27/2/09

Σημασία και αξία του έργου του Μπιφόν [60]

Αν θα θέλαμε να αξιολογήσουμε το έργο του Ζωρζ-Λουί Λεκλέρκ ντε Μπιφόν στην πραγματική του έκταση, οι στήλες αυτές θα ήταν ανεπαρκείς. Γιατί στο έργο του μεγάλου φυσιοδίφη συναντά κανείς κατά τρόπο μοναδικό, στην ιστορία των επιστημών γενικότερα, στην ιστορία της ιατρικής πιο ειδικά, οξυδερκείς προβλέψεις και πλούσιους οραματισμούς, μεγαλοφυείς συλλήψεις και επιτυχείς λύσεις προβλημάτων, που καλύπτουν όλη την έκταση των φυσικών επιστημών. Το πλαίσιο πάνω στο οποίο έχει αναπτυχθεί ολόκληρο το πλέγμα των επιστημονικών του αντιλήψεων είναι οι νέες φιλοσοφικές ιδέες που βλάστησαν από τα πνευματικά σπέρματα του17ου αιώνα και καρποφορώντας έκαναν το 18ο αιώνα «αιώνα των φώτων».
Αν αφήσουμε τη σκέψη μας να στραφεί στους αιώνες μέσα από τους οποίους παρακολουθήσαμε στα προηγούμενα την εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύματος, μόνο με μια προσωπικότητα θα τολμούσαμε να συγκρίνουμε τον Μπιφόν για την ευρύτητα της σκέψης και τον όγκο του έργου του: με τον Αριστοτέλη. Τι άλλο ήταν το ιδανικό του μεγάλου Σταγειρίτη φιλοσόφου ως τις τελευταίες μέρες της ζωής του από την τέλεια, οργανική και εξαντλητική περιγραφή ολόκληρου του φυσικού κόσμου; Στο σημείο τουλάχιστον αυτό οι δυο διάνοιες συναντώνται και γεφυρώνουν στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού μια απόσταση 2.000 ετών.
Τον υπογραμμό του Αριστοτέλη συναντάμε και στον άλλο μεγάλο του 18ου αιώνα, που γεννήθηκε τον ίδιο χρόνο με τον Μπιφόν, έζησε όμως 10 χρόνια λιγότερο: τον Λινναίο. Την ίδια ιδέα επεδίωκε κι αυτός να μεταβάλλει σε πραγματικότητα, πράγμα που πέτυχε με το δικό του τρόπο, ενώνοντας σε ένα οργανικό δεμένο οικοδόμημα τις πολυποίκιλες μορφές, με τις οποίες εκδηλώνεται η φύση στα διάφορα βασίλειά της.
Το έργο των δύο μεγάλων του 18ου αιώνα, παρά τις ομοιότητές του έχει και τις διαφορές του.

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΜΠΙΦΟΝ ΚΑΙ ΛΙΝΝΑΙΟΥ
Το θαυμάσιο συστηματικό οικοδόμημα του Λινναίου στηρίζεται στην πεποίθηση για το αναλλοίωτο των ειδών. Η προσπάθειά του στρέφεται προς την οριστική συστηματοποίηση όλου του φυσιογνωστικού υλικού που συγκέντρωσαν έρευνες και παρατηρήσεις δεκάδων αιώνων και γενεών επιστημόνων ή ερευνητικών ανθρώπων. Είναι δυο σημεία στα οποία το έργο του Λινναίου βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με εκείνο του Αριστοτέλη. Αν διαφέρουν κάπου είναι ο μεγαλύτερος ή μικρότερος όγκος του υλικού και η έκταση της ακρίβειας των παρατηρήσεων, μια και ο Λινναίος διέθετε και τα όσο προσέφερε η εισαγωγή του μικροσκοπίου στην επιστημονική έρευνα.
Αν ερευνήσει όμως κανείς βαθύτερα τα πράγματα, θα διαπιστώσει τεράστιες διαφορές. Ο Αριστοτέλης ζητάει να ερμηνεύσει τον κόσμο: η συλλογή του υλικού και η ταξινόμησή του είναι απλά το μέσο για την κατασκευή του θεωρητικού οικοδομήματος της φύσης. Αντίθετα, ο Λινναίος παίρνει την ερμηνεία της φύσης ως κάτι το δεδομένο. Η βαθειά θρησκευτική του πίστη είναι αρκετή για το σκοπό αυτό. Η συλλογή του υλικού και η οργανωτική του συστηματοποίηση αποτελεί για το Λινναίο κεντρικό σκοπό: κάθε τάξη, γένος και είδος στο ταξινομικό του σύστημα είναι μια ευκαιρία δοξολογίας του Θεού. Ανάμεσα στον Αριστοτέλη και στο Λινναίο υπάρχει στην πραγματικότητα χάσμα αγεφύρωτο.
Εκείνο που είναι το περίεργο (κάτι που δεν παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην ιστορία, ίσως πιο πολύ στην ιστορία των επιστημών) είναι πως ό,τι υποστηρίξαμε για το Λινναίο, μπορούμε να το επαναλάβουμε και για το Μπιφόν, για διαφορετικούς όμως λόγους. Ο Μπιφόν αναζητάει όπως και ο Αριστοτέλης μια ενιαία ερμηνεία των φυσικών φαινομένων. Συνεπώς και γι’ αυτόν η συλλογή και ταξινόμηση του φυσιογνωστικού υλικού είναι μόνο μέσο, προϋπόθεση της θεωρητικής κατασκευής, που αλλιώς θα έμενα ένα μάταιο πνευματικό παιχνίδι. Από την άποψη αυτή η ομοιότητα του έργου του Μπιφόν με εκείνο του Αριστοτέλη είναι ολοφάνερη. Από την άλλη όμως ο Μπιφόν παρουσιάζεται ελάχιστα προχωρημένος σε ταξινομικά σχήματα κι αυτό είναι ένα στοιχείο που απομακρύνει τη σκέψη του από τις αντιλήψεις του Αριστοτέλη.
Με όσα είπαμε, φαίνεται μια «διαφωνούσα συμφωνία» να συνδέει τους δύο σοφούς του 18ου αιώνα με το μεγάλο πρόδρομό τους της αρχαιότητας: ό,τι συνδέει τον ένα μαζί του είναι το ίδιο που τον χωρίζει από τον άλλο. Αυτό επαναλαμβάνεται και προς την αντίθετη κατεύθυνση.

ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
Στις διαφορές σκέψης μεταξύ Μπιφόν και Λινναίου ασφαλώς συνετέλεσα κατο διαφορετικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ανδρώθηκαν οι δυο σοφοί.
Ο Λινναίος ήταν άνθρωπος του βορρά. Στα πλάτη που γεννήθηκε το φυσικό περιβάλλον συντελούσε στη δημιουργία όχι μόνο φυσικού, αλλά και πνευματικού κλίματος πολύ διαφορετικού από εκείνο της Μεσογείου. Ο μεσαιωνικός μυστικισμός είχε πάρει ένα χρώμα τελείως διαφορικό από εκείνο που είχε στις νότιες θάλασσες. Αρκεί να συγκρίνουμε τις μικρογραφίες ενός χειρογράφου μιας από τις βόρειες χώρες με τις μινιατούρες ενός ιταλικού ή γαλλικού κώδικα της ίδιας εποχής, για να διαπιστώσουμε αμέσως την απόσταση που χώριζε τους δύο τόπους. Στον σκοτεινό και απαισιόδοξο μυστικισμό του βορρά που διαρκώς αναλογίζεται το θάνατο, ο νότος έχει να αντιπαρατάξει το φως και την ευφροσύνη της «τέλειας χαράς» του Φραγκίσκου της Ασίζης! Το 17ο αιώνα οι διαφορές δεν είχαν ακόμα αμβλυνθεί. Το κίνημα του Ιανσενισμού, για το οποίο έχουμε και πάλι μιλήσει, με τις απαισιόδοξες αντιλήψεις του, από το βορρά είχε ξεκινήσει. Ο Κορνέλις Γιάνσεν με το εκλατινισμένο όνομα Γιανσένιους (1585-1638), στην Ολλανδία γεννήθηκε και στη Φλαμανδία πέθανε. Και κάτι ακόμα: ο Λινναίος, γιος προτεστάντη κληρικού μεγάλωσε σ’ ένα έντονα θρησκευτικό περιβάλλον και γεμάτο μυστικισμό.
Τα πράγματα είναι διαφορετικά με τον Μπιφόν. Αυτός μεγάλωσε μέσα στην πολυτέλεια μιας εύπορης οικογένειας του α’ μισού του 18ου αιώνα. Σε πολύ νέα ηλικία βρέθηκε διαχειριστής μιας τεράστιας περιουσίας, που μπορούσε να διαθέτει κατά βούληση, σ’ ένα περιβάλλον όπου νέες και τολμηρές ιδέες κυριαρχούσαν. Στη βάση αυτή ήταν επόμενο να οικοδομηθούν πολύ διαφορετικές αντιλήψεις για την επιστημονική έρευνα.
Σύμφωνα με τα λόγια του Σεν Μπεβ, όσο κι αν δεν μπορούμε να πιστέψουμε στην απόλυτη ορθότητά τους, ο Ιανσενισμός δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μια ανταρσία στους κόλπους του Χριστιανισμού, ενώ αυτό που προκάλεσε ο Καρτέσιος ήταν μια παγκόσμια επανάσταση.
Ο Λινναίος εμπνεύστηκε από το κίνημα του Ιανσενισμού, ενώ η σκέψη του Μπιφόν διαμορφώθηκε στο κλίμα του καρτεσιανισμού. Αν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός αυτό, έχουμε αμέσως το κλειδί των διαφορών ανάμεσα στη σκέψη των δύο σοφών του 18ου αιώνα.

ΕΝΑ ΠΝΕΥΜΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ
Ο Μπιφόν, φυσιογνωμία της εποχής της διαφώτισης, παρουσιάζεται απαλλαγμένος τελείως από τα παραδοσιακά σχήματα και ανεπηρέαστος από το γράμμα των Γραφών. Στην «Ιστορία της γης» τολμά να ισχυριστεί ότι η υδρόγειος είναι πολύ πιο παλαιή από όσα επιτρέπουν να συμπεράνουμε τα ιερά κείμενα, ερμηνευμένα βέβαια με το σχολαστικό πνεύμα του καθολικισμού της εποχής. Αντί για 6.000 χρόνια της εβραϊκής χρονολόγησης της ιστορίας της γης, ο Μπιφόν έδινε στον πλανήτη μας ηλικία τουλάχιστον 100.000 ετών. Οι υπολογισμοί του βασίζονταν στα πρώτα συμπεράσματα των γεωλογικών μελετών του. Υποστήριζε ακόμα ότι τα βουνά είναι το αποτέλεσμα της σεισμικής δραστηριότητας της γης και της διαβρωτικής ενέργειας των υδάτων της επιφανείας της. Και ακόμα ότι οι πλανήτες υπήρξαν κάποτε σε μακρινούς καιρούς, μέρος της ηλιακής μάζας. Αντίθετα προς την αριστοτελική αφθαρσία των ουρανών θεωρούσε τον ήλιο προορισμένο κάποια μέρα να σβήσει.
Οι ιδέες αυτές δεν άφησαν φυσικά αδιάφορες τις αρχές της παπικής εκκλησίας, που επενέβηκαν, με αρκετή πάντως μετριοπάθεια, εξαναγκάζοντας τον Μπιφόν να υπαναχωρήσει, πράγμα που γίνεται αισθητό στον 4ο τόμο της «Φυσικής Ιστορίας» του. Ο σοφός όμως δεν εγκατέλειψε τις τολμηρές αντιλήψεις του, στις οποίες και επανέρχεται με ανανεωμένες δυνάμεις στην ομιλία του «Περί των εποχών της γης», που έγινε στην Ακαδημία της Ντιζόν, το 1773.
Αυτή τη φορά ο καθολικισμός εκδηλώθηκε κατά τρόπο απειλητικό, πράγμα που ανάγκασε τον Μπιφόν να εγκαταλείψει το Παρίσι γιατί φοβόταν μια ανοικτή καταγγελία στο εκκλησιαστικό δικαστήριο, πράγμα που τελικά απέφυγε χάρη στη μεσολάβηση της φίλης του κυρίας Νέκερ. Η φιλία του με την κυρία αυτή ήταν μια παρήγορη νότα στη ζωή του Μπιφόν που δεν υπήρξε πάντοτε ευτυχής. Ο θάνατος της συζύγου του που υπεραγαπούσε και η έκλυτη ζωή του μοναδικού του γιου, τον είχαν ποτίσει με αρκετή πικρία. Ευτυχώς ο Μπιφόν δεν έζησε τόσο ώστε να δεχθεί και το τελευταίο πλήγμα της μοίρας, βλέποντας το κεφάλι του γιου του να πέφτει κομμένο από τη λαιμητόμο το 1793. Ο φονικός παροξυσμός της Γαλλικής Επανάστασης δεν μπορούσε πια να ταράξει τον αιώνιο ύπνο του.
Χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς να τον απασχολούν ιδιαίτερα προβλήματα της διπλής ονοματολογίας και του ταξινομικού συστήματος, με πλούσιες ενοράσεις και επαναστατικές ιδέες, που η φρόνηση του επέβαλε να κρατάει στο στάδιο των απλών υποθέσεων, ο Μπιφόν άφησε ένα μνημειώδες έργο, μόνιμη μαρτυρία της μεγαλοφυΐας του.
Όπως παρατηρεί ειδικός ερευνητής οι αντιλήψεις του για τον κόσμο, που τον θεωρούσε δυναμικό σύστημα με ιστορία, μεταμορφώσεις, θέατρο δράσεων και αντιδράσεων, που επηρεάζουν την πορεία των φαινομένων, είναι τελείως διαφορετικές από τις στατικές μη κινητικές αντιλήψεις του Λινναίου. Γι’ αυτό το έργο του Γάλλου είναι ισότιμο, αν όχι ανώτερο από την προσφορά του Σουηδού, πιο πολύ για τις ιδέες του, παρά για τη συμβολή του στη γνώση των φαινομένων που παρατήρησε.
Το έργο του Λινναίου είναι το αποκορύφωμα μιας μακράς ιστορικής περιόδου, η κωδικοποίηση της σκέψης της με κρυστάλλινη διαύγεια, όργανο απαραίτητο για κάθε μελλοντική εξέλιξη. Αντίθετα, το έργο του Μπιφόν είναι το προοίμιο, η εισαγωγή σε μια νέα ιστορική περίοδο, ένας συλλογισμός, ασαφής κάπως ακόμα και αόριστος, που όμως αφήνει να ξεχωρίζουν ανάμεσά του τα θέματα που θα απασχολήσουν τον επιστήμονα του 19ου αιώνα. Ο πρώτος κλείνει επάξια την περίοδο του σχολαστικισμού, ο δεύτερος ανοίγει την περίοδο του σύγχρονου κόσμου.
Το άνοιγμα της νέας εποχής γίνεται από τον Μπιφόν όχι μόνο με τις μεγαλοφυείς επιστημονικές του εμπνεύσεις, αλλά και με μια λογοτεχνική αίσθηση τόσο λεπτή και ένα τόσο καλαίσθητο και χυμώδη λόγο, ώστε οι σελίδες του έργου του να αποκτούν την αξία λογοτεχνικού έργου υψηλού επιπέδου. Ο Μπιφόν δεν περιγράφει π.χ. τόσο τα ζώα, όσο τη ζωή τους, το περιβάλλοντος, θα έλεγε κανείς το χαρακτήρα τους. Γι’ αυτό τα βιβλία του έχουν τη χάρη ενός γοητευτικού μυθιστορήματος της φύσης.

Δεν υπάρχουν σχόλια: