληρωτικός λογισμός του Κέπλερ έπρεπε να γίνει διαφορετικός, πράγμα που προϋπέθετε ένα νέο σύστημα μαθηματικών υπολογισμών: το απειροστικό.
Το βαρύ αυτό έργο, μαζί με τόσα άλλα, ήταν στοιχεία της κληρονομιάς που ο 17ος αιώνας άφηνε στο 18ο. Έπρεπε να επινοηθούν νέες μέθοδοι έρευνας κκαι υπολογισμών, στα μέτρα των νέων αντιλήψεων και των νέων προοπτικών.
Η παρεμβολή του Ισαάκ Νιούτον (Νεύτωνα) (1642-1727) και η από μέρους του ανακάλυψη του νόμου της παγκόσμιας έλξης, που ανακοινώθηκε στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου, το 1686, σημαίνει στο θέμα αυτό πάρα πολλά. Αποτελεί μια εύγλωττη δικαιολογία της παρέκβασης που μας έφερε στα οικόπεδα της ιστορίας της αστρολογίας και της φυσικής.
Η ΙΑΤΡΙΚΗ
Στην ίδια ακριβώς κατάσταση βρίσκονται με την έναρξη του 18ου αιώνα οι ιατρικές και οι παραϊατρικές επιστήμες. Ο όγκος των παρατηρήσεων και ο αριθμός των επαναστατικών ανακαλύψεων, που είχε πραγματοποιηθεί τον προηγούμενο αιώνα, είναι τεράστιος. Από εδώ δικαιολογείται κατά ένα μεγάλο μέρος κι ο χαρακτηρισμός μερικών επιστημόνων για το 18ο αιώνα, ως «αιώνας των συστημάτων».
Από ό,τι αναφέραμε μέχρις εδώ, ο χαρακτηρισμός αυτός φαίνεται αρκετά δικαιολογημένος. Τα όρια μέχρι τα οποία μπορεί να θεωρηθεί ορθός θα φανούν στα όσα θα εκθέσουμε γι’ αυτόν στα επόμενα. Άλλωστε, δεν μπορεί κανείς να συμπυκνώσει τα γνωρίσματα μιας ολόκληρης εποχής σ’ ένα και μόνο χαρακτηρισμό, όσο περιεκτικός κι αν είναι. Το ίδιο, όπως και ο χαρακτηρισμός του 16ου αιώνα, ως «αιώνα της ανατομίας», δε μας δίνει παρά μια μόνο όψη του αιώνα αυτού, παραγνωρίζοντας τόσες και τόσες άλλες. Έτσι και ο 18ς αιώνας, δεν υπήρξε μόνο αιώνας των συστημάτων, όσο κι αν αυτά αποτελούν ένα αρκετά χτυπητό χαρακτηριστικό του.
Είδαμε ακόμα στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα τον τεράστιο όγκο του συγκεντρωμένου υλικού, από άπειρες νέες παρατηρήσεις, να κάνει έντονα αισθητή την ανάγκη για μια νέα συστηματοποίηση των ανθρώπινων γνώσεων, τόσο άρτια στη συγκρότησή της, όσο τουλάχιστον ήταν τα (από πολλές απόψεις εσφαλμένα) συστήματα του Αριστοτέλη και του Γαληνού.
Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ
Η έλλειψη ενός νέου συστήματος από το ένα μέρος και ο ασυγκράτητος ενθουσιασμός για την καθαρή θεωρητική έρευνα από το άλλο, είχαν κάνει το γιατρό να απομακρυνθεί από το προσκέφαλο του αρρώστου για να πάρει θέση πίσω από το μικροσκόπιο. Αυτό ήταν ένας επαρκής λόγος, ένα ισχυρό επιχείρημα για τους οπαδούς του Αριστοτέλη και του Γαληνού να εκδηλώσουν μαχητικά την αντίδρασή τους προς τις νέες ιδέες. Τους ακολούθησαν και πνεύματα προοδευτικά, οι άνθρωποι που είχαν συνταχθεί με τις απόψεις μιας σπουδαίας φυσιογνωμίας, του Τόμας Σύντενχαμ, που πήρε τον τίτλο του «Άγγλου Ιπποκράτη», επειδή ζητούσε την επιστροφή του γιατρού κοντά στον άρρωστο.
Ήταν ακόμα και μερικές πλάνες από την παράδοση που εξακολουθούσαν ακόμα να ασκούν την επιρροή τους και να παραμορφώνουν την ερμηνεία που δινόταν σε νέες ανακαλύψεις, όσο κι αν αυτές προέρχονταν από φωτισμένες διάνοιες. Τα σημεία, όπου η παράδοση εξακολουθούσε να ασκεί την επιβολή της, ήταν βασικά τρία:
α) Τα νεύρα εξακολουθούσαν να θεωρούνται σύστημα αγγείων, παρά την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος από τον Χάρβεϊ και την επιβεβαίωσή της με την ανακάλυψη των τριχοειδών αγγείων από το Μαλπίγγι.
β) Εξακολουθούσαν να παραδέχονται, ως αποτέλεσμα της επιβίωσης της σχετικής πλάνης με τα νεύρα, την ύπαρξη των διαφόρων «πνευμάτων» του Γαληνού, δηλαδή του ζωτικού, του ζωικού κλπ.
γ) Δεν είχαν κατορθώσει να απαλλαγούν από τη θεωρία της αυτόματης γένεσης. Ο ίδιος ο Ρέντι, παρά τα θαυμάσια πειράματά του, συνέχιζε να την παραδέχεται για τα φυτά, ορισμένα έντομα και τα παράσιτα που ζούσαν στο εσωτερικό του σώματος των ζώων.
Διαβάζει κανείς, πράγματι, απόψεις σαν τις ακόλουθες: «Ο καπνός, όπως όλα τα ναρκωτικά, ναρκώνει τα πνεύματα». «Ο κλειστός αέρας (των ορυχείων), που εισπνέεται από το στόμα κατά την αναπνοή, κορεσμένος από σωματίδια πολύ επιβλαβή για τους πνεύμονες, τον εγκέφαλο και τα πνεύματα, προκαλεί στάση του όγκου του αίματος κι αυτών ακόμα των πνευμάτων, από την οποία προέρχονται μετά πλήθος ασθένειες».
Από τις παραγράφους αυτές του Ραματσίνι, ανθρώπου όχι τυχαίου, αποδεικνύεται ότι τα «πνεύματα», όχι μόνον εξακολουθούσαν να αντιστέκονται, αλλά κυκλοφορούν στο σώμα όπως και στο αίμα. Ο Ραματσίνι, όπως και ο Μαλπίγγι, παραδέχονται την ανακάλυψη του Χάρβεϊ, αλλά συνέχιζαν να πιστεύουν και στα «πνεύματα», που τα θέλουν να κυκλοφορούν δια μέσου του συστήματος των αγγείων που αποτελούν τα νεύρα!
Στον καθαρά βιολογικό τομέα, ο Ρέντι δεν απορρίπτει τελείως την παραδοσιακή βιολογία. Αναφέρει ως πιθανό προϊόν αυτόματης γένεσης τις κηκίδες που παράγονται στις βελανιδιές και τα συγγενικά τους δέντρα. Είναι κάτι που οριοθετεί την πρόοδο των επιστημών στο 17ο αιώνα.
Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ 17ου ΑΙΩΝΑ
Αυτή ήταν, όπως βλέπει κανείς, αρκετά βαριά για τον αιώνα που ακολουθούσε. Η επιστήμη είχε να εκτελέσει δύσκολο έργο. Έπρεπε να συνεχιστεί ο δρόμος που είχε ανοίξει με το Βάκωνα, για να οδηγήσει όλο και προς νέες ανακαλύψεις που θα προωθήσουν τη γνώση πέρα από εκεί που είχαν φτάσει οι επιστήμονες του 17ου αιώνα. Έπρεπε να συστηματοποιηθεί το υλικό που καθημερινά συλλεγόταν και να ερμηνευτεί με συνέπεια, πραγματική και λογική. Έπρεπε τέλος να διορθωθούν τα σφάλματα και να μετριαστούν ορισμένες υπερβολές του αιώνα που έφυγε.
Όλα αυτά απαιτούσαν, αφενός τελειότερα μέσα και μεθόδους έρευνας και αφετέρου νέους τρόπους ερμηνείας. Κι αυτό όχι μόνον στον ιατρικό τομέα. Το ίδιο ίσχυε και για κάθε άλλη φυσική επιστήμη: η επανάσταση του Κοπέρνικου είναι από τα πιο εύγλωττα παραδείγματα στο πεδίο της αστρονομίας και της φυσικής.
Αλλά δε θα παραβιάσουμε εδώ ξένους τομείς, αφού δε γράφουμε ιστορία των επιστημών και πολύ περισσότερο της αστρονομίας και της φυσικής. Όμως και στον ξένο αυτόν για μας χώρο, μπορούμε να ανακαλύψουμε κάτι το πολύ χρήσιμο, ακολουθώντας στο σημείο αυτό την τακτική του αρχαίου φιλόσοφου, του Σενέκα. Έτσι, μια ειρηνική εισβολή στην επικράτεια της ιστορίας της φυσικής και της αστρονομίας φαίνεται επιβεβλημένη, αν πρόκειται να ανακαλύψουμε ένα εύγλωττο παράδειγμα για το βάρος της κληρονομιάς του 17ου προς το 18ο αιώνα.
Ο Κοπέρνικος αντιμετωπίζοντας την εξαιρετικά περίπλοκη διαδικασία που χρειαζόταν για την ερμηνεία των ουρανίων φαινομένων, όταν ως κέντρο του σύμπαντος τοποθετούσαν τη γη, έκανε μια ευφυή σκέψη: δεν είναι δυνατόν η φύση να ακολουθεί ένα δρόμο τόσο περίπλοκο, όταν υπάρχει άλλος πολύ πιο απλούστερος για να ακολουθήσει. Και ξεκινώντας από τη θεωρία του αρχαίου Έλληνα αστρονόμου Αρίσταρχου, όπως ο ίδιος ομολογεί, δοκίμασε να αντικαταστήσει τη γη ως κέντρο του σύμπαντος με τον ήλιο. Το νέο ηλιοκεντρικό σύστημα αποδείχθηκε εξαιρετικά απλό σε σύγκριση με το γεωκεντρικό του Πτολεμαίου. Κατά τα άλλα όμως ο Κοπέρνικος εξακολουθούσε να παραδέχεται το σύστημα του Πτολεμαίου περί ουρανίων σφαιρών: η σφαίρα των απλανών βρισκόταν έξω από τη σφαίρα των πλανητών. Ο δρόμος όμως είχε ανοίξει. Η ανακάλυψη του Κοπέρνικου έδινε τους καρπούς της.
Στο φιλοσοφικό τομέα, ο Τζιορντάνο Μπρούνο συλλαμβάνει την ιδέα ότι οι κόσμοι είναι άπειροι και το ηλιακό μας σύστημα είναι ένας από τους άπειρους αυτούς κόσμους. Ο Μπρούνο, που γεννήθηκε 5 χρόνια μετά τη δημοσίευση του έργου του Βεσάλιου «Περί της κατασκευής του ανθρώπινου σώματος» (1548), υπέστη τον δια πυράς θάνατο στον οποίο τον καταδίκασε η Ιερά Εξέταση, το 1600. Η χρονολογία αυτή μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη μιας νέας εποχής.
Οι νέες αντιλήψεις αντιμετώπισαν ισχυρότατη αντίδραση. Ένας από τους εκπροσώπους της, ο Τύχων Μπράε (1546-1601) επιχείρησε να δημιουργήσει ένα νέο σύστημα, συγχρόνως ηλιοκεντρικό και γεωκεντρικό: οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον ήλιο, αλλά και ο ήλιος μαζί με τη σελήνη περιστρέφονται γύρω από τη γη. Ο ίδιος όμως ο Μπράε συνέλεξε όγκο υλικού, που επέτρεψε στον Κέπλερ να διατυπώσει τους πρώτους νόμους του νέου σύμπαντος.
Οι νόμοι αυτοί, που αφορούσαν την κίνηση των πλανητών μέσα στο ηλιακό σύστημα, δεν αρκούσαν για να καλύψουν όλες τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων και να ερμηνεύσουν όλα τα ουράνια φαινόμενα. Και για να εκφραστούμε στη γλώσσα των μαθηματικών, ο ολοκληρωτικός λογισμός του Κέπλερ έπρεπε να γίνει διαφορετικός, πράγμα που προϋπέθετε ένα νέο σύστημα μαθηματικών υπολογισμών: το απειροστικό.
Το βαρύ αυτό έργο, μαζί με τόσα άλλα, ήταν στοιχεία της κληρονομιάς που ο 17ος αιώνας άφηνε στο 18ο. Έπρεπε να επινοηθούν νέες μέθοδοι έρευνας κκαι υπολογισμών, στα μέτρα των νέων αντιλήψεων και των νέων προοπτικών.
Η παρεμβολή του Ισαάκ Νιούτον (Νεύτωνα) (1642-1727) και η από μέρους του ανακάλυψη του νόμου της παγκόσμιας έλξης, που ανακοινώθηκε στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου, το 1686, σημαίνει στο θέμα αυτό πάρα πολλά. Αποτελεί μια εύγλωττη δικαιολογία της παρέκβασης που μας έφερε στα οικόπεδα της ιστορίας της αστρολογίας και της φυσικής.
Η ΙΑΤΡΙΚΗ
Στην ίδια ακριβώς κατάσταση βρίσκονται με την έναρξη του 18ου αιώνα οι ιατρικές και οι παραϊατρικές επιστήμες. Ο όγκος των παρατηρήσεων και ο αριθμός των επαναστατικών ανακαλύψεων, που είχε πραγματοποιηθεί τον προηγούμενο αιώνα, είναι τεράστιος. Από εδώ δικαιολογείται κατά ένα μεγάλο μέρος κι ο χαρακτηρισμός μερικών επιστημόνων για το 18ο αιώνα, ως «αιώνας των συστημάτων».
Από ό,τι αναφέραμε μέχρις εδώ, ο χαρακτηρισμός αυτός φαίνεται αρκετά δικαιολογημένος. Τα όρια μέχρι τα οποία μπορεί να θεωρηθεί ορθός θα φανούν στα όσα θα εκθέσουμε γι’ αυτόν στα επόμενα. Άλλωστε, δεν μπορεί κανείς να συμπυκνώσει τα γνωρίσματα μιας ολόκληρης εποχής σ’ ένα και μόνο χαρακτηρισμό, όσο περιεκτικός κι αν είναι. Το ίδιο, όπως και ο χαρακτηρισμός του 16ου αιώνα, ως «αιώνα της ανατομίας», δε μας δίνει παρά μια μόνο όψη του αιώνα αυτού, παραγνωρίζοντας τόσες και τόσες άλλες. Έτσι και ο 18ς αιώνας, δεν υπήρξε μόνο αιώνας των συστημάτων, όσο κι αν αυτά αποτελούν ένα αρκετά χτυπητό χαρακτηριστικό του.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου