ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΪΩΑΝΝΗΣ
Ο Κωνσταντίνος Καραϊωάννης γεννήθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα στα Τρίκαλα ή, κατ’ άλλους, στα Ιωάννινα. Σπούδασε στη Νάπολη κοντά σε φημισμένους δασκάλους και εργάστηκε τα πρώτα χρόνια στην πόλη των σπουδών του. Στη συνέχεια εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου γνώρισε τον Γρηγόριο Γκίκα. Όταν αυτός τοποθετήθηκε ηγεμόνας της Βλαχίας και της Μολδαβίας, πήρε τον Καραϊωάννη ως αρχίατρο της ηγεμονίας. Έχοντας «έρωτα παιδείας» μπόρεσε να οργανώσει τα σχολεία της περιοχής σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Μετά την πτώση του ηγεμόνα ο αρχίατρός του έφυγε για τη Ρωσία, όπου άσκησε για μερικά χρόνια την ιατρική και μετά επέστρεψε στα Ιωάννινα όπου αναδείχθηκε ως ο μεγαλύτερος γιατρός της περιοχής. «Ούτος είχε φθάσει εις άκρον της ιατρικής τέχνης [] πολλάκις τους πτωχούς ου μόνον αμισθί εθεράπευεν ιδίοις ιατρικοίς (με δικά του φάρμακα), αλλά και τα προς το ζην δαψιλώς (με αφθονία) εχορήγη», γράφει ο Ζαβίρας. Πέθανε πηγαίνοντας για επίσκεψη σε άρρωστο Τούρκο αξιωματούχο στα Τρίκαλα. Δύο βιβλία του Καραϊωάννη («Σύνοψις Λογικής» και «Θησαυρός Γραμματικής») εκδόθηκαν στη Βούδα (Ουγγαρία) το 1797.
ΘΩΜΑΣ ΜΑΝΔΑΚΑΣΗΣ
Ο Θωμάς Μανδακάσης γεννήθηκε στην Καστοριά (1709) και σπούδασε αρχικά στη Ρωσία στο «Γυμνάσιον του Μοναστηρίου της Αγίας Τριάδος». Σπούδασε ιατρική στη Λειψία σε ώριμη ηλικία, αφού πήρε το πτυχίο σε ηλικία 48 ετών (1757), έχοντας προφανώς εργαστεί τα ενδιάμεσα χρόνια, κάτι που σημαίνει ότι η ιατρική ήταν γι’ αυτόν σοβαρή επιλογή. Όπως γράφει σύγχρονός του «παιδείας τε τοις άλλοις και φιλοσόφων μαθημάτων ευ ήκων, προπάντων δε της των Ασκληπιάδων ιεράς τέχνης αμφιλαφώς εχόμενος ην κανταύθα εν Λειψία της Σαξωνίας μετιέναι τε και ασκείν, αδεία δήπου και συναινέσει των Ακαδημαϊκών επιτέτραπται». Τα χρήματα που κέρδιζε ασκώντας την ιατρική στη Λειψία τα διέθετα για την έκδοση χρήσιμων για τους Έλληνες βιβλίων. Η διδακτορική του διατριβή στα ελληνικά και στα λατινικά είχε ως θέμα της «Όμοια των ελλειπόντων ιάματα - Dissimilibus similium defisientium madicina []. Θωμάς Μανδακάσης Καστοριανός Μακεδών τη ιατρική σπουδάζων». Το 1767 επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου ίδρυσε σχολείο το οποίο και διεύθυνε.
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ
Ο Αθανάσιος Υψηλάντης (1711-1789) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν γόνος της παλαιάς οικογένειας των Υψηλάντη, που είχε εγκατασταθεί στην Πόλη από το 1665. Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα. Εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη και πέτυχε να γίνει αρχίατρος στην αυλή του Μεγάλου Βεζίρη Ρεντζίπ πασά, αργότερα δε γιατρός του ηγεμόνα της Βλαχίας Γρηγόριου Γκίκα. Ο Υψηλάντης πρόσθεσε αργότερα ως δεύτερο επώνυμο Κομνηνός, καθώς, όπως υποστήριζε, οι δύο οικογένειες είχαν συγγενικό δεσμό μεταξύ τους. Ο γιατρός Αθανάσιος Υψηλάντης-Κομνηνός θεωρείται σπουδαίος χρονικογράφος και έχει γράψει «Πολιτικών και Θρησκευτικών Βιβλία 12». Αρκετές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του διασώζει στο έργο του «Βίοι Παράλληλοι» (Τόμος 6ος, 1874) ο γιατρός και πρώτος πτυχιούχος και διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αναστάσιος Γούδας. Από το μεγάλο αυτό έργο ο αρχιμανδρίτης Γερμανός Αφθονίδης εξέδωσε τα Βιβλία Η', Θ', Ι' που αναφέρονται στα μετά την Άλωση (Φωτοαναστατική επανέκδοση 1971).
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ
Πολυμαθής και πολύγλωσσος ο Δημήτριος Προκοπίου είχε αρχικά το επώνυμο Παμπέρης. Το μεταγενέστερο Προκοπίου οφείλεται στο μοναχικό του όνομα Προκόπιος. Λόγιος, ιερομόναχος και γιατρός γεννήθηκε στη Μοσχόπολη στις αρχές του 18ου αιώνα. Σπούδασε στην Πάδοβα, όπου υπηρέτησε ως γραμματέας του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Το κυριότερο έργο του είναι η «Επιτετμημένη επαρίθμησις των κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών» (17ος αιώνας).
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΝΟΤΑΡΑΣ
Αρχές του 18ου αιώνα δραστηριοποιείται και ο Δημήτριος Νοταράς, από τη μεγάλη βυζαντινή οικογένεια της Πελοποννήσου. Είχε σπουδάσει στη Ρώμη και την Πάδοβα και κατά τον Δημήτριο Προκοπίου-Παμπέρη είχε μόρφωση κλασική («Θύραθεν παιδεία») και θεολογική («την καθ’ ημάς ιεράν») και γνώριζε γλώσσες. Εργάστηκε ως αρχίατρος του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας.
ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΟΥΛΑΗΜΟΥ
Σύγχρονός του και ο Σταύρος Μουλαήμου, από τα Ιωάννινα με σπουδές στην Πάδοβα και σε άλλα μέρη της Ιταλίας. Έγραψε και τύπωσε βιβλίο με θέμα τα αντίδοτα στο δάγκωμα δηλητηριωδών φιδιών, που κυκλοφόρησε στη Βενετία το 1724. Ο Μουλαήμου πέθανε το 1733, άγνωστο σε ποια ηλικία.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΝΗΣ
Ο πρόωρος θάνατος σε ηλικία 38 ετών (1723-1761) δεν επέτρεψε στον Ιωάννη Κοντονή να αναπτύξει τις ικανότητες και τις γνώσεις του. Από παλαιά οικογένεια της Ζακύνθου, με τίτλους ευγενείας, είχε τη δυνατότητα για εξαιρετική μόρφωση, συμπλήρωσε δε τις σπουδές του με την ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Επέστρεψε στη Ζάκυνθο, όπου όμως δεν τον ικανοποίησε η άσκηση της ιατρικής. Ταξίδεψε πολύ «εις διάφορα μέρη της Εσπερίας και κατόπιν εις Άγιον Όρος», όπως γράφει ο Λ. Χ. Ζώης. Άφησε πολλά αδημοσίευτα έργα, που τα κατέγραψε βιογράφος και συγγενής του σε ειδική έκδοση του 1861. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός της πλατιάς μόρφωσής του, όπως αποδεικνύεται από τα γραπτά του. Ανάμεσά τους αναφέρονται έργα θεολογικά, εισαγωγής στη λογική, φιλοσοφικά, αστρονομικά, ρητορικής κλπ. Από αυτά, άλλα είναι γραμμένα στην ελληνική, άλλα στη λατινική και άλλα στην ιταλική γλώσσα. Όπως γράφει ο Μ. Περάνθης κατά το διάστημα της παραμονής του στον Άθω είχε την ευκαιρία να μελετήσει τους θησαυρούς των βιβλιοθηκών του. Επίσης, κατά τον Ζώη, σχετίστηκε στενά εκεί με τον «δάσκαλο του γένους» Ευγένιο Βούλγαρη.
ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ
«Εγεννήθην πρωτότοκος την 27η Απριλίου του 1748 έτους εις την Σμύρνην από τον Ιωάννην Κοραήν, Χίον την πατρίδα και την Θωμαΐδα Ρυσίαν, Σμυρναίαν» γράφει ο Αδαμάντιος Κοραής στην Αυτοβιογραφία του. Ο πατέρας του αν και αγράμματος, ήταν «πυρωμένος από έρωτα παιδείας». Η μητέρα του, κόρη του σοφού δασκάλου της φιλολογίας Αδαμαντίου Ρυσίου, ήταν μορφωμένη και η πρώτη δασκάλα των παιδιών της. Ο Κοραής από τα 13 χρόνια του ως τα 60 έκανε συχνές αιμοπτύσεις, πιθανότατα από φυματίωση, που όμως δεν τον εμπόδισε να μάθει γράμματα και γλώσσες, ακόμα και εβραϊκά. Στο Άμστερνταμ, όπου από 24 ετών (1772) εμπορευόταν μεταξωτά υφάσματα, διδάχτηκε Λογική, Γεωμετρία και αντικείμενα γενικής παιδείας. Επεδίωξε να σπουδάσει ιατρική, αλλά μπόρεσε να το πραγματοποιήσει το 1782, ενώ ήταν ήδη 34 ετών. Γράφτηκε στο Μονπελιέ της Γαλλίας, πανεπιστήμιο φημισμένο, με σπουδαίους καθηγητές και σπούδασε εργαζόμενος λόγω της οικογενειακής οικονομικής δυσπραγίας: έκανε μεταφράσεις βιβλίων από γερμανικά και αγγλικά προς τα γαλλικά. Το 1786 συγγράφει την πρώτη του διδακτορική διατριβή με το θέμα «Πυρετολογίας Σύνοψις» («Pyretologiae Synopsis»).
Το 1787 ο Κοραής υποβάλλει τη διατριβή του «Medicus Hippocraticus», με την οποία αναγορεύεται διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μονπελιέ. Πρόκειται για μελέτημα που αναφέρεται στα κύρια καθήκοντα του γιατρού, όπως εξάγονται από τον πρώτο αφορισμό (του ομώνυμου ιπποκρατικού βιβλίου) και από το «Περί ευσχημοσύνης». Από την ελληνική μετάφραση του Θεαγένους Λιβαδά παραθέτουμε μικρό δείγμα για να κατανοηθεί το πνεύμα της διατριβής του Κοραή: «...πρώτον άρα καθήκον του σπουδάζοντος να μετέλθει την τέχνην την μακράν, εν βίω ούτω βραχεί, έστω το ούτω πως καταναλίσκειν προς τελείωσιν της τέχνης άπαντας του βίου τους καιρούς, ώστε ν’ αποβαίνει ωφέλιμος τοις κάμνουσι ή - τούτου αδυνάτου όντως - τουλάχιστον να μη γίνεται αυτοίς βλαβερός: ‘ασκεί περί τα νοσήματα δύο, ωφελέειν ή μη βλάπτειν’...». Και αλλού: «Ο πρακτικός της τέχνης θεράπων οίκαδε υποστρέφων ούτε ληκύθους και λεκάνια, ούτε βοτανοθήκας περικοσμεί, ούτε εις παραπλήσια σχολάζει, ποιείται δε σπουδήν περί τα κυρίως ιατρικά πράγματα...». Και κυρίως, γράφει ο Κοραής, ζητά και δίνει λόγο για ευθύνες και ρωτά πολλές φορές τον εαυτό του τι σοβαρό θεράπευσες σήμερα και τι έπραξες σύμφωνα με τις αντιλήψεις σου.
Αυτόπτης μάρτυρας της Γαλλικής Επανάστασης (1789) οραματίζεται την Ελληνική Εθνική Επανάσταση, θεωρεί όμως ότι η κατάλυση της τυραννίας είναι το φυσικό επακόλουθο της προόδου στα γράμματα και τις επιστήμες. Έτσι αποφασίζει να ασχοληθεί με το Διαφωτισμό και τη μόρφωση των συμπατριωτών του και γι’ αυτό εγκαταλείπει την άσκηση της ιατρικής πράξης. Σκέφτηκε ότι για την παιδεία των Ελλήνων το καλύτερο μέσον ήταν η έκδοση των αρχαίων συγγραφέων μεταφρασμένων και με πλούσια εισαγωγή και σχόλια που θα επεσήμαιναν το ουσιαστικό πνεύμα του συγγραφέα. Το 1798 κυκλοφορεί ανωνύμως στο Παρίσι την «Αδελφική Διδασκαλία», ως απάντηση σε αντιδραστική έκδοση που κήρυσσε την υποταγή και τη δουλοφροσύνη, η οποία είχε κυκλοφορήσει με το όνομα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Άνθιμου. «Ο αληθής συγγραφεύς», γράφει ο Κοραής, «φαίνεται μάλλον να είναι εχθρός επίσημος και του γένους των Γραικών και της θρησκείας την οποίαν οι Γραικοί πρεσβεύουσι σήμερον [], ηθέλησεν ο φιλότουρκος συγγραφεύς να κοιμήσει την δικαίαν των Γραικών αγανάκτησιν και να τους εμποδίσει από το να μιμηθώσι τα σημερινά υπέρ της ελευθερίας κινήματα πολλών εθνών της Ευρώπης».
Ο Αδαμάντιος Κοραής ακολουθεί μια πυρετώδη συγγραφική και μεταφραστική παραγωγή με βιβλία αναφερόμενα στην Ελλάδα και κυρίως με έργα αρχαίων συγγραφέων, που εκδίδει σύμφωνα με το πνεύμα που προαναφέραμε. Εκδίδει τα «Ποιμενικά» του Λόγγου, τα «Αιθιοπικά» του Ηλιοδώρου, λόγους του Ισοκράτη, το εξάτομο έργο «Βίοι Παράλληλοι» του Πλουτάρχου, τα «Στρατηγήματα» του Πολυαίνου, τα «Αστεία» του φιλόσοφου Ιεροκλέους, τους Αισώπειους μύθους, τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνος (4 τόμοι), τις τέσσερις πρώτες ραψωδίες της «Ιλιάδος». Κι ακόμα έργα του Αριστοτέλη, του Ξενοφώντος, του Λυκούργου και πολλών ακόμα συγγραφέων. Ακόμα μετέφρασε και τύπωσε το «Περί διαίτης οξέων» και το «Περί Αρχαίης Ιητρικής» έργα του Ιπποκράτη. Στα πλαίσια της πολιτικής - διαφωτιστικής του δράσης το 1830 εκδίδει με το ψευδώνυμο Γ. Πανταζίδης το βιβλίο «Τι συμφέρει εις την ελευθερωμένην από Τούρκους Ελλάδα να πράξει εις τας παρούσας περιστάσεις, ώστε να μην υποδουλωθεί σε χριστιανούς τουρκίζοντες». Ο Κοραής συνέχισε να συγγράφει ακατάπαυστα ως τις αρχές του 1833.
Ο θάνατος του δασκάλου του γένους Αδαμαντίου Κοραή επήλθε στις 6 Απρολίου 1833. Δεκαεννιά μέρες πριν, στις 18 Μαρτίου, ενώ έσκυβε από το κάθισμά του, έπεσε στο δάπεδο. Είναι πιθανόν ότι έγινε κάποιο κάταγμα, καθώς παρουσίασε πόνους και δεν μπορούσε να σηκωθεί από το κρεβάτι. Υπέμεινε στωικά τα προβλήματά του. Ο συμπατριώτης του Κ. Πιτζιπιός, από τη Χίο, που έμεινε κοντά του τις τελευταίες νύχτες, αφηγείται ότι ο Κοραής πέθανε λέγοντας με όση δύναμη του απέμεινε τη λέξη «Πατρίς» και, κοιτώντας μια εικόνα του Δημοσθένη που υπήρχε στον τοίχο του δωματίου του, είπε: «Ναι, αυτός ήταν άνθρωπος». Και ξεψύχησε. Ο μεγάλος γιατρός και λόγιος, ο σύμβουλος και συμπαραστάτης των συγχρόνων του παραμένει ακατάλυτος δάσκαλος του γένους. Αρκεί να θυμηθούμε κάποια από τα πολλά που είπε: «Όταν τα φώτα λάμψουσι (παιδεία), η τυραννία εξ ανάγκης πρέπει να παύσει. Τούτο είναι αξίωμα της ηθικής και της πολιτικής, τόσον βέβαιον όσον τα μαθηματικά αξιώματα. Επιστήμαι και τυραννία ποτέ δεν συγκατοίκησαν ομού. Αν η τυραννία δεν προφτάσει να τας διώξει, πρέπει εξ άπαντος να διωχθεί από αυτάς».
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΙΕΡΟΠΑΙΣ
Από το χωριό Βελκοδίνο ή Βελισδόνι των Αγράφων (Ευρυτανία) καταγόταν ο λόγιος και γιατρός Νικόλαος, που έζησε τον 18ο αιώνα. Το επώνυμό του Ιερόπαις ήταν κατασκευασμένο από την ιδιότητα του ιερέα πατέρα του. Για τον ίδιο λόγο αναφέρεται και ως Παπαδόπουλος, ενώ λόγω της καταγωγής του φέρεται και ως Αγραφιώτης. Δεν μας είναι γνωστά πολλά για τη ζωή και τη δράση του. Όπως γράφει ο Σπ. Λάμπρος στον «Ελληνομνήμονα» (τόμος 3, σελίδα 473) ο Νικόλαος Ιερόπαις Παπαδόπουλος έγραψε «Περί Αμβλυωπίας». Επίσης έγραψε «Βιβλίον Φαρμακοποιίας καλούμενον Αυγή των Ιατρών ερανισμένον έτι πολλών παλαιών τε και νέων». Σώζεται σε χειρόγραφο κώδικα της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Άλλο έργο του είναι το «Λεξικόν τινών βοτάνων συναχθέν παρά του εν ιατροίς λογιωτάτου Ιερόπαιδος του Αγραφιώτου κατά διαλέκτους τέσσαρας, ελληνικήν, ιταλικήν, αραβικήν και κοινήν». Ο αναφερόμενος εδώ γιατρός, συγγραφέας του «Περί Αμβλυωπίας», δεν πρέπει να συγχέεται με τον άλλον Νικόλαο Αγραφιώτη της ίδιας περίπου χρονικής περιόδου.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΕΝΤΟΤΗΣ
Αν και δεν είναι γιατρός ο Γεώργιος Βεντότης (Ζάκυνθος 1757 - Βιέννη 1795) δικαιούται τη μνεία στη σειρά αυτή ως μεταφραστής ιατρικών βιβλίων. Μορφή του νεοελληνικού διαφωτισμού, φίλος του Ρήγα Φεραίου, εκδότης ελληνικής εφημερίδας (1784) που δεν διασώθηκαν φύλλα της, λόγιος και συγγραφέας άφησε πολύτιμα για τον διαφωτισμό έργα. Ανάμεσά τους λεξικά ευρωπαϊκών γλωσσών, βιβλία γνώσεων του φυσικού κόσμου, «Αλφαβητάριον» και «Πινακίδιον» αριθμητικής για τα παιδιά κλπ. Η εδώ αναφορά του γίνεται για τη μετάφραση δύο εκλαϊκευτικών έργων του γιατρού André Tissot, τα οποία είχαν κυκλοφορήσει σε πολλαπλές εκδόσεις στις ευρωπαϊκές χώρες τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Τα βιβλία, όπως αναφέρονται εδώ με τους πλήρεις τίτλους τους είναι: «Νουθεσία εις τον λαόν εις διαφύλαξιν της σωματικής υγείας» (Βενετία 1780, σε δύο τόμους) και «Αυνανισμού επιτομή. Ήτις περιγράφει τα διάφορα πάθη όπου γεννώνται από τας ασελγείς ηδονάς και μάλιστα από την επάρατον πράξιν της μαλακίας. Εκ της γαλλικής εις την ημετέραν απλήν διάλεκτον. Ενετίησι 1777 παρά Νικολάω Γλυκεί».
ΣΤΑΜΟΣ ΠΕΤΡΙΤΣΗΣ
Ο Στάμος Πετρίτσης (1758-1835) γεννήθηκε στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς. Σπούδασε στην Ιταλία και δούλεψε σαν γιατρός στην Κεφαλονιά, στη Ζάκυνθο, την Πάτρα και τα Γιάννενα, όπου υπηρέτησε στην αυλή του Αλή. Από τους πρωτοπόρους του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς, τον εφάρμοσε μαζικά στη Ζάκυνθο και την Πάτρα. Ο Κ. Τριανταφύλλου γράφει σχετικά: «Εξ ανεκδότου διατριβής του μανθάνομεν ότι πρώτος εισήγαγε το νέον σύστημα του δαμαλισμού εν Πάτραις και εν Ζακύνθω. Οι ιατροί έως τότε εφήρμοζον τον εγκενρισμόν. Πρώτος εις την ανατολήν εισήγαγε τον δαμαλισμόν ο ιατρός του Άγγλου πρέσβεως Σκωτ, διαδόσας το νέον σύστημα εις Αθήνας, εξέμαθε δε τον εν Πάτραις πρόξενον Στράνην. Ο Στράνης ανεκοίνωσε την μέθοδον και σύγγραμμα περί αυτής εις τον Πετρίτσην». Παράλληλα ήταν πολύ εγκυκλοπαιδικός και ασχολήθηκε με τη βοτανολογία και μελέτησε τη χλωρίδα της Κεφαλονιάς. Μετά το θάνατό του άφησε την περιουσία του για την ίδρυση Μέσης Σχολής στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΟΝΑΣ-ΠΑΣΧΑΛΗΣ
Ο Ιωάννης Δονάς - Πασχάλης (1761-1839) γεννήθηκε στην Κέρκυρα, όπου και πήρε τα πρώτα μαθήματα. Διδάχθηκε ακόμα λατινική και ιταλική γλώσσα και φιλολογία. Σπούδασε την ιατρική στην Ιταλία και ξαναγύρισε στην Κέρκυρα μετά τις σπουδές του. Εκεί άσκησε το επάγγελμά του και απέκτησε σημαντική φήμη τόσο ως γιατρός όσο και ως λόγιος. Η φήμη του έφτασε γρήγορα στα Γιάννενα και ο Αλή τον κάλεσε κοντά του, όπου κι έμεινε για πολλά χρόνια. Εκτός από τις ιατρικές του ασχολίες, ο Δονάς υπηρέτησε και τα γράμματα. Δημοσίευσε μελέτες ιατροκοινωνικές, φιλοσοφικές, γεωλογικές, αρχαιολογικές, μετέφρασε ποιήματα του Πετράρχη και του Τορκουάτο Τάσσο. Θεωρήθηκε ακόμα από τους πιθανούς συντάκτες της «Ελληνικής Νομαρχίας». Σύμφωνα με τις νεκρολογίες της εποχής, ξεχώριζε για την «οξύνοιαν, το ορθόν της κρίσεως, την ζωηρότητα της φαντασίας». Ακόμα ήταν φημισμένη η πολυμάθειά του για την οποία γράφεται στη νεκρολογία του: «Πόσαι άλλαι γνώσεις, πόση πολυμάθεια εστόλιζαν τον αγχίνουν τούτον άνδρα, το μαρτυρούν τα σωζόμενα ποιήματά του».
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ
Ο Αναστάσιος Γεωργιάδης ο Φιλιππουπολίτης (γεννήθηκε το 1773) έμεινε γνωστός με το παρωνύμιο Λευκίας, λόγω της πρόωρης λεύκανσης των μαλλιών του. Σπούδασε στην Ιένα και στη Βιέννη, όπου και πήρε το 1805 το διδακτορικό του δίπλωμα. Θέμα της διατριβής του ήταν το «Γυναικείων το Δεύτερο», βιβλίο της ιπποκρατικής συλλογής. Έγινε μέλος επιστημονικών εταιρειών (και εκτός της ιατρικής) στην Ιένα και το Χάλε, άσκησε δε το επάγγελμα στην πατρίδα του, ίσως και σε ευρωπαϊκές χώρες. Ανέπτυξε συγγραφική δράση και εξέδωσε στη Βιέννη διάφορα βιβλία τα οποία είτε έγραψε ο ίδιος είτε μετέφρασε από τη γερμανική γλώσσα. Γνωστότερα είναι τα εξής: «Περί πυρετού πεμφυγώδους ή λοιμού αφορισμός» και «Ιατροφιλοσοφική Ανθρωπολογία». Μετά την απελευθέρωση ο Λευκίας εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, είναι δε μεταξύ των πρώτων καθηγητών και ο πρώτος κοσμήτορας της νεοσύστατης τότε ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1837). Πέθανε στην Αθήνα το 1860.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΟΥΣΗΣ
Ο Γεώργιος Ρούσης έζησε περί τα μέσα του 18ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Σιάτιστα της Μακεδονίας και ήταν γιος ιερωμένου. Σπούδασε στην Πάντοβα γλώσσες, φιλολογία και ιατρική την οποία άσκησε στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Ήταν λόγιος και έγραφε αρχαιοπρεπή επιγράμματα. Κατά την περίοδο της διαμονής του στην Πάντοβα είχε εκδώσει κατάλογο με τα ονόματα και πληροφορίες για τους εκεί καθηγητές. Πέθανε στην πατρίδα του, έχοντας την εκτίμηση και την αγάπη των συμπατριωτών του.
ΛΑΖΑΡΟΣ ΣΚΡΙΒΑΣ
Την ίδια εποχή έζησε και ο Τραπεζούντιος στην καταγωγή Λάζαρος Σκρίβας, ιατροφιλόσοφος και δάσκαλος, που διετέλεσε γραμματέας του ηγεμόνα της Μολδαβίας Βοεβόδα Κωνσταντίνου Νικολάου. Ο Σκρίβας μετέφρασε από τη ρουμανική στη νεοελληνική Ιστορία των ηγεμόνων της Βλαχίας και Μολδαβίας με τον τίτλο «Ιστορία συνοπτική ου παράλληλος των ηγεμόνων της Ουγγροβλαχίας και Μολδαβίας, πόθεν, τίνες και τι έπραξαν και πόσα έτη έκαστος αυτός ηγεμόνευσε» (1734). Πέθανε το 1767.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΡΑΣ
Ο Γεώργιος Καλαράς από την Κόρινθο έζησε το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Σπούδασε ιατρική και μαθηματικά στην Πίζα και αναφέρεται ως φίλος και συμφοιτητής του Ιωάννη Κωλέττη. Έζησε και άσκησε την ιατρική στην Κόρινθο. Ασχολήθηκε με τα γράμματα, κυρίως με μεταφράσεις και υποστήριζε τη φωνητική γραφή, όπως ο Ιωάννης Βηλαράς, ο Αθανάσιος Ψαλλίδας, ο Χριστόδουλος Κονομάτης και άλλοι λόγιοι της εποχής. Στη φιλοδοξία τους ήταν, όπως γράφει ο Καλαράς, να μικρύνει η απόσταση από τον προφορικό στο γραπτό λόγο ώστε να ευκολυνθεί το κοινό στην πρόσβαση των γνώσεων. Προσπάθειές του για την έκδοση μιας γραμματικής της φωνητικής γλώσσας αντιμετώπισαν τεράστιες δυσκολίες που την ματαίωσαν. Όπως γράφει ο ίδιος σε επιστολή του προς τον Ιωάννη Βηλαρά, εκτός από τη Γραμματική είχε μεταφράσει σε φωνητική γραφή την Αριθμητική του Βιόζ, τη Γεωμετρία του Ζιάνδρε, ένα βιβλίο για την τουρκική θρησκεία, τον πρώτο τόμο του «Συστήματος της Φύσης» του Μιραμπό. «Τώρα», γράφει στον Βηλαρά, «καταγίνομαι να γράφω μίαν πρακτικήν γιατρικήν». Δεν κατόρθωσε όμως να εκδώσει οποιοδήποτε από τα βιβλία αυτά.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΓΚΥΡΑΜΟΣ
Ο Δημήτριος Αγκύραμος, Κωνσταντινουπολίτης στην καταγωγή, έζησε τον 18ο αιώνα. Έκανε σπουδές Ιατρικής σε διάφορα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και μετά την επιστροφή του άσκησε το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη. Επίσης οργάνωσε εκεί βοτανικό κήπο, τον οποίο εμπλούτισε με μεγάλη ποικιλία φαρμακευτικών φυτών. Μελέτησε τις θεραπευτικές τους ικανότητες σε διάφορες παθήσεις και απέκτησε φήμη όχι μόνο ως γιατρός αλλά και ως βοτανολόγος και ως λόγιος. Έγραψε μεγάλο πολύγλωσσο βοτανικό λεξικό στο οποίο δημοσιεύει περιγραφές των διαφόρων φυτών και τις θεραπευτικές τους εφαρμογές σε 6 γλώσσες: ελληνική, λατινική, γαλλική, περσική, αραβική και τουρκική.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΔΑΜΗΣ
Το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα αναφέρεται και ο Ιωάννης Αδάμης, ιατροφιλόσοφος από τη Μοσχόπολη της Βορείου Ηπείρου, που είχε σπουδάσει στη Χάλε. Το 1772 μεταφράζει εκεί το έργο του γιατρού Δαβίδ Σαμουήλ Μοδάι με τίτλο «Σύντομος ερμηνεία περί της ενεργείας και ωφελείας μερικών εκλεκτών και δοκιμασμένων ιατρικών...». Η μετάφραση «εις την απλήν των σημερινών Γραικών διάλεκτον παρά του ελαχίστου εν σπουδαίοις Ιωάννου Αδάμη» έγινε από τη λατινική γλώσσα.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΤΖΟΥΛΑΤΗΣ
Σύγχρονος του Κερκυραίου Ιωάννη Πασχάλη - Δονά ήταν ο Κεφαλλονίτης ιατροφιλόσοφος Ιωάννης Φραγκίσκος Τζουλάτης (1762-1805). Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα, όπου κι αναγορεύτηκε διδάκτορας, ενώ έγινε και μέλος της Ιατρικής Ακαδημίας της Βενετίας. Το 1785 επέστρεψε στην Κεφαλονιά, όπου διορίστηκε αρχίατρος. Έλαβε επίσης πολιτικά αξιώματα (διοικητής Ιθάκης, βουλευτής το 1800, μέλος της Συνταγματικής Βουλής της Ιουνίου Πολιτείας). Έγραψε βιβλία περιγραφικά της πατρίδας του και πολιτικά κείμενα. Ενδιαφέρουσα είναι η διδακτορική διατριβή του (Βενετία 1787) με θέμα «Περί δυνάμεως της μουσικής εις τας παθήσεις, τα ήθη και τας ασθενείας και περί της ιατρικής χρήσεως του χορού».
ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΗΛΑΡΑΣ
Ο Ιωάννης Βηλαράς με καταγωγή από την Ήπειρο γεννήθηκε στα Κύθηρα (1770). Μαθήτευσε στη Σχολή του περίφημου Ψαλλίδα στα Ιωάννινα και σπούδασε ιατρική στην Πάδοβα και στην Μπολόνια. Το 1797 μετείχε σε πολιτική κίνηση που εμπνεόταν από τον Ρήγα και φυλακίστηκε στη Βενετία. Απελευθερώθηκε όταν ο Ναπολέων κατέλαβε την πόλη. Επέστρεψε στα Ιωάννινα και επιλέχθηκε λόγω των σπουδών και των τίτλων του ως γιατρός του Βελή, γιου του Αλή Πασά, ακολουθώντας τον επί μια δεκαετία σε όλες τις στρατιωτικές μετακινήσεις του. Στα μεσοδιαστήματα ήταν γιατρός της οικογένειας του Βελή και η καταφυγή όλων των φτωχών της πόλης, στους οποίους παρείχε κάθε υπηρεσία δωρεάν. Μεταφέρουμε απόσπασμα από βιογραφικό σημείωμα που δημοσιεύθηκε στην «Ανθολογία» του «Παρνασσού» (1880) και το οποίο περιλαμβάνει ο Κωστής Παλαμάς (1935) σε άρθρο του για τον Βηλαρά: «Εγκατεστάθη εις την πατρίδα του Ιωάννινα, εξασκών το ιατρικόν του επάγγελμα και καλλιεργών τας Μούσας. Απωλέσας την περιουσίαν του κατά την εν έτει 1820 πολιορκίαν των Ιωαννίνων υπό των οθωμανικών στρατευμάτων και εις ευτελή περιελθών πενίαν, προς δε και υπό άλλων ψυχικών παθήσεων ταλαιπωρούμενος, κατέστρεψε το ζην κατά Δεκέμβριον του 1823 εν τινι χωρίω εις το Τσεπέλοβο του Ζαγορίου, όπου προς σωτηρίαν του είχε καταφύγει».
Ο Βηλαράς επεδίωξε να γίνει η αρχαία γνώση κτήμα των πολλών μέσα από μεταφράσεις στην κοινή γλώσσα. Ο ίδιος μετέφρασε τη «Βατραχομυομαχία» του Ομήρου σε ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Σε πεζό λόγο απέδωσε τον διάλογο «Κρίτων» του Πλάτωνα. Έγραψε ερωτική και σατιρική ποίηση και θεωρείται ένας από τους προδρόμους του Σολωμού. Στα σατιρικά του αποτελούν στόχο και οι γιατροί («Γιατρική παρηγοριά», «Συμβούλιο γιατρών»), κυρίως δε οι αυτοδίδακτοι εμπειρικοί γιατροί («Ο Ματσούκας ή ο αυτοδίδακτος γιατρός»). Στα πλαίσια της ενημέρωσης έγραψε (1822) κείμενο με τον τίτλο «Ο άνθρωπος και τα μέρη του», μια αδρή σωματολογία για τα παιδιά. Εκτός από το προδρομικής αξίας πρωτότυπο λογοτεχνικό του έργο ο Βηλαράς θεωρείται ο πρώτος βοτανολόγος της εποχής του και εκλεκτός φαρμακοποιός. Όπως γράφει ο Π. Σύρρος «μετέφρασε από τα ξενικά στη δημοτική πάμπολλους όρους και ονομασίες φαρμάκων».
Μια ακόμα πολύ σημαντική συνιστώσα του έργου του Βηλαρά είναι η ενασχόλησή του με τη γλώσσα. Όχι απλώς πίστευε και καλλιεργούσε τη λαϊκή γλώσσα - αναγκαία προϋπόθεση ακριβούς επικοινωνίας - αλλά και τη μελέτησε θεωρητικά. «Όσο ένα γένος φωτίζεται, τόσο η αίσθησή του ψηλαίνει σε κάθε είδος και η γλώσσα του αποκταίνει τη γλυκάδα και ημερωσύνη όπου αποκτούν και τα ήθη του». Και αλλού: «Χρειάζεται μια γλώσσα σε κάθε γένος για να γροικιέται. Η αληθινή γλώσσα ενού γένου είναι η κοινή και συνηθισμένη σε όλους. Η γλώσσα πρέπει να ορθογράφεται και [να] μιλιέται. Τέλος, όσο δε λείψουν οι προλήψεις των λογιωτάτων, το Γένος δεν γλέπει ποτέ του ημέραν». Ο Βηλαράς υποστήριξε ακόμα και τη φωνητική γραφή στο Βιβλίο του «Ρομέηκη Γλόσα» που, όπως γράφει ο ίδιος, αποτελούσε «γέννημα της φιλόγενης τρέλας μου». Ο γιατρός του Βελή και της φτωχολογιάς των Ιωαννίνων φιλοδόξησε όχι μόνο τη δημοτική γλώσσα αλλά τη ριζική αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα και στο πολιτιστικό επίπεδο της εποχής του.
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ
Γεννημένος στην Καστοριά ο Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) φοίτησε σε σχολείο στο Βουκουρέστι. Αργότερα σπούδασε στη Βούδα γλώσσες, φιλολογία και ιατρική και ακόμα νομική και κοινωνικές επιστήμες στην Πάδοβα. Σταδιοδρόμησε στο Βουκουρέστι ως δάσκαλος και στο Ιάσιο ως δικαστής. Εκτιμήθηκε μάλιστα γιατί θεσμοθέτησε το ιδιωτικό δίκαιο της περιοχής. Ως γιατρός δεν είναι γνωστό αν εργάστηκε, μελέτησε όμως σε βάθος τον Ιπποκράτη και επεδίωξε να διαχωρίσει με φιλολογικά και γλωσσικά κριτήρια, τα γνήσια έργα του Ιπποκράτη από τα νόθα της ιπποκρατικής συλλογής. Φιλικός, έφρασε πριν την επανάσταση του 1821 ως εθναπόστολος στα Επτάνησα. Πέρα από όλα αυτά ο Αθανάσιος Χριστόπουλος διακρίθηκε ως λυρικός ποιητής που αποκλήθηκε «νέος Ανακρέων». Είναι ένας από τους προδρόμους της νεοελληνικής ποίησης και αναφέρεται ως «δάσκαλος» του Σολωμού, μαζί με τον Βηλαρά, στα προλεγόμενα του Ιάκωβου Πολυλά που διέσωσε και εξέδωσε το έργο του εθνικού ποιητή. Ο Χριστόπουλος έφυγε το 1836 στην Τρανσυλβανία, όπου και πέθανε το 1847.
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΠΥΡΡΟΣ
Ο Διονύσιος Πύρρος (αρχικά Πούρος ή Μπούρρος) είναι πολυσύνθετη και καρποφόρα προσωπικότητα στη νεοελληνική ιατρική. Γεννήθηκε στην Καστανέα Τρίκκης (1774 ή 1777), εκπαιδεύτηκε στη Μονή Μεταμόρφωσης στα Μετέωρα και χειροτονήθηκε διάκονος. Μετά από διάφορα ταξίδια και εκτός του ελλαδικού χώρου, κατέληξε στις Κυδωνίες ως μαθητής επί 3 χρόνια του περίφημου Βενιαμίν του Λεσβίου. Συνέχισε με άλλα μαθήματα κοντά στον Αθανάσιο τον Πάριο στη Χίο, από όπου έφυγε για να φοιτήσει στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Παβίας (1806-1817). Τους θερινούς μήνες εκτός από κλινική πρακτική σε εκκλησιαστικά νοσοκομεία παρακολούθησε μαθήματα αστρονομίας. Σε ταξίδι του στην Αυστρία γνώρισε το σοφό ορυκτολόγο Βέρνερ. Ο Πύρρος μετέφρασε το σύγγραμμά του στα ελληνικά και ο Βέρνερ του χάρισε μια συλλογή 300 ορυκτών που ο Πύρρος έφερε και παρουσίασε σε έκθεση στην Αθήνα. Άσκησε την ιατρική στα όρια της Ελλάδας και σε μέρη της τουρκικής επικράτειας με σημαντικές επιτυχίες και ειδική αναγνώριση από τις τουρκικές αρχές.
Το πολυσχιδές έργο του Πύρρου μπορεί να διακριθεί σε ιατρικό και εξωιατρικό. Από το δεύτερο σημειώνουμε την αναγνώρισή του ως «Πατριαρχικού Αρχιμανδρίτου» από τον Γρηγόριο Ε', με την άσκηση όλων των σχετικών καθηκόντων. Το 1827 ίδρυσε στο Μυστρά χαρτοποιείο και αργότερα άλλο στ Άργος. Τύπωσε χάρτες, κατασκεύασε υδρόγειο σφαίρα, ουράνια σφαίρα με αποτύπωση των αστέρων και των αστερισμών, κατασκεύασε «οδόμετρον» για τη μέτρηση αποστάσεων κλπ. Επίσης δίδαξε θετικές επιστήμες και έγραψε εξωιατρικά επιστημονικά βιβλία. Σημειώνουμε «Περί μαγνητισμού» (1818), «Χημική των τεχνών» (1828), «Πρακτική Αστρονομία» (1836), «Ορυκτολογία» (1837). Έγραψε ακόμα τουλάχιστον πέντε παιδαγωγικά βιβλία, δύο ιστορικά, οκτώ θεολογικά και άλλα περιηγητικά και αυτοβιογραφικά. Τα παιδαγωγικά βιβλία του Πύρρου παρέμειναν σε χρήση επί σειρά ετών έως και τα μέσα του 19ου αιώνα. Ειδικά η «Χειραγωγία των Παίδων» έκανε τρεις εκδόσεις.
Εξίσου σημαντικό είναι τόσο το πρακτικό όσο και το θεωρητικό ιστορικό έργο του Πύρρου. Άσκησε συστηματικά και κατ’ επάγγελμα την ιατρική σε διάφορα μέρη, ενώ σε όλο το διάστημα των αγώνων της εθνεγερσίας υπηρέτησε ως χειρουργός περιθάλποντας τραυματίες του πολέμου. Βρέθηκε στην πολιορκία της Τριπολιτσάς και μετά την άλωσή της βοήθησε στην αντιμετώπιση των επιδημιών που είχαν ξεσπάσει εκεί. Το 1813 δίδαξε ενήλικους στην ιατρική, μαζί με τον περίφημο μοναχό. Το 1835 εκλέχτηκε πρώτος πρόεδρος της πρώτης επιστημονικής ένωσης της χώρας, της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Από τα ιατρικά του συγγράμματα σημειώνουμε «Φαρμακοποιία γενική» κατά μετάφραση με πολλές προσθήκες (1815), η οποία αναφέρεται ως «δεκαπεντάκις τυπωθείσα». Το «Εγκόλπιον των ιατρών» εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1831 (δύο τόμοι) και από τότε κατ’ επανάληψη με τελευταία χρηστική έκδοση εκείνη του 1916 στη Νέα Υόρκη. Επίσης «Βοτανική Γενική πλουσιωτάτη και εντελεστάτη...» (1850). Ο Πύρρος πέθανε το 1853.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΛΕΤΤΗΣ
Αν και έφτασε ως και πρωθυπουργός της Ελλάδας, ο γιατρός Ιωάννης Κωλέττης μικρή εκτίμηση κέρδισε από την ιστορία. Θεωρείται ότι το κομματικό ρουσφέτι, οι ισορροπίες ανάμεσα σε αντίθετες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις και η αποδοχή καθοριστικού ρόλου των ξένων δυνάμεων ήταν τα επικρατούντα χαρακτηριστικά της πολιτικής του παρουσίας. Ο Κωλέττης είχε γεννηθεί στο Συρράκο Ιωαννίνων το 1774 ή το 1780 και άρχισε την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως εμπορικός υπάλληλος. Με την ενίσχυση ενός οικονομικά ισχυρού συγγενούς του σπούδασε ιατρική στην Πίζα. Εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα, μετά επτά χρόνια απουσίας και διορίστηκε γιατρός του Μουχτάρ, γιου του Αλή Πασά. Γι’ αυτό το λόγο ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, στα «Απομνημονεύματά» του τον χαρακτηρίζει απαξιωτικά ως «μαθητή του Αλήπασα». Άξιος μαθητής, καθώς κατάφερε να ξεφύγει με πονηριά, όταν ο Αλής αποστάτησε από τον Σουλτάνο. Ο Κωλέττης ήταν Φιλικός και από μερικούς θεωρείται ως ο «Ανώνυμος ο Έλλην» που έγραψε την «Ελληνική Νομαρχία».
Ο Μακρυγιάννης κατηγορεί τον Κωλέττη ως γιατρό, προφανώς εξαιτίας των πολιτικών τους αντιθέσεων. «Οι άλλοι γιατροί οπού ‘ρθαν φέραν κι από ‘να γλυστήρι (κλυστήριον) και γιατρικά και τήραγαν τους αστενείς. Εσύ, του είπα, ούτε αυτά ήφερες, ούτε αστενείς κοίταξες». Παρόλα αυτά σε κάποιες περιόδους της ζωής του και μετά την απελευθέρωση εξέταζε ασθενείς. Επειδή μάλιστα ντρεπόταν να ζητά αμοιβές, άφηνε σε κάποιο σημείο των σπιτιών που πήγαινε το παλτό του, στις τσέπες του οποίου άφηναν αμοιβές ή δώρα. Ως Γραμματεύς (υπουργός) των Εσωτερικών, με αρμοδιότητες σε θέματα υγείας, ενέκρινε την ανέγερση του πρώτου «Πολιτικού» νοσοκομείου («Ελπίς»), που ονομάστηκε έτσι σε4 αντιδιαστολή προς το πρώτο στρατιωτικό νοσοκομείο που είχε ανεγερθεί πριν σε σχέδια του Βάιλερ. Πέθανε στα 31 Αυγούστου 1847 από χρόνιο νεφρικό νόσημα. «Σε δυο-τρεις ημέρες», γράφει ο Μακρυγιάννης, «τον κολλάγει ένας νεφρίτης και γύριζε και φώναζε νύχτα και ημέρα. Του βαστήχτη το κάτουρό του. Μαζώχτηκαν όλοι οι γιατροί», όχι μόνο γιατί ένας επώνυμος πολιτικός, αλλά και γιατί ήταν ένας συνάδελφός τους.
Γ. ΘΕΡΕΙΑΝΟΣ
Ο Γ. Θερειανός από τη Ζάκυνθο (1775-1850) σπούδασε ιατρική στην Πάδοβα και μετεκπαιδεύτηκε στην Παβία, Μπολόνια, Πίζα καθώς και στο Παρίσι. Έγραψε στα ιταλικά διάφορα ιατρικά μελετήματα και γενικότερα επιστημονικά δοκίμια. Έγινε κι αυτός γιατρός του Αλή και του γιου του Βελή (ή σύμφωνα με άλλους του Μουχτάρ). Μετά την πτώση του Αλή, ο Θερειανός διέφυγε μαζί με τους θησαυρούς του Μουχτάρ, που τους παρέδωσε στον Άγγλο πρόξενο της Λευκάδας. Το 1826 διορίζεται καθηγητής της Φυσιολογίας και της Παθολογίας στην Ιόνιο Ακαδημία. Μετά τη διάλυση της Ιατρικής Σχολής ο Θερειανός, χάρη στην ευρύτερη επιστημονική του κατάρτιση, πήρε την έδρα της Φυσικής στο Φυσικομαθηματικό τμήμα της Ακαδημίας (1828). Κατέλαβε ακόμα σπουδαίες διοικητικές θέσεις, όπως έφορος της Ιονίου Ακαδημίας, έφορος των Υγειονομικών της Ιονίου Πολιτείας κ.α. Φύση ανήσυχη και τυχοδιωκτική, έφυγε το 1836 για την Κωνσταντινούπολη, όπου άρχισε νέα πετυχημένη σταδιοδρομία σαν γιατρός των Σουλτάνων.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
Από τις πολλές ιδιότητες του Ιωάννη Καποδίστρια η λιγότερο γνωστή είναι ίσως, η ιατρική. Οι περισσότεροι τον γνωρίζουν ως διπλωμάτη με διεθνή δραστηριότητα, ως υπουργό του Τσάρου και ως πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας. Γόνος παλιάς οικογένειας, ο Καποδίστριας γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1776. Το 1794 εγγράφεται στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Πάδοβας. Το 1797 επιστρέφει στην πατρίδα του όπου ασκεί την ιατρική, με ιδιαίτερη δεξιότητα στις χειρουργικές πράξεις. Την περίοδο 1798-199 διορίζεται στη θέση του Αρχίατρου του προσωρινού Οθωμανικού και Ρωσικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου της Κέρκυρας. Είναι η περίοδος της προσωρινής Ρωσοτουρκικής κατοχής των Ιονίων Νησιών. Το 1802 παίρνει την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Εθνικού Ιατρικού Συλλόγου, που αποτελεί την πρώτη επαγγελματική και επιστημονική ένωση στον μετέπειτα ελλαδικό χώρο. Ο Καποδίστριας εκλέγεται γραμματέας του συλλόγου και αναπτύσσει επιστημονικές δραστηριότητες. Αναφέρονται μάλιστα και επιστημονικές ανακοινώσεις του στην Ιόνιο Ακαδημία αλλά και στον Εθνικό Ιατρικό Σύλλογο. Μια από τις ανακοινώσεις του αυτές δημοσιεύθηκε στο (φιλολογικό) περιοδικό «Mercurio Litterario».
Το δημοσίευμα του Καποδίστρια αναφέρεται σε περίπτωση γέννησης πεντάδυμων στον έβδομο μήνα της κύησης «εκ πατρός Ισραηλίτου» (από τη γνωστή εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας) και «μητρός εκ Κεφαλληνίας». Οι άλλες ανακοινώσεις του, για τις οποίες δεν γνωρίζουμε αν είχαν δημοσιευθεί είναι, σύμφωνα με πολλές αναφορές, οι ακόλουθες: «Δοκίμιον περί της καταγωγής των ατομικών διαφορών του ανθρωπίνου οργανισμού» και «Δοκίμιον περί Ιατρικής Χειρουργίας και Φαρμακολογίας». Εκτός από την επιστημονική αναπτύσσει και πλούσια πολιτιστική και κοινωνική δραστηριότητα. Στα πλαίσια της δεύτερης ιδρύσει τη Δημόσια Ελληνική Σχολή, Ο Μ.Γ. Λυκίσσας αναφέρει ότι διετέλεσε επιθεωρητής παιδείας, ότι ίδρυσε στο νησί 40 σχολεία και σχολή για την επιμόρφωση των κρατικών λειτουργών. Ήδη από το 1803 του ανατίθενται από την προσωρινή τοπική κυβέρνηση διάφορα δημόσια αξιώματα, τα οποία τον απομακρύνουν από τις ιατρικές δραστηριότητές του.
Στα επόμενα χρόνια ανατίθενται στον Ιωάννη Καποδίστρια από την Ιόνιο Πολιτεία διάφορες διοικητικές - πολιτικές θέσεις στην Κέρκυρα και την Κεφαλονιά, ενώ του ανατίθεται η οργάνωση της άμυνας της Λευκάδας απέναντι στον κίνδυνο εισβολής του Αλή Πασά. Οι επιτυχίες του Καποδίστρια, του άνοιξαν το δρόμο για διεθνή σταδιοδρομία μέσω της ρωσικής κυβέρνησης (Ρωσία, Αυστρία, Βλαχία, Ελβετία - όπου και θέσπισε το ισχύον σύστημα των καντονιών). Ακολούθησε η εκλογή του από τη Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας στη θέση του Κυβερνήτη του νεοσύστατου περιορισμένου, κατεστραμμένου και σπαρασσομένου νεοελληνικού κράτους. Η σύγκρουσή του με συμφέροντα και αντιλήψεις ήταν έντονη. Έχοντας σαφείς και έγκυρες γνώσεις ιατρικής νομοθετούσε μέτρα περιστολής επιδημιών και απαιτούσε την αυστηρή τήρησή τους από όλους. Αναφέρεται για παράδειγμα η ρήξη με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη γιατί ο Κυβερνήτης δεν επέτρεψε τη δημόσια και πολυάνθρωπη συγκέντρωση στο γάμο ενός γιου του Κολοκοτρώνη στα Ναύπλιο, επειδή λόγω επιδημίας δεν επιτρέπονταν οι συναθροίσεις. Ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε το πρωί της Κυριακής 27 Σεπτεμβρίου 1831, την ώρα που έμπαινε στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο.
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΤΑΓΙΑΠΕΡΑΣ
Ο Διονύσιος Ταγιαπέρας ή Ταγιαπιέρας (1777-1842) γεννήθηκε στη Ζάκυνθο. Μετά τις σπουδές του στο Παρίσι γύρισε στην πατρίδα του όπου και πρωτοδούλεψε ως γιατρός. Το μικροπρεπές όμως κλίμα ανάμεσα σε ανταγωνιζόμενους συναδέλφους τον ανάγκασε να εκπατρισθεί. Αυτή ήταν η δεύτερη φορά της αυτοεξορίας του Ταγιαπέρα. Η πρώτη ήταν για πολιτικούς λόγους, όταν οι «Ρωσοτούρκοι» έδιωξαν τους Γάλλους από τα Επτάνησα. Με το δεύτερο εκπατρισμό του κατέφυγε στην αυλή του Αλή, ως γιατρός του ίδιου και του γιου του Βελή. Εκεί συνδέθηκε με τους άλλους συναδέλφους του και κυρίως με τον Βηλαρά.
Στη Ζάκυνθο ξαναγύρισε στα 1820, όταν άρχισε η δίωξη του Αλή. Κι εκεί όμως είχε γρήγορα περιπέτειες. Οι Άγγλοι «προστάτες» τον φυλάκισαν μαζί με άλλους συντρόφους του που εκδηλώνονταν υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας. Μετά την απελευθέρωση συνεργάστηκε στο Ναύπλιο με τον Καποδίστρια. Μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη ο Ταγιαπέρας ξαναγύρισε στη Ζάκυνθο ως γιατρός της φτωχολογιάς. Στις λογοτεχνικές του δημιουργίες περιλαμβάνεται το έργο «Κυρά Φροσύνη», με μνήμες από τα Ιωάννινα και τον Αλή.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ
Ο Νικόλαος Αγραφιώτης, ο δεύτερος γιατρός που φέρεται με το ίδιο όνομα, έζησε τα τέλη του 18ου αιώνα. Προφανώς και αυτός είχε καταγωγή από κάποιο χωριό των Αγράφων, δεν γνωρίζουμε όμως ποιο, ούτε αν ήταν από το θεσσαλικό ή από το ευρυτανικό τμήμα τους. Αναφέρονται στα Άγραφα 120 χωριά και οικισμοί, που γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη κυρίως κατά τον 17ο και 18ο αιώνα. Εντυπωσιακή ήταν η ανάπτυξη της παιδείας στην περιοχή και εκατοντάδες λόγιοι είχαν εκπαιδευτεί στις δέκα σχολές που λειτουργούσαν στα Άγραφα, ορισμένες ήδη από τον 17ο αιώνα. Ένας από αυτούς τους λογίους ήταν και ο γιατρός Νικόλαος Αγραφιώτης. Όπως γράφει ο Κ. Σάθας στο έργο του «Νεοελληνική Φιλολογία» (1868), ο αναφερόμενος γιατρός μας άφησε το ερανιστικό - ανασκοπητικό έργο «Ελλήνων ιατρών παλαιών τε και μεταγενεστέρων Επιτομή».
ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
Ο Ευστάθιος Αθανασίου είναι λόγιος και γιατρός του τέλους του 18ου αιώνα. Η καταγωγή του δεν μας είναι γνωστή, σπούδασε όμως στην πόλη Χάλε (Halle) της Σαξονίας, όπου και αναγορεύτηκε διδάκτωρ το 1794. Έγραψε τη μελέτη «Ιστορία της ρίζης σκίλλας της θαλασσίας. Φυσικοϊατρικαί αποδείξεις» (Historia Radicis Scillae Maritimae. Physicomedicae Specimini). Στο τέλος του βιβλίου ο Αθανασίου παραθέτει σχόλια τα οποία Έλληνες και ξένοι γιατροί του είχαν γράψει.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ
Ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης γεννήθηκε στον Τύρναβο (1780) και ήταν ανιψιός του περίφημου Άνθιμου Γαζή. Από τα μαθήματα του Ιωάννη Πέζαρου ήρθε σε επικοινωνία με το πνεύμα και τα μηνύματα του Διαφωτισμού. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Ιένας ιατρική, ορυκτολογία και φιλολογία, ενώ ασχολήθηκε και με τις ξένες γλώσσες. Εκτός από τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά γνώριζε αραβικά, τουρκικά, περσικά και ορισμένες ευρωπαϊκές γλώσσες. Αξιοποίησε το σύνολο των γνώσεών του και εκτός από φημισμένος γιατρός διακρίθηκε ως φιλόλογος και σημαντικός ανατολιστής. Ο Αλεξανδρίδης έχει σπουδαία συμβολή στον ελληνικό τύπο. Το 1812 κυκλοφόρησε στη Βιέννη την εφημερίδα «Ελληνικός Τηλέγραφος» που διατηρήθηκε ως το 1836. Παράλληλα από το 1817 και ως το 1821 κυκλοφόρησε το φιλολογικό παράρτημα της εφημερίδας με τον τίτλο «Φιλολογικός Τηλέγραφος». Το περιοδικό παρακολουθούσε την πολιτιστική - φιλολογική δραστηριότητα, ενώ έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις ανατολικές φιλολογίες και ανάμεσά τους την αραβική και την κινεζική.
Ο Αλεξανδρίδης εκτός από την επιμέλεια της έκδοσης των εντύπων του δημοσίευσε άρθρα του και στο έντυπο «Λόγιος Ερμής», μετέφρασε βιβλία και έγραψε άλλα με αντικείμενο τις ανατολικές γλώσσες. Το 1806 εκδίδει στη Βιέννη το έργο του «Ελληνικός καθρέπτης» με βιογραφικές και βιβλιογραφικές καταγραφές από την αρχαιότητα έως την άλωση. Ακολουθεί η δίτομη «Ιστορία της Ελλάδος από της πρώτης καταβολής των ελληνικών πραγμάτων άχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως» του Goldsmith (Βιέννη 1806). Στη 2η έκδοση του έργου προσθέτει και τρίτο τόμο με αντικείμενο τη Βυζαντινή ιστορία. Το 1812 εκδίδει πάντα στη Βιέννη, τη «Γραμματική Γραικικο-Τουρκική» και δύο λεξικά, το «Λεξικόν Πρόχειρον της Γραικικής και Τουρκικής Διαλέκτου» και το «Λεξικόν Τουρκικο-γραικικόν σύντομον». Εξέδωσε επίσης (1807) με δαπάνη των αδελφών Ζωσιμάδων μετάφραση μιας αραβικής γεωγραφίας του «Αμπουλφέδα Ισμαήλ βασιλέως της Απαμείας», συμπληρωμένη «μετά τινών υποσημειώσεων υπό Δημητρίου Αλεξανδρίδου ιατρού του εκ Τυρνάβου της Θεσσαλίας και μέλους αντεπιστέλλοντος των εν Ιένη εταιριών της Ορυκτολογίας και της Φυσικής», όπως γράφει στον μακρύ τίτλο του βιβλίου.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΟΦΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος (1786-1856) καταγόταν από το χωριό Σοπωτό των Καλαβρύτων. Σπούδασε στην Ιταλία και τη Γαλλία και εργάστηκε ως γιατρός στα Λαγκάδια Γορτυνίας. Στην Πάτρα και στα Καλάβρυτα. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1819 και πήρε μέρος στην Επανάσταση του 1821 ακολουθώντας το εκστρατευτικό σώμα του Δημήτρη Υψηλάντη. Αργότερα υπηρέτησε στο σώμα του Ιωάννη Γκούρα, του οποίου διετέλεσε και γραμματέας. Γιατρός και ιατροδιδάσκαλος (έτσι αναφέρεται και από τον Διονύσιο Πύρρο), ασχολήθηκε με τον πολιτικό ακτιβισμό και τον τύπο. Στην εφημερίδα του «Πρόοδος», που εκδόθηκε από το 1836 και έως το 1854 δημοσίευε και ιατρικά άρθρα. Εξέδωσε ακόμα τα περιοδικά «Σωκράτης» (1838-1848) και «Νέος Κόσμος» (1849-1854), στα οποία επίσης κατά περίπτωση δημοσίευε ιατρικά άρθρα. Το 1842 εξέδωσε μετάφραση του έργου «Περί αδικημάτων και ποινών» με σαφή πολιτικό χαρακτήρα, ενώ κατά καιρούς έγραφε και έθετε σε κυκλοφορία πολιτικά φυλλάδια, συχνά και με ψευδώνυμα. Τον Απρίλιο του 1844 η Ιερά Σύνοδος αφόρισε το βιβλίο του «Ο Ευαγγελισμός της Προόδου».
Ο γιατρός και ιατροδιδάσκαλος Παναγιώτης Σοφιανόπουλος ήταν ουτοπιστής σοσιαλιστής και αγωνίστηκε για τα δικαιώματα της γυναίκας και την ισονομία. «Πρέπει να λείψουν τα μεταξύ γυναικός και ανδρός διαφράγματα», γράφει «τα οποία επύκνωσεν η δεισιδαιμονία και η υποκρισία και αι γυναίκες είναι ανάγκη να κυβερνούν τας ανθρωπίνας κοινωνίας μαζί με τους άνδρας». Αντιτάχθηκε στις αυθαιρεσίες των Βαυαρών μέσα από έντονη αρθρογραφία στα έντυπά του. Για επιθετικό άρθρο κατά της κυβέρνησης καταδιώχθηκε το 1838, πλήρωσε πρόστιμο, φυλακίστηκε, είδε την κατάσχεση του εντύπου του από το Κράτος και την κατεδάφιση του σπιτιού του από τον όχλο. Ανάμεσα στις ιδέες που προπαγάνδιζε ο Σοφιανόπουλος, έχοντας εμπειρία πολέμων και όσων αυτοί συνεπάγονται, ήταν η καταστροφή κάθε πολεμικής μηχανής. «Χρειάζονται τσάκισμα όλων των πολεμικών μηχανών και απώλεια τυφεκίων, χαντζαριών, βαγιονέτων κλπ.». Κι ακόμα υποστήριζε την ένωση όλων των βαλκανικών λαών: «κανένα μην ερωτάτε, ούτε αυτόχθονα, ούτε ετερόχθονα. Το μέλλον σας κρέμεται από την ένωσίν σας...».
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ
Τέλη του 18ου αιώνα γεννήθηκε στην Κοζάνη ο Γεώργιος Κωνσταντίνου Σακελλαρίου. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές που συμπλήρωσε στην πατρίδα του, σπούδασε γλώσσες και φιλοσοφία στην Ουγγαρία. Στη συνέχεια πήγε για ιατρικές σπουδές στη Βιέννη. Συνέχισε την εκπαίδευσή του στη Βλαχία, κοντά στον ιατροφιλόσοφο και πεθερό του Δημήτρη Καρακάση. Τελικά επέστρεψε στη Μακεδονία, όπου και εργάστηκε ως γιατρός σε διάφορες πόλεις εξυπηρετώντας τους συμπατριώτες του «μετ’ ευφημίας και επαίνων πολλών», όπως γράφει ο Ζαβίρας. Από το 1788 ως το 1797 μετέφρασε διάφορα έργα από διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Μεταξύ των μεταφράσεων του Σακελλαρίου περιλαμβάνονται η τραγωδία «Ρωμαίο και Ιουλία» (όπως απέδωσε τα ονόματα), τα μελοδράματα «Ορφεύς και Ευρυδίκη», «Τηλέμαχος και Καλυψώ» και τις τραγωδίες «Ρόμπερτ και Φλοριάδε» και «Κόδρος». Το 1796 μεταφράζει από τα γερμανικά την «Αρχαιολογία συνοπτική των Ελλήνων» και ένα χρόνο μετά το διάσημο τότε έργο «Περιήγησις του νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα». Ιατρικές συγγραφές του ιατροφιλόσοφου Σακελλαρίου δεν είναι γνωστές.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΛΑΡΑΚΗΣ
Ο Γεώργιος Γλαράκης (Χίος 1798 - Αθήνα 1855) διδάχτηκε αλλά και δίδαξε στην πατρίδα του μαθηματικά και φυσική. Εργάστηκε σε εμπορική επιχείρηση της Κωνσταντινούπολης και αργότερα, με την οικονομική στήριξη των αρχών της Χίου, σπούδασε ιατρική στη Γερμανία και έγινε διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Göttingen. Μετεκπαιδεύτηκε στη Βιέννη, όπου ήρθε σε προσωπική επαφή με εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Επέστρεψε στην πατρίδα του για να ανταποδώσει στους συμπατριώτες του τις δικές του εκπαιδευτικές αλλά και ιατρικές υπηρεσίες. Ακολούθησε γρήγορα η επανάσταση, την οποία ξεκίνησαν οι Σαμιώτες υπό τον Λογοθέτη και τον επέλεξαν να τους εκπροσωπήσει στη συνέλευση της Κορίνθου, εξασφαλίζοντας βοήθεια για τη Χίο. Δυστυχώς, η σφαγή που ακολούθησε δεν του επέτρεψε την επιστροφή. Ασχολήθηκε σε διάφορα πολιτικά και διοικητικά καθήκοντα, σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης και μετά, ενώ στην προσφορά του περιλαμβάνεται η συμβολή του στην ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Μετά τη διακοπή της πολιτικής του δράσης (1839) άσκησε την ιατρική στην Αθήνα ως το 1843.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ
Γιατρός, συγγραφέας και εθνικός ευεργέτης ο Απόστολος Αρσάκης (1790 ή 1792-1874) γεννήθηκε στην περιοχή της Κορυτσάς (Χοτόχοβο Βορείου Ηπείρου). Μαθητής του Νεόφυτου Δούκα, σπούδασε ιατρική στη Halle (Σαξονία) και διακρίθηκε για τις ικανότητές του. Το θέμα της διδακτορικής του διατριβής δεν ήταν κλινικό, αλλά θέμα βασικής έρευνας και είχε τίτλο «Ανατομική περιγραφή του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού των ιχθύων». Ειδικεύτηκε στη χειρουργική και εργάστηκε στο Βουκουρέστι σε διοικητικά αξιώματα, διετέλεσε δε γραμματέας του ηγεμόνα Κούζα. Μετά τη συγκρότηση της Ελλάδας σε κράτος εκλέχτηκε βουλευτής και διορίστηκε υπουργός εξωτερικών. Η σημαντική δωρεά του στη «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», την οποία ίδρυσε, συνέβαλλε ουσιαστικά στη νεοελληνική εκπαίδευση. Ως συγγραφέας ο Αρσάκης έγραψε ωδή στον αυτοκράτορα Ναπολέοντα (1811), παρακινώντας τον να απελευθερώσει την Ελλάδα. Το 1813 δημοσίευσε στον «Λόγιο Ερμή» συνοπτική ιστορία της ιατρικής, ενώ αναφέρεται και η συγγραφή του ειδυλλίου «Θύρσις και Δάφνη» κατά μίμηση εκείνων του Θεόκριτου.
ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΖΑΒΟΣ
Ο Βασίλειος Ζαβός γεννήθηκε στην Ιθάκη κατά τον 18ο αιώνα. Είναι πιθανό ότι πέθανε σε προχωρημένη ηλικία το 1836. Σπούδασε στην Ιταλία ιατρική, μαθηματικά, χημεία, ελληνική και λατινική φιλολογία. Εργάστηκε ως γιατρός στην Ιθάκη. Η αγάπη του κόσμου τον έκανε να ασχοληθεί με την πολιτική της Ιονίου Πολιτείας, έγινε βουλευτής και γερουσιαστής. Επίσης είχε υπηρετήσει με διπλωματική ιδιότητα στην αυλή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, ως αντιπρόσωπος της Γαλλικής Δημοκρατίας. Όταν ο Αλή αξίωσε από τις αρχές της Ιονίου Πολιτείας βάσει συμφωνιών την παράδοση των Ελλήνων οπλαρχηγών που είχαν καταφύγει στον Κάλαμο με τις οικογένειές τους, αλλιώς απειλούσε να καταλάβει τη Λευκάδα, ο Ζαβός έκανε τη διαπραγμάτευση και πέτυχε να λύσει το ακανθώδες πρόβλημα. Αναφέρεται ότι είχε συντάξει στατιστικούς πίνακες για την Ιθάκη, δεν γνωρίζω όμως αν έχουν δημοσιευθεί.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΣ
Ο Στέφανος Κανέλλος είναι μια σπουδαία αλλά αγνοημένη φυσιογνωμία της ελληνικής ιστορίας. Συμβαίνει άλλωστε συχνά η υστεροφημία των ιστορικών προσώπων να μην είναι ανάλογη της προσφοράς τους. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη (1798) και ευτύχησε να είναι μαθητής του Χιώτη λογίου (και μητροπολίτη) Δωρόθεου Πρώιου, με ιδιαίτερες επιδόσεις στα μαθηματικά και τη φιλοσοφία. Το 1818 σε ηλικία 20 ετών αρχίζει σπουδές ιατρικής στη Βιέννη, τις οποίες συνέχισε στο Βίτσμπουργκ, όπου πήρε και το διδακτορικό του δίπλωμα. Η διατριβή του είχε ως τίτλο «Περί της θεραπείας των νεκροφανών» και περιλαμβάνει τρόπους για την αντιμετώπιση των πνιγμένων, των παγόπληκτων, των απαγχονισμένων, των δηλητηριασμένων από τοξικά αέρια και των κεραυνόπληκτων. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια πρώιμη και πρωτοποριακή μελέτη στο αντικείμενο που σήμερα χαρακτηρίζουμε ως ανάνηψη και εντατική θεραπεία. Ο Κανέλλος δούλεψε ως γιατρός, αλλά και σε άλλα πεδία: στρατιωτικός, εθνικός διαφωτιστής, διοικητικός υπάλληλος, λόγιος.
Μια από τις φιλοδοξίες του ήταν να ασχοληθεί με το θέμα της ανάνηψης - εντατικής θεραπείας στην Ελλάδα, μετά την απελευθέρωσή της. «Ίσως να πετύχω κάποτε, αν μου δοθεί η ευκαιρία και οι περιστάσεις, με τη γνωστοποίηση αυτού του δοκιμίου, [] να προκαλέσω το ενδιαφέρον σε μια χώρα όπου είναι άγνωστη σχεδόν κάθε μορφή νοσοκομειακών ιδρυμάτων και όπου πεθαίνουν τόσοι τραυματισμένοι νεκροφανείς χωρίς βοήθεια...». Το 1819 ο Κανέλλος γυρίζει στην Κωνσταντινούπολη, όπου εργάζεται ως γιατρός και ως διδάσκαλος στα ελληνικά σχολεία. Το 1821 πολέμησε στον Ιερό Λόχο και είναι μεταξύ των 100 που διασώθηκαν. Το 1823 συνοδεύει τον Τομπάζη ως εθελοντής πολεμιστής στην Κρήτη. Όμως η επιδημία της πανούκλας που έπληξε τότε το νησί πρόσβαλε πολύ κόσμο, κυρίως στα μέρη του Ρεθύμνου και τον ανάγκασε να ασχοληθεί με τη λήψη υγειονομικών μέτρων και τη θεραπεία των αρρώστων. Είχε γράψει ποιήματα και θούρια, γνωστά επί πολλές δεκαετίες την εποχή του και είχε μεταφράσει ένα χρήσιμο βιβλιαράκι με τον τίτλο «Βιβλιαράκι κατ’ ερωταπόκρισιν», όπως επίσης και την «Οδόν της καθαρής μαθηματικής» του Γάλλου Φραγκέρ. Πέθανε 31 ετών το 1829 από πανούκλα, από την οποία μολύνθηκε περιθάλποντας τους ασθενείς του.
Είναι φυσικό ότι με την πάροδο του χρόνου, ο αριθμός των γιατρών με έγκυρες και επιστημονικές σπουδές μεγαλώνει. Όλοι εκείνοι που γεννήθηκαν κατά τον 18ο αιώνα (1700-1799) και οι οποίοι άκμασαν το ίδιο και τον επόμενο (19ο) αιώνα, είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό, καθώς στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα δεν υπήρχε Πανεπιστήμιο. Οι σπουδές τους γίνονταν σε χώρες της Ευρώπης και κατά κανόνα σε ιταλικά πανεπιστήμια. Μικρότερος είναι ο αριθμός εκείνων που σπουδάζουν στη Βιέννη ή στο Halle ή στο Παρίσι. Δεν σημειώνονται ακόμα μετακινήσεις για σπουδές προς το Νέο Κόσμο. Η εκπαίδευση των γιατρών εξακολουθεί να εκτείνεται σε διάφορα πεδία. Εκτός από τα αμιγώς βιοϊατρικά αντικείμενα, σημαντικό τμήμα των σπουδών αναφέρεται σε ανθρωπιστικά αντικείμενα, σε νεκρές και σε ζωντανές γλώσσες. Γι’ αυτό συχνά γιατροί που άκμασαν τον 18ο αιώνα, εκτός από την ιατρική τους προσφορά ασχολήθηκαν με την εκπαίδευση, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση της εθνικής γλώσσας και συνείδησης. Ορισμένοι μάλιστα ίδρυσαν, επέβλεψαν και χρηματοδότησαν σχολεία ελληνικών γραμμάτων.
Οι γιατροί που είχαν γεννηθεί τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα στη μεγάλη τους πλειοψηφία ήταν σε ακμή κατά τα χρόνια της προπαρασκευής και της διεξαγωγής του εθνικού αγώνα του 1821. Πολύ συχνά εγκατέλειψαν τις διάφορες εκτός Ελλάδας πόλεις, στις οποίες ασκούσαν την ιατρική ή άλλες δραστηριότητες, για να έρθουν στους τόπους του αγώνα. Πολλοί ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας, ενώ άλλοι που δεν προσήλθαν στην Ελλάδα κινητοποίησαν ή συντόνισαν τα φιλελληνικά κινήματα, συγκέντρωσαν υλικά και χρήματα και γενικά μπήκαν στην υπηρεσία του αγώνα που τον συνειδητοποιούσαν ως εθνική ανάγκη. Άλλοι από τους γιατρούς που ασκούσαν την ιατρική σε διάφορα μέρη της Ελλάδας φρόντιζαν για τη διδασκαλία των νέων σε σχολές, καθώς είχαν πειστεί ότι η μόρφωση ήταν μια από τις προϋποθέσεις, μέσω της σύνδεσης με το ένδοξο παρελθόν, για τη δημιουργία ελληνικής εθνικής συνείδησης. Εξάλλου η επαγγελματική τους ιδιότητα τους έδινε τη δυνατότητα να έλθουν σε επαφή με διάφορα κοινωνικά στρώματα και να δημιουργήσουν σχέσεις εμπιστοσύνης και φιλίας, ιδιαίτερα χρήσιμες σε ανάλογες καταστάσεις.
Είναι τόσο μεγάλος ο αριθμός των αξιομνημόνευτων γιατρών της εποχής, που αναγκαστικά μερικοί μόνον από αυτούς μπορούν να αναφερθούν εδώ, ενώ υπήρξαν και άλλοι με εξίσου σημαντικές δραστηριότητες. Πολλοί από τους γεννημένους το 18ο αιώνα είχαν συμμετοχή στο κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού, στήριξαν υγειονομικά την επανάσταση του 1821, ασχολήθηκαν με τη διακυβέρνηση της χώρας καταλαμβάνοντας ανώτατες κυβερνητικές βαθμίδες. Πολλοί από τους γιατρούς του 18ου αιώνα συγκαταλέγονται μεταξύ των πρωτοπόρων της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άλλοι πρωτοστάτησαν στα κοινωνικά ζητήματα, συμμετέχοντας στη διεκδίκηση του συντάγματος, την ισονομία των πολιτών, την ανύψωση της κοινωνικής θέση της γυναίκας. Είναι σαφώς λιγότεροι, σε σχέση με τους προηγούμενους αιώνες, οι γιατροί θεολόγοι και κληρικοί, ίσως και λόγω της επίδρασης των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης και του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ο αιώνας προετοίμασε τον πολύ επιστημονικότερο 19ο, κατά τον οποίον η ιατρική αναπτύχθηκε, λειτούργησε το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ιδρύθηκαν επιστημονικές εταιρείες, εκδόθηκαν ιατρικά περιοδικά, ενώ από την εκπαιδευτική ύλη αφαιρέθηκαν εξωιατρικά αντικείμενα υπέρ της ολοένα αυξανόμενης ιατρικής ύλης.
Ο Κωνσταντίνος Καραϊωάννης γεννήθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα στα Τρίκαλα ή, κατ’ άλλους, στα Ιωάννινα. Σπούδασε στη Νάπολη κοντά σε φημισμένους δασκάλους και εργάστηκε τα πρώτα χρόνια στην πόλη των σπουδών του. Στη συνέχεια εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου γνώρισε τον Γρηγόριο Γκίκα. Όταν αυτός τοποθετήθηκε ηγεμόνας της Βλαχίας και της Μολδαβίας, πήρε τον Καραϊωάννη ως αρχίατρο της ηγεμονίας. Έχοντας «έρωτα παιδείας» μπόρεσε να οργανώσει τα σχολεία της περιοχής σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Μετά την πτώση του ηγεμόνα ο αρχίατρός του έφυγε για τη Ρωσία, όπου άσκησε για μερικά χρόνια την ιατρική και μετά επέστρεψε στα Ιωάννινα όπου αναδείχθηκε ως ο μεγαλύτερος γιατρός της περιοχής. «Ούτος είχε φθάσει εις άκρον της ιατρικής τέχνης [] πολλάκις τους πτωχούς ου μόνον αμισθί εθεράπευεν ιδίοις ιατρικοίς (με δικά του φάρμακα), αλλά και τα προς το ζην δαψιλώς (με αφθονία) εχορήγη», γράφει ο Ζαβίρας. Πέθανε πηγαίνοντας για επίσκεψη σε άρρωστο Τούρκο αξιωματούχο στα Τρίκαλα. Δύο βιβλία του Καραϊωάννη («Σύνοψις Λογικής» και «Θησαυρός Γραμματικής») εκδόθηκαν στη Βούδα (Ουγγαρία) το 1797.
ΘΩΜΑΣ ΜΑΝΔΑΚΑΣΗΣ
Ο Θωμάς Μανδακάσης γεννήθηκε στην Καστοριά (1709) και σπούδασε αρχικά στη Ρωσία στο «Γυμνάσιον του Μοναστηρίου της Αγίας Τριάδος». Σπούδασε ιατρική στη Λειψία σε ώριμη ηλικία, αφού πήρε το πτυχίο σε ηλικία 48 ετών (1757), έχοντας προφανώς εργαστεί τα ενδιάμεσα χρόνια, κάτι που σημαίνει ότι η ιατρική ήταν γι’ αυτόν σοβαρή επιλογή. Όπως γράφει σύγχρονός του «παιδείας τε τοις άλλοις και φιλοσόφων μαθημάτων ευ ήκων, προπάντων δε της των Ασκληπιάδων ιεράς τέχνης αμφιλαφώς εχόμενος ην κανταύθα εν Λειψία της Σαξωνίας μετιέναι τε και ασκείν, αδεία δήπου και συναινέσει των Ακαδημαϊκών επιτέτραπται». Τα χρήματα που κέρδιζε ασκώντας την ιατρική στη Λειψία τα διέθετα για την έκδοση χρήσιμων για τους Έλληνες βιβλίων. Η διδακτορική του διατριβή στα ελληνικά και στα λατινικά είχε ως θέμα της «Όμοια των ελλειπόντων ιάματα - Dissimilibus similium defisientium madicina []. Θωμάς Μανδακάσης Καστοριανός Μακεδών τη ιατρική σπουδάζων». Το 1767 επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου ίδρυσε σχολείο το οποίο και διεύθυνε.
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ
Ο Αθανάσιος Υψηλάντης (1711-1789) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν γόνος της παλαιάς οικογένειας των Υψηλάντη, που είχε εγκατασταθεί στην Πόλη από το 1665. Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα. Εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη και πέτυχε να γίνει αρχίατρος στην αυλή του Μεγάλου Βεζίρη Ρεντζίπ πασά, αργότερα δε γιατρός του ηγεμόνα της Βλαχίας Γρηγόριου Γκίκα. Ο Υψηλάντης πρόσθεσε αργότερα ως δεύτερο επώνυμο Κομνηνός, καθώς, όπως υποστήριζε, οι δύο οικογένειες είχαν συγγενικό δεσμό μεταξύ τους. Ο γιατρός Αθανάσιος Υψηλάντης-Κομνηνός θεωρείται σπουδαίος χρονικογράφος και έχει γράψει «Πολιτικών και Θρησκευτικών Βιβλία 12». Αρκετές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του διασώζει στο έργο του «Βίοι Παράλληλοι» (Τόμος 6ος, 1874) ο γιατρός και πρώτος πτυχιούχος και διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αναστάσιος Γούδας. Από το μεγάλο αυτό έργο ο αρχιμανδρίτης Γερμανός Αφθονίδης εξέδωσε τα Βιβλία Η', Θ', Ι' που αναφέρονται στα μετά την Άλωση (Φωτοαναστατική επανέκδοση 1971).
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ
Πολυμαθής και πολύγλωσσος ο Δημήτριος Προκοπίου είχε αρχικά το επώνυμο Παμπέρης. Το μεταγενέστερο Προκοπίου οφείλεται στο μοναχικό του όνομα Προκόπιος. Λόγιος, ιερομόναχος και γιατρός γεννήθηκε στη Μοσχόπολη στις αρχές του 18ου αιώνα. Σπούδασε στην Πάδοβα, όπου υπηρέτησε ως γραμματέας του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Το κυριότερο έργο του είναι η «Επιτετμημένη επαρίθμησις των κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών» (17ος αιώνας).
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΝΟΤΑΡΑΣ
Αρχές του 18ου αιώνα δραστηριοποιείται και ο Δημήτριος Νοταράς, από τη μεγάλη βυζαντινή οικογένεια της Πελοποννήσου. Είχε σπουδάσει στη Ρώμη και την Πάδοβα και κατά τον Δημήτριο Προκοπίου-Παμπέρη είχε μόρφωση κλασική («Θύραθεν παιδεία») και θεολογική («την καθ’ ημάς ιεράν») και γνώριζε γλώσσες. Εργάστηκε ως αρχίατρος του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας.
ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΟΥΛΑΗΜΟΥ
Σύγχρονός του και ο Σταύρος Μουλαήμου, από τα Ιωάννινα με σπουδές στην Πάδοβα και σε άλλα μέρη της Ιταλίας. Έγραψε και τύπωσε βιβλίο με θέμα τα αντίδοτα στο δάγκωμα δηλητηριωδών φιδιών, που κυκλοφόρησε στη Βενετία το 1724. Ο Μουλαήμου πέθανε το 1733, άγνωστο σε ποια ηλικία.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΝΗΣ
Ο πρόωρος θάνατος σε ηλικία 38 ετών (1723-1761) δεν επέτρεψε στον Ιωάννη Κοντονή να αναπτύξει τις ικανότητες και τις γνώσεις του. Από παλαιά οικογένεια της Ζακύνθου, με τίτλους ευγενείας, είχε τη δυνατότητα για εξαιρετική μόρφωση, συμπλήρωσε δε τις σπουδές του με την ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Επέστρεψε στη Ζάκυνθο, όπου όμως δεν τον ικανοποίησε η άσκηση της ιατρικής. Ταξίδεψε πολύ «εις διάφορα μέρη της Εσπερίας και κατόπιν εις Άγιον Όρος», όπως γράφει ο Λ. Χ. Ζώης. Άφησε πολλά αδημοσίευτα έργα, που τα κατέγραψε βιογράφος και συγγενής του σε ειδική έκδοση του 1861. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός της πλατιάς μόρφωσής του, όπως αποδεικνύεται από τα γραπτά του. Ανάμεσά τους αναφέρονται έργα θεολογικά, εισαγωγής στη λογική, φιλοσοφικά, αστρονομικά, ρητορικής κλπ. Από αυτά, άλλα είναι γραμμένα στην ελληνική, άλλα στη λατινική και άλλα στην ιταλική γλώσσα. Όπως γράφει ο Μ. Περάνθης κατά το διάστημα της παραμονής του στον Άθω είχε την ευκαιρία να μελετήσει τους θησαυρούς των βιβλιοθηκών του. Επίσης, κατά τον Ζώη, σχετίστηκε στενά εκεί με τον «δάσκαλο του γένους» Ευγένιο Βούλγαρη.
ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ
«Εγεννήθην πρωτότοκος την 27η Απριλίου του 1748 έτους εις την Σμύρνην από τον Ιωάννην Κοραήν, Χίον την πατρίδα και την Θωμαΐδα Ρυσίαν, Σμυρναίαν» γράφει ο Αδαμάντιος Κοραής στην Αυτοβιογραφία του. Ο πατέρας του αν και αγράμματος, ήταν «πυρωμένος από έρωτα παιδείας». Η μητέρα του, κόρη του σοφού δασκάλου της φιλολογίας Αδαμαντίου Ρυσίου, ήταν μορφωμένη και η πρώτη δασκάλα των παιδιών της. Ο Κοραής από τα 13 χρόνια του ως τα 60 έκανε συχνές αιμοπτύσεις, πιθανότατα από φυματίωση, που όμως δεν τον εμπόδισε να μάθει γράμματα και γλώσσες, ακόμα και εβραϊκά. Στο Άμστερνταμ, όπου από 24 ετών (1772) εμπορευόταν μεταξωτά υφάσματα, διδάχτηκε Λογική, Γεωμετρία και αντικείμενα γενικής παιδείας. Επεδίωξε να σπουδάσει ιατρική, αλλά μπόρεσε να το πραγματοποιήσει το 1782, ενώ ήταν ήδη 34 ετών. Γράφτηκε στο Μονπελιέ της Γαλλίας, πανεπιστήμιο φημισμένο, με σπουδαίους καθηγητές και σπούδασε εργαζόμενος λόγω της οικογενειακής οικονομικής δυσπραγίας: έκανε μεταφράσεις βιβλίων από γερμανικά και αγγλικά προς τα γαλλικά. Το 1786 συγγράφει την πρώτη του διδακτορική διατριβή με το θέμα «Πυρετολογίας Σύνοψις» («Pyretologiae Synopsis»).
Το 1787 ο Κοραής υποβάλλει τη διατριβή του «Medicus Hippocraticus», με την οποία αναγορεύεται διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μονπελιέ. Πρόκειται για μελέτημα που αναφέρεται στα κύρια καθήκοντα του γιατρού, όπως εξάγονται από τον πρώτο αφορισμό (του ομώνυμου ιπποκρατικού βιβλίου) και από το «Περί ευσχημοσύνης». Από την ελληνική μετάφραση του Θεαγένους Λιβαδά παραθέτουμε μικρό δείγμα για να κατανοηθεί το πνεύμα της διατριβής του Κοραή: «...πρώτον άρα καθήκον του σπουδάζοντος να μετέλθει την τέχνην την μακράν, εν βίω ούτω βραχεί, έστω το ούτω πως καταναλίσκειν προς τελείωσιν της τέχνης άπαντας του βίου τους καιρούς, ώστε ν’ αποβαίνει ωφέλιμος τοις κάμνουσι ή - τούτου αδυνάτου όντως - τουλάχιστον να μη γίνεται αυτοίς βλαβερός: ‘ασκεί περί τα νοσήματα δύο, ωφελέειν ή μη βλάπτειν’...». Και αλλού: «Ο πρακτικός της τέχνης θεράπων οίκαδε υποστρέφων ούτε ληκύθους και λεκάνια, ούτε βοτανοθήκας περικοσμεί, ούτε εις παραπλήσια σχολάζει, ποιείται δε σπουδήν περί τα κυρίως ιατρικά πράγματα...». Και κυρίως, γράφει ο Κοραής, ζητά και δίνει λόγο για ευθύνες και ρωτά πολλές φορές τον εαυτό του τι σοβαρό θεράπευσες σήμερα και τι έπραξες σύμφωνα με τις αντιλήψεις σου.
Αυτόπτης μάρτυρας της Γαλλικής Επανάστασης (1789) οραματίζεται την Ελληνική Εθνική Επανάσταση, θεωρεί όμως ότι η κατάλυση της τυραννίας είναι το φυσικό επακόλουθο της προόδου στα γράμματα και τις επιστήμες. Έτσι αποφασίζει να ασχοληθεί με το Διαφωτισμό και τη μόρφωση των συμπατριωτών του και γι’ αυτό εγκαταλείπει την άσκηση της ιατρικής πράξης. Σκέφτηκε ότι για την παιδεία των Ελλήνων το καλύτερο μέσον ήταν η έκδοση των αρχαίων συγγραφέων μεταφρασμένων και με πλούσια εισαγωγή και σχόλια που θα επεσήμαιναν το ουσιαστικό πνεύμα του συγγραφέα. Το 1798 κυκλοφορεί ανωνύμως στο Παρίσι την «Αδελφική Διδασκαλία», ως απάντηση σε αντιδραστική έκδοση που κήρυσσε την υποταγή και τη δουλοφροσύνη, η οποία είχε κυκλοφορήσει με το όνομα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Άνθιμου. «Ο αληθής συγγραφεύς», γράφει ο Κοραής, «φαίνεται μάλλον να είναι εχθρός επίσημος και του γένους των Γραικών και της θρησκείας την οποίαν οι Γραικοί πρεσβεύουσι σήμερον [], ηθέλησεν ο φιλότουρκος συγγραφεύς να κοιμήσει την δικαίαν των Γραικών αγανάκτησιν και να τους εμποδίσει από το να μιμηθώσι τα σημερινά υπέρ της ελευθερίας κινήματα πολλών εθνών της Ευρώπης».
Ο Αδαμάντιος Κοραής ακολουθεί μια πυρετώδη συγγραφική και μεταφραστική παραγωγή με βιβλία αναφερόμενα στην Ελλάδα και κυρίως με έργα αρχαίων συγγραφέων, που εκδίδει σύμφωνα με το πνεύμα που προαναφέραμε. Εκδίδει τα «Ποιμενικά» του Λόγγου, τα «Αιθιοπικά» του Ηλιοδώρου, λόγους του Ισοκράτη, το εξάτομο έργο «Βίοι Παράλληλοι» του Πλουτάρχου, τα «Στρατηγήματα» του Πολυαίνου, τα «Αστεία» του φιλόσοφου Ιεροκλέους, τους Αισώπειους μύθους, τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνος (4 τόμοι), τις τέσσερις πρώτες ραψωδίες της «Ιλιάδος». Κι ακόμα έργα του Αριστοτέλη, του Ξενοφώντος, του Λυκούργου και πολλών ακόμα συγγραφέων. Ακόμα μετέφρασε και τύπωσε το «Περί διαίτης οξέων» και το «Περί Αρχαίης Ιητρικής» έργα του Ιπποκράτη. Στα πλαίσια της πολιτικής - διαφωτιστικής του δράσης το 1830 εκδίδει με το ψευδώνυμο Γ. Πανταζίδης το βιβλίο «Τι συμφέρει εις την ελευθερωμένην από Τούρκους Ελλάδα να πράξει εις τας παρούσας περιστάσεις, ώστε να μην υποδουλωθεί σε χριστιανούς τουρκίζοντες». Ο Κοραής συνέχισε να συγγράφει ακατάπαυστα ως τις αρχές του 1833.
Ο θάνατος του δασκάλου του γένους Αδαμαντίου Κοραή επήλθε στις 6 Απρολίου 1833. Δεκαεννιά μέρες πριν, στις 18 Μαρτίου, ενώ έσκυβε από το κάθισμά του, έπεσε στο δάπεδο. Είναι πιθανόν ότι έγινε κάποιο κάταγμα, καθώς παρουσίασε πόνους και δεν μπορούσε να σηκωθεί από το κρεβάτι. Υπέμεινε στωικά τα προβλήματά του. Ο συμπατριώτης του Κ. Πιτζιπιός, από τη Χίο, που έμεινε κοντά του τις τελευταίες νύχτες, αφηγείται ότι ο Κοραής πέθανε λέγοντας με όση δύναμη του απέμεινε τη λέξη «Πατρίς» και, κοιτώντας μια εικόνα του Δημοσθένη που υπήρχε στον τοίχο του δωματίου του, είπε: «Ναι, αυτός ήταν άνθρωπος». Και ξεψύχησε. Ο μεγάλος γιατρός και λόγιος, ο σύμβουλος και συμπαραστάτης των συγχρόνων του παραμένει ακατάλυτος δάσκαλος του γένους. Αρκεί να θυμηθούμε κάποια από τα πολλά που είπε: «Όταν τα φώτα λάμψουσι (παιδεία), η τυραννία εξ ανάγκης πρέπει να παύσει. Τούτο είναι αξίωμα της ηθικής και της πολιτικής, τόσον βέβαιον όσον τα μαθηματικά αξιώματα. Επιστήμαι και τυραννία ποτέ δεν συγκατοίκησαν ομού. Αν η τυραννία δεν προφτάσει να τας διώξει, πρέπει εξ άπαντος να διωχθεί από αυτάς».
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΙΕΡΟΠΑΙΣ
Από το χωριό Βελκοδίνο ή Βελισδόνι των Αγράφων (Ευρυτανία) καταγόταν ο λόγιος και γιατρός Νικόλαος, που έζησε τον 18ο αιώνα. Το επώνυμό του Ιερόπαις ήταν κατασκευασμένο από την ιδιότητα του ιερέα πατέρα του. Για τον ίδιο λόγο αναφέρεται και ως Παπαδόπουλος, ενώ λόγω της καταγωγής του φέρεται και ως Αγραφιώτης. Δεν μας είναι γνωστά πολλά για τη ζωή και τη δράση του. Όπως γράφει ο Σπ. Λάμπρος στον «Ελληνομνήμονα» (τόμος 3, σελίδα 473) ο Νικόλαος Ιερόπαις Παπαδόπουλος έγραψε «Περί Αμβλυωπίας». Επίσης έγραψε «Βιβλίον Φαρμακοποιίας καλούμενον Αυγή των Ιατρών ερανισμένον έτι πολλών παλαιών τε και νέων». Σώζεται σε χειρόγραφο κώδικα της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Άλλο έργο του είναι το «Λεξικόν τινών βοτάνων συναχθέν παρά του εν ιατροίς λογιωτάτου Ιερόπαιδος του Αγραφιώτου κατά διαλέκτους τέσσαρας, ελληνικήν, ιταλικήν, αραβικήν και κοινήν». Ο αναφερόμενος εδώ γιατρός, συγγραφέας του «Περί Αμβλυωπίας», δεν πρέπει να συγχέεται με τον άλλον Νικόλαο Αγραφιώτη της ίδιας περίπου χρονικής περιόδου.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΕΝΤΟΤΗΣ
Αν και δεν είναι γιατρός ο Γεώργιος Βεντότης (Ζάκυνθος 1757 - Βιέννη 1795) δικαιούται τη μνεία στη σειρά αυτή ως μεταφραστής ιατρικών βιβλίων. Μορφή του νεοελληνικού διαφωτισμού, φίλος του Ρήγα Φεραίου, εκδότης ελληνικής εφημερίδας (1784) που δεν διασώθηκαν φύλλα της, λόγιος και συγγραφέας άφησε πολύτιμα για τον διαφωτισμό έργα. Ανάμεσά τους λεξικά ευρωπαϊκών γλωσσών, βιβλία γνώσεων του φυσικού κόσμου, «Αλφαβητάριον» και «Πινακίδιον» αριθμητικής για τα παιδιά κλπ. Η εδώ αναφορά του γίνεται για τη μετάφραση δύο εκλαϊκευτικών έργων του γιατρού André Tissot, τα οποία είχαν κυκλοφορήσει σε πολλαπλές εκδόσεις στις ευρωπαϊκές χώρες τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Τα βιβλία, όπως αναφέρονται εδώ με τους πλήρεις τίτλους τους είναι: «Νουθεσία εις τον λαόν εις διαφύλαξιν της σωματικής υγείας» (Βενετία 1780, σε δύο τόμους) και «Αυνανισμού επιτομή. Ήτις περιγράφει τα διάφορα πάθη όπου γεννώνται από τας ασελγείς ηδονάς και μάλιστα από την επάρατον πράξιν της μαλακίας. Εκ της γαλλικής εις την ημετέραν απλήν διάλεκτον. Ενετίησι 1777 παρά Νικολάω Γλυκεί».
ΣΤΑΜΟΣ ΠΕΤΡΙΤΣΗΣ
Ο Στάμος Πετρίτσης (1758-1835) γεννήθηκε στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς. Σπούδασε στην Ιταλία και δούλεψε σαν γιατρός στην Κεφαλονιά, στη Ζάκυνθο, την Πάτρα και τα Γιάννενα, όπου υπηρέτησε στην αυλή του Αλή. Από τους πρωτοπόρους του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς, τον εφάρμοσε μαζικά στη Ζάκυνθο και την Πάτρα. Ο Κ. Τριανταφύλλου γράφει σχετικά: «Εξ ανεκδότου διατριβής του μανθάνομεν ότι πρώτος εισήγαγε το νέον σύστημα του δαμαλισμού εν Πάτραις και εν Ζακύνθω. Οι ιατροί έως τότε εφήρμοζον τον εγκενρισμόν. Πρώτος εις την ανατολήν εισήγαγε τον δαμαλισμόν ο ιατρός του Άγγλου πρέσβεως Σκωτ, διαδόσας το νέον σύστημα εις Αθήνας, εξέμαθε δε τον εν Πάτραις πρόξενον Στράνην. Ο Στράνης ανεκοίνωσε την μέθοδον και σύγγραμμα περί αυτής εις τον Πετρίτσην». Παράλληλα ήταν πολύ εγκυκλοπαιδικός και ασχολήθηκε με τη βοτανολογία και μελέτησε τη χλωρίδα της Κεφαλονιάς. Μετά το θάνατό του άφησε την περιουσία του για την ίδρυση Μέσης Σχολής στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΟΝΑΣ-ΠΑΣΧΑΛΗΣ
Ο Ιωάννης Δονάς - Πασχάλης (1761-1839) γεννήθηκε στην Κέρκυρα, όπου και πήρε τα πρώτα μαθήματα. Διδάχθηκε ακόμα λατινική και ιταλική γλώσσα και φιλολογία. Σπούδασε την ιατρική στην Ιταλία και ξαναγύρισε στην Κέρκυρα μετά τις σπουδές του. Εκεί άσκησε το επάγγελμά του και απέκτησε σημαντική φήμη τόσο ως γιατρός όσο και ως λόγιος. Η φήμη του έφτασε γρήγορα στα Γιάννενα και ο Αλή τον κάλεσε κοντά του, όπου κι έμεινε για πολλά χρόνια. Εκτός από τις ιατρικές του ασχολίες, ο Δονάς υπηρέτησε και τα γράμματα. Δημοσίευσε μελέτες ιατροκοινωνικές, φιλοσοφικές, γεωλογικές, αρχαιολογικές, μετέφρασε ποιήματα του Πετράρχη και του Τορκουάτο Τάσσο. Θεωρήθηκε ακόμα από τους πιθανούς συντάκτες της «Ελληνικής Νομαρχίας». Σύμφωνα με τις νεκρολογίες της εποχής, ξεχώριζε για την «οξύνοιαν, το ορθόν της κρίσεως, την ζωηρότητα της φαντασίας». Ακόμα ήταν φημισμένη η πολυμάθειά του για την οποία γράφεται στη νεκρολογία του: «Πόσαι άλλαι γνώσεις, πόση πολυμάθεια εστόλιζαν τον αγχίνουν τούτον άνδρα, το μαρτυρούν τα σωζόμενα ποιήματά του».
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ
Ο Αναστάσιος Γεωργιάδης ο Φιλιππουπολίτης (γεννήθηκε το 1773) έμεινε γνωστός με το παρωνύμιο Λευκίας, λόγω της πρόωρης λεύκανσης των μαλλιών του. Σπούδασε στην Ιένα και στη Βιέννη, όπου και πήρε το 1805 το διδακτορικό του δίπλωμα. Θέμα της διατριβής του ήταν το «Γυναικείων το Δεύτερο», βιβλίο της ιπποκρατικής συλλογής. Έγινε μέλος επιστημονικών εταιρειών (και εκτός της ιατρικής) στην Ιένα και το Χάλε, άσκησε δε το επάγγελμα στην πατρίδα του, ίσως και σε ευρωπαϊκές χώρες. Ανέπτυξε συγγραφική δράση και εξέδωσε στη Βιέννη διάφορα βιβλία τα οποία είτε έγραψε ο ίδιος είτε μετέφρασε από τη γερμανική γλώσσα. Γνωστότερα είναι τα εξής: «Περί πυρετού πεμφυγώδους ή λοιμού αφορισμός» και «Ιατροφιλοσοφική Ανθρωπολογία». Μετά την απελευθέρωση ο Λευκίας εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, είναι δε μεταξύ των πρώτων καθηγητών και ο πρώτος κοσμήτορας της νεοσύστατης τότε ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1837). Πέθανε στην Αθήνα το 1860.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΟΥΣΗΣ
Ο Γεώργιος Ρούσης έζησε περί τα μέσα του 18ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Σιάτιστα της Μακεδονίας και ήταν γιος ιερωμένου. Σπούδασε στην Πάντοβα γλώσσες, φιλολογία και ιατρική την οποία άσκησε στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Ήταν λόγιος και έγραφε αρχαιοπρεπή επιγράμματα. Κατά την περίοδο της διαμονής του στην Πάντοβα είχε εκδώσει κατάλογο με τα ονόματα και πληροφορίες για τους εκεί καθηγητές. Πέθανε στην πατρίδα του, έχοντας την εκτίμηση και την αγάπη των συμπατριωτών του.
ΛΑΖΑΡΟΣ ΣΚΡΙΒΑΣ
Την ίδια εποχή έζησε και ο Τραπεζούντιος στην καταγωγή Λάζαρος Σκρίβας, ιατροφιλόσοφος και δάσκαλος, που διετέλεσε γραμματέας του ηγεμόνα της Μολδαβίας Βοεβόδα Κωνσταντίνου Νικολάου. Ο Σκρίβας μετέφρασε από τη ρουμανική στη νεοελληνική Ιστορία των ηγεμόνων της Βλαχίας και Μολδαβίας με τον τίτλο «Ιστορία συνοπτική ου παράλληλος των ηγεμόνων της Ουγγροβλαχίας και Μολδαβίας, πόθεν, τίνες και τι έπραξαν και πόσα έτη έκαστος αυτός ηγεμόνευσε» (1734). Πέθανε το 1767.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΡΑΣ
Ο Γεώργιος Καλαράς από την Κόρινθο έζησε το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Σπούδασε ιατρική και μαθηματικά στην Πίζα και αναφέρεται ως φίλος και συμφοιτητής του Ιωάννη Κωλέττη. Έζησε και άσκησε την ιατρική στην Κόρινθο. Ασχολήθηκε με τα γράμματα, κυρίως με μεταφράσεις και υποστήριζε τη φωνητική γραφή, όπως ο Ιωάννης Βηλαράς, ο Αθανάσιος Ψαλλίδας, ο Χριστόδουλος Κονομάτης και άλλοι λόγιοι της εποχής. Στη φιλοδοξία τους ήταν, όπως γράφει ο Καλαράς, να μικρύνει η απόσταση από τον προφορικό στο γραπτό λόγο ώστε να ευκολυνθεί το κοινό στην πρόσβαση των γνώσεων. Προσπάθειές του για την έκδοση μιας γραμματικής της φωνητικής γλώσσας αντιμετώπισαν τεράστιες δυσκολίες που την ματαίωσαν. Όπως γράφει ο ίδιος σε επιστολή του προς τον Ιωάννη Βηλαρά, εκτός από τη Γραμματική είχε μεταφράσει σε φωνητική γραφή την Αριθμητική του Βιόζ, τη Γεωμετρία του Ζιάνδρε, ένα βιβλίο για την τουρκική θρησκεία, τον πρώτο τόμο του «Συστήματος της Φύσης» του Μιραμπό. «Τώρα», γράφει στον Βηλαρά, «καταγίνομαι να γράφω μίαν πρακτικήν γιατρικήν». Δεν κατόρθωσε όμως να εκδώσει οποιοδήποτε από τα βιβλία αυτά.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΓΚΥΡΑΜΟΣ
Ο Δημήτριος Αγκύραμος, Κωνσταντινουπολίτης στην καταγωγή, έζησε τον 18ο αιώνα. Έκανε σπουδές Ιατρικής σε διάφορα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και μετά την επιστροφή του άσκησε το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη. Επίσης οργάνωσε εκεί βοτανικό κήπο, τον οποίο εμπλούτισε με μεγάλη ποικιλία φαρμακευτικών φυτών. Μελέτησε τις θεραπευτικές τους ικανότητες σε διάφορες παθήσεις και απέκτησε φήμη όχι μόνο ως γιατρός αλλά και ως βοτανολόγος και ως λόγιος. Έγραψε μεγάλο πολύγλωσσο βοτανικό λεξικό στο οποίο δημοσιεύει περιγραφές των διαφόρων φυτών και τις θεραπευτικές τους εφαρμογές σε 6 γλώσσες: ελληνική, λατινική, γαλλική, περσική, αραβική και τουρκική.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΔΑΜΗΣ
Το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα αναφέρεται και ο Ιωάννης Αδάμης, ιατροφιλόσοφος από τη Μοσχόπολη της Βορείου Ηπείρου, που είχε σπουδάσει στη Χάλε. Το 1772 μεταφράζει εκεί το έργο του γιατρού Δαβίδ Σαμουήλ Μοδάι με τίτλο «Σύντομος ερμηνεία περί της ενεργείας και ωφελείας μερικών εκλεκτών και δοκιμασμένων ιατρικών...». Η μετάφραση «εις την απλήν των σημερινών Γραικών διάλεκτον παρά του ελαχίστου εν σπουδαίοις Ιωάννου Αδάμη» έγινε από τη λατινική γλώσσα.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΤΖΟΥΛΑΤΗΣ
Σύγχρονος του Κερκυραίου Ιωάννη Πασχάλη - Δονά ήταν ο Κεφαλλονίτης ιατροφιλόσοφος Ιωάννης Φραγκίσκος Τζουλάτης (1762-1805). Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Πάδοβα, όπου κι αναγορεύτηκε διδάκτορας, ενώ έγινε και μέλος της Ιατρικής Ακαδημίας της Βενετίας. Το 1785 επέστρεψε στην Κεφαλονιά, όπου διορίστηκε αρχίατρος. Έλαβε επίσης πολιτικά αξιώματα (διοικητής Ιθάκης, βουλευτής το 1800, μέλος της Συνταγματικής Βουλής της Ιουνίου Πολιτείας). Έγραψε βιβλία περιγραφικά της πατρίδας του και πολιτικά κείμενα. Ενδιαφέρουσα είναι η διδακτορική διατριβή του (Βενετία 1787) με θέμα «Περί δυνάμεως της μουσικής εις τας παθήσεις, τα ήθη και τας ασθενείας και περί της ιατρικής χρήσεως του χορού».
ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΗΛΑΡΑΣ
Ο Ιωάννης Βηλαράς με καταγωγή από την Ήπειρο γεννήθηκε στα Κύθηρα (1770). Μαθήτευσε στη Σχολή του περίφημου Ψαλλίδα στα Ιωάννινα και σπούδασε ιατρική στην Πάδοβα και στην Μπολόνια. Το 1797 μετείχε σε πολιτική κίνηση που εμπνεόταν από τον Ρήγα και φυλακίστηκε στη Βενετία. Απελευθερώθηκε όταν ο Ναπολέων κατέλαβε την πόλη. Επέστρεψε στα Ιωάννινα και επιλέχθηκε λόγω των σπουδών και των τίτλων του ως γιατρός του Βελή, γιου του Αλή Πασά, ακολουθώντας τον επί μια δεκαετία σε όλες τις στρατιωτικές μετακινήσεις του. Στα μεσοδιαστήματα ήταν γιατρός της οικογένειας του Βελή και η καταφυγή όλων των φτωχών της πόλης, στους οποίους παρείχε κάθε υπηρεσία δωρεάν. Μεταφέρουμε απόσπασμα από βιογραφικό σημείωμα που δημοσιεύθηκε στην «Ανθολογία» του «Παρνασσού» (1880) και το οποίο περιλαμβάνει ο Κωστής Παλαμάς (1935) σε άρθρο του για τον Βηλαρά: «Εγκατεστάθη εις την πατρίδα του Ιωάννινα, εξασκών το ιατρικόν του επάγγελμα και καλλιεργών τας Μούσας. Απωλέσας την περιουσίαν του κατά την εν έτει 1820 πολιορκίαν των Ιωαννίνων υπό των οθωμανικών στρατευμάτων και εις ευτελή περιελθών πενίαν, προς δε και υπό άλλων ψυχικών παθήσεων ταλαιπωρούμενος, κατέστρεψε το ζην κατά Δεκέμβριον του 1823 εν τινι χωρίω εις το Τσεπέλοβο του Ζαγορίου, όπου προς σωτηρίαν του είχε καταφύγει».
Ο Βηλαράς επεδίωξε να γίνει η αρχαία γνώση κτήμα των πολλών μέσα από μεταφράσεις στην κοινή γλώσσα. Ο ίδιος μετέφρασε τη «Βατραχομυομαχία» του Ομήρου σε ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Σε πεζό λόγο απέδωσε τον διάλογο «Κρίτων» του Πλάτωνα. Έγραψε ερωτική και σατιρική ποίηση και θεωρείται ένας από τους προδρόμους του Σολωμού. Στα σατιρικά του αποτελούν στόχο και οι γιατροί («Γιατρική παρηγοριά», «Συμβούλιο γιατρών»), κυρίως δε οι αυτοδίδακτοι εμπειρικοί γιατροί («Ο Ματσούκας ή ο αυτοδίδακτος γιατρός»). Στα πλαίσια της ενημέρωσης έγραψε (1822) κείμενο με τον τίτλο «Ο άνθρωπος και τα μέρη του», μια αδρή σωματολογία για τα παιδιά. Εκτός από το προδρομικής αξίας πρωτότυπο λογοτεχνικό του έργο ο Βηλαράς θεωρείται ο πρώτος βοτανολόγος της εποχής του και εκλεκτός φαρμακοποιός. Όπως γράφει ο Π. Σύρρος «μετέφρασε από τα ξενικά στη δημοτική πάμπολλους όρους και ονομασίες φαρμάκων».
Μια ακόμα πολύ σημαντική συνιστώσα του έργου του Βηλαρά είναι η ενασχόλησή του με τη γλώσσα. Όχι απλώς πίστευε και καλλιεργούσε τη λαϊκή γλώσσα - αναγκαία προϋπόθεση ακριβούς επικοινωνίας - αλλά και τη μελέτησε θεωρητικά. «Όσο ένα γένος φωτίζεται, τόσο η αίσθησή του ψηλαίνει σε κάθε είδος και η γλώσσα του αποκταίνει τη γλυκάδα και ημερωσύνη όπου αποκτούν και τα ήθη του». Και αλλού: «Χρειάζεται μια γλώσσα σε κάθε γένος για να γροικιέται. Η αληθινή γλώσσα ενού γένου είναι η κοινή και συνηθισμένη σε όλους. Η γλώσσα πρέπει να ορθογράφεται και [να] μιλιέται. Τέλος, όσο δε λείψουν οι προλήψεις των λογιωτάτων, το Γένος δεν γλέπει ποτέ του ημέραν». Ο Βηλαράς υποστήριξε ακόμα και τη φωνητική γραφή στο Βιβλίο του «Ρομέηκη Γλόσα» που, όπως γράφει ο ίδιος, αποτελούσε «γέννημα της φιλόγενης τρέλας μου». Ο γιατρός του Βελή και της φτωχολογιάς των Ιωαννίνων φιλοδόξησε όχι μόνο τη δημοτική γλώσσα αλλά τη ριζική αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα και στο πολιτιστικό επίπεδο της εποχής του.
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ
Γεννημένος στην Καστοριά ο Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) φοίτησε σε σχολείο στο Βουκουρέστι. Αργότερα σπούδασε στη Βούδα γλώσσες, φιλολογία και ιατρική και ακόμα νομική και κοινωνικές επιστήμες στην Πάδοβα. Σταδιοδρόμησε στο Βουκουρέστι ως δάσκαλος και στο Ιάσιο ως δικαστής. Εκτιμήθηκε μάλιστα γιατί θεσμοθέτησε το ιδιωτικό δίκαιο της περιοχής. Ως γιατρός δεν είναι γνωστό αν εργάστηκε, μελέτησε όμως σε βάθος τον Ιπποκράτη και επεδίωξε να διαχωρίσει με φιλολογικά και γλωσσικά κριτήρια, τα γνήσια έργα του Ιπποκράτη από τα νόθα της ιπποκρατικής συλλογής. Φιλικός, έφρασε πριν την επανάσταση του 1821 ως εθναπόστολος στα Επτάνησα. Πέρα από όλα αυτά ο Αθανάσιος Χριστόπουλος διακρίθηκε ως λυρικός ποιητής που αποκλήθηκε «νέος Ανακρέων». Είναι ένας από τους προδρόμους της νεοελληνικής ποίησης και αναφέρεται ως «δάσκαλος» του Σολωμού, μαζί με τον Βηλαρά, στα προλεγόμενα του Ιάκωβου Πολυλά που διέσωσε και εξέδωσε το έργο του εθνικού ποιητή. Ο Χριστόπουλος έφυγε το 1836 στην Τρανσυλβανία, όπου και πέθανε το 1847.
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΠΥΡΡΟΣ
Ο Διονύσιος Πύρρος (αρχικά Πούρος ή Μπούρρος) είναι πολυσύνθετη και καρποφόρα προσωπικότητα στη νεοελληνική ιατρική. Γεννήθηκε στην Καστανέα Τρίκκης (1774 ή 1777), εκπαιδεύτηκε στη Μονή Μεταμόρφωσης στα Μετέωρα και χειροτονήθηκε διάκονος. Μετά από διάφορα ταξίδια και εκτός του ελλαδικού χώρου, κατέληξε στις Κυδωνίες ως μαθητής επί 3 χρόνια του περίφημου Βενιαμίν του Λεσβίου. Συνέχισε με άλλα μαθήματα κοντά στον Αθανάσιο τον Πάριο στη Χίο, από όπου έφυγε για να φοιτήσει στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Παβίας (1806-1817). Τους θερινούς μήνες εκτός από κλινική πρακτική σε εκκλησιαστικά νοσοκομεία παρακολούθησε μαθήματα αστρονομίας. Σε ταξίδι του στην Αυστρία γνώρισε το σοφό ορυκτολόγο Βέρνερ. Ο Πύρρος μετέφρασε το σύγγραμμά του στα ελληνικά και ο Βέρνερ του χάρισε μια συλλογή 300 ορυκτών που ο Πύρρος έφερε και παρουσίασε σε έκθεση στην Αθήνα. Άσκησε την ιατρική στα όρια της Ελλάδας και σε μέρη της τουρκικής επικράτειας με σημαντικές επιτυχίες και ειδική αναγνώριση από τις τουρκικές αρχές.
Το πολυσχιδές έργο του Πύρρου μπορεί να διακριθεί σε ιατρικό και εξωιατρικό. Από το δεύτερο σημειώνουμε την αναγνώρισή του ως «Πατριαρχικού Αρχιμανδρίτου» από τον Γρηγόριο Ε', με την άσκηση όλων των σχετικών καθηκόντων. Το 1827 ίδρυσε στο Μυστρά χαρτοποιείο και αργότερα άλλο στ Άργος. Τύπωσε χάρτες, κατασκεύασε υδρόγειο σφαίρα, ουράνια σφαίρα με αποτύπωση των αστέρων και των αστερισμών, κατασκεύασε «οδόμετρον» για τη μέτρηση αποστάσεων κλπ. Επίσης δίδαξε θετικές επιστήμες και έγραψε εξωιατρικά επιστημονικά βιβλία. Σημειώνουμε «Περί μαγνητισμού» (1818), «Χημική των τεχνών» (1828), «Πρακτική Αστρονομία» (1836), «Ορυκτολογία» (1837). Έγραψε ακόμα τουλάχιστον πέντε παιδαγωγικά βιβλία, δύο ιστορικά, οκτώ θεολογικά και άλλα περιηγητικά και αυτοβιογραφικά. Τα παιδαγωγικά βιβλία του Πύρρου παρέμειναν σε χρήση επί σειρά ετών έως και τα μέσα του 19ου αιώνα. Ειδικά η «Χειραγωγία των Παίδων» έκανε τρεις εκδόσεις.
Εξίσου σημαντικό είναι τόσο το πρακτικό όσο και το θεωρητικό ιστορικό έργο του Πύρρου. Άσκησε συστηματικά και κατ’ επάγγελμα την ιατρική σε διάφορα μέρη, ενώ σε όλο το διάστημα των αγώνων της εθνεγερσίας υπηρέτησε ως χειρουργός περιθάλποντας τραυματίες του πολέμου. Βρέθηκε στην πολιορκία της Τριπολιτσάς και μετά την άλωσή της βοήθησε στην αντιμετώπιση των επιδημιών που είχαν ξεσπάσει εκεί. Το 1813 δίδαξε ενήλικους στην ιατρική, μαζί με τον περίφημο μοναχό. Το 1835 εκλέχτηκε πρώτος πρόεδρος της πρώτης επιστημονικής ένωσης της χώρας, της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Από τα ιατρικά του συγγράμματα σημειώνουμε «Φαρμακοποιία γενική» κατά μετάφραση με πολλές προσθήκες (1815), η οποία αναφέρεται ως «δεκαπεντάκις τυπωθείσα». Το «Εγκόλπιον των ιατρών» εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1831 (δύο τόμοι) και από τότε κατ’ επανάληψη με τελευταία χρηστική έκδοση εκείνη του 1916 στη Νέα Υόρκη. Επίσης «Βοτανική Γενική πλουσιωτάτη και εντελεστάτη...» (1850). Ο Πύρρος πέθανε το 1853.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΛΕΤΤΗΣ
Αν και έφτασε ως και πρωθυπουργός της Ελλάδας, ο γιατρός Ιωάννης Κωλέττης μικρή εκτίμηση κέρδισε από την ιστορία. Θεωρείται ότι το κομματικό ρουσφέτι, οι ισορροπίες ανάμεσα σε αντίθετες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις και η αποδοχή καθοριστικού ρόλου των ξένων δυνάμεων ήταν τα επικρατούντα χαρακτηριστικά της πολιτικής του παρουσίας. Ο Κωλέττης είχε γεννηθεί στο Συρράκο Ιωαννίνων το 1774 ή το 1780 και άρχισε την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως εμπορικός υπάλληλος. Με την ενίσχυση ενός οικονομικά ισχυρού συγγενούς του σπούδασε ιατρική στην Πίζα. Εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα, μετά επτά χρόνια απουσίας και διορίστηκε γιατρός του Μουχτάρ, γιου του Αλή Πασά. Γι’ αυτό το λόγο ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, στα «Απομνημονεύματά» του τον χαρακτηρίζει απαξιωτικά ως «μαθητή του Αλήπασα». Άξιος μαθητής, καθώς κατάφερε να ξεφύγει με πονηριά, όταν ο Αλής αποστάτησε από τον Σουλτάνο. Ο Κωλέττης ήταν Φιλικός και από μερικούς θεωρείται ως ο «Ανώνυμος ο Έλλην» που έγραψε την «Ελληνική Νομαρχία».
Ο Μακρυγιάννης κατηγορεί τον Κωλέττη ως γιατρό, προφανώς εξαιτίας των πολιτικών τους αντιθέσεων. «Οι άλλοι γιατροί οπού ‘ρθαν φέραν κι από ‘να γλυστήρι (κλυστήριον) και γιατρικά και τήραγαν τους αστενείς. Εσύ, του είπα, ούτε αυτά ήφερες, ούτε αστενείς κοίταξες». Παρόλα αυτά σε κάποιες περιόδους της ζωής του και μετά την απελευθέρωση εξέταζε ασθενείς. Επειδή μάλιστα ντρεπόταν να ζητά αμοιβές, άφηνε σε κάποιο σημείο των σπιτιών που πήγαινε το παλτό του, στις τσέπες του οποίου άφηναν αμοιβές ή δώρα. Ως Γραμματεύς (υπουργός) των Εσωτερικών, με αρμοδιότητες σε θέματα υγείας, ενέκρινε την ανέγερση του πρώτου «Πολιτικού» νοσοκομείου («Ελπίς»), που ονομάστηκε έτσι σε4 αντιδιαστολή προς το πρώτο στρατιωτικό νοσοκομείο που είχε ανεγερθεί πριν σε σχέδια του Βάιλερ. Πέθανε στα 31 Αυγούστου 1847 από χρόνιο νεφρικό νόσημα. «Σε δυο-τρεις ημέρες», γράφει ο Μακρυγιάννης, «τον κολλάγει ένας νεφρίτης και γύριζε και φώναζε νύχτα και ημέρα. Του βαστήχτη το κάτουρό του. Μαζώχτηκαν όλοι οι γιατροί», όχι μόνο γιατί ένας επώνυμος πολιτικός, αλλά και γιατί ήταν ένας συνάδελφός τους.
Γ. ΘΕΡΕΙΑΝΟΣ
Ο Γ. Θερειανός από τη Ζάκυνθο (1775-1850) σπούδασε ιατρική στην Πάδοβα και μετεκπαιδεύτηκε στην Παβία, Μπολόνια, Πίζα καθώς και στο Παρίσι. Έγραψε στα ιταλικά διάφορα ιατρικά μελετήματα και γενικότερα επιστημονικά δοκίμια. Έγινε κι αυτός γιατρός του Αλή και του γιου του Βελή (ή σύμφωνα με άλλους του Μουχτάρ). Μετά την πτώση του Αλή, ο Θερειανός διέφυγε μαζί με τους θησαυρούς του Μουχτάρ, που τους παρέδωσε στον Άγγλο πρόξενο της Λευκάδας. Το 1826 διορίζεται καθηγητής της Φυσιολογίας και της Παθολογίας στην Ιόνιο Ακαδημία. Μετά τη διάλυση της Ιατρικής Σχολής ο Θερειανός, χάρη στην ευρύτερη επιστημονική του κατάρτιση, πήρε την έδρα της Φυσικής στο Φυσικομαθηματικό τμήμα της Ακαδημίας (1828). Κατέλαβε ακόμα σπουδαίες διοικητικές θέσεις, όπως έφορος της Ιονίου Ακαδημίας, έφορος των Υγειονομικών της Ιονίου Πολιτείας κ.α. Φύση ανήσυχη και τυχοδιωκτική, έφυγε το 1836 για την Κωνσταντινούπολη, όπου άρχισε νέα πετυχημένη σταδιοδρομία σαν γιατρός των Σουλτάνων.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
Από τις πολλές ιδιότητες του Ιωάννη Καποδίστρια η λιγότερο γνωστή είναι ίσως, η ιατρική. Οι περισσότεροι τον γνωρίζουν ως διπλωμάτη με διεθνή δραστηριότητα, ως υπουργό του Τσάρου και ως πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας. Γόνος παλιάς οικογένειας, ο Καποδίστριας γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1776. Το 1794 εγγράφεται στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Πάδοβας. Το 1797 επιστρέφει στην πατρίδα του όπου ασκεί την ιατρική, με ιδιαίτερη δεξιότητα στις χειρουργικές πράξεις. Την περίοδο 1798-199 διορίζεται στη θέση του Αρχίατρου του προσωρινού Οθωμανικού και Ρωσικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου της Κέρκυρας. Είναι η περίοδος της προσωρινής Ρωσοτουρκικής κατοχής των Ιονίων Νησιών. Το 1802 παίρνει την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Εθνικού Ιατρικού Συλλόγου, που αποτελεί την πρώτη επαγγελματική και επιστημονική ένωση στον μετέπειτα ελλαδικό χώρο. Ο Καποδίστριας εκλέγεται γραμματέας του συλλόγου και αναπτύσσει επιστημονικές δραστηριότητες. Αναφέρονται μάλιστα και επιστημονικές ανακοινώσεις του στην Ιόνιο Ακαδημία αλλά και στον Εθνικό Ιατρικό Σύλλογο. Μια από τις ανακοινώσεις του αυτές δημοσιεύθηκε στο (φιλολογικό) περιοδικό «Mercurio Litterario».
Το δημοσίευμα του Καποδίστρια αναφέρεται σε περίπτωση γέννησης πεντάδυμων στον έβδομο μήνα της κύησης «εκ πατρός Ισραηλίτου» (από τη γνωστή εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας) και «μητρός εκ Κεφαλληνίας». Οι άλλες ανακοινώσεις του, για τις οποίες δεν γνωρίζουμε αν είχαν δημοσιευθεί είναι, σύμφωνα με πολλές αναφορές, οι ακόλουθες: «Δοκίμιον περί της καταγωγής των ατομικών διαφορών του ανθρωπίνου οργανισμού» και «Δοκίμιον περί Ιατρικής Χειρουργίας και Φαρμακολογίας». Εκτός από την επιστημονική αναπτύσσει και πλούσια πολιτιστική και κοινωνική δραστηριότητα. Στα πλαίσια της δεύτερης ιδρύσει τη Δημόσια Ελληνική Σχολή, Ο Μ.Γ. Λυκίσσας αναφέρει ότι διετέλεσε επιθεωρητής παιδείας, ότι ίδρυσε στο νησί 40 σχολεία και σχολή για την επιμόρφωση των κρατικών λειτουργών. Ήδη από το 1803 του ανατίθενται από την προσωρινή τοπική κυβέρνηση διάφορα δημόσια αξιώματα, τα οποία τον απομακρύνουν από τις ιατρικές δραστηριότητές του.
Στα επόμενα χρόνια ανατίθενται στον Ιωάννη Καποδίστρια από την Ιόνιο Πολιτεία διάφορες διοικητικές - πολιτικές θέσεις στην Κέρκυρα και την Κεφαλονιά, ενώ του ανατίθεται η οργάνωση της άμυνας της Λευκάδας απέναντι στον κίνδυνο εισβολής του Αλή Πασά. Οι επιτυχίες του Καποδίστρια, του άνοιξαν το δρόμο για διεθνή σταδιοδρομία μέσω της ρωσικής κυβέρνησης (Ρωσία, Αυστρία, Βλαχία, Ελβετία - όπου και θέσπισε το ισχύον σύστημα των καντονιών). Ακολούθησε η εκλογή του από τη Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας στη θέση του Κυβερνήτη του νεοσύστατου περιορισμένου, κατεστραμμένου και σπαρασσομένου νεοελληνικού κράτους. Η σύγκρουσή του με συμφέροντα και αντιλήψεις ήταν έντονη. Έχοντας σαφείς και έγκυρες γνώσεις ιατρικής νομοθετούσε μέτρα περιστολής επιδημιών και απαιτούσε την αυστηρή τήρησή τους από όλους. Αναφέρεται για παράδειγμα η ρήξη με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη γιατί ο Κυβερνήτης δεν επέτρεψε τη δημόσια και πολυάνθρωπη συγκέντρωση στο γάμο ενός γιου του Κολοκοτρώνη στα Ναύπλιο, επειδή λόγω επιδημίας δεν επιτρέπονταν οι συναθροίσεις. Ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε το πρωί της Κυριακής 27 Σεπτεμβρίου 1831, την ώρα που έμπαινε στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο.
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΤΑΓΙΑΠΕΡΑΣ
Ο Διονύσιος Ταγιαπέρας ή Ταγιαπιέρας (1777-1842) γεννήθηκε στη Ζάκυνθο. Μετά τις σπουδές του στο Παρίσι γύρισε στην πατρίδα του όπου και πρωτοδούλεψε ως γιατρός. Το μικροπρεπές όμως κλίμα ανάμεσα σε ανταγωνιζόμενους συναδέλφους τον ανάγκασε να εκπατρισθεί. Αυτή ήταν η δεύτερη φορά της αυτοεξορίας του Ταγιαπέρα. Η πρώτη ήταν για πολιτικούς λόγους, όταν οι «Ρωσοτούρκοι» έδιωξαν τους Γάλλους από τα Επτάνησα. Με το δεύτερο εκπατρισμό του κατέφυγε στην αυλή του Αλή, ως γιατρός του ίδιου και του γιου του Βελή. Εκεί συνδέθηκε με τους άλλους συναδέλφους του και κυρίως με τον Βηλαρά.
Στη Ζάκυνθο ξαναγύρισε στα 1820, όταν άρχισε η δίωξη του Αλή. Κι εκεί όμως είχε γρήγορα περιπέτειες. Οι Άγγλοι «προστάτες» τον φυλάκισαν μαζί με άλλους συντρόφους του που εκδηλώνονταν υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας. Μετά την απελευθέρωση συνεργάστηκε στο Ναύπλιο με τον Καποδίστρια. Μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη ο Ταγιαπέρας ξαναγύρισε στη Ζάκυνθο ως γιατρός της φτωχολογιάς. Στις λογοτεχνικές του δημιουργίες περιλαμβάνεται το έργο «Κυρά Φροσύνη», με μνήμες από τα Ιωάννινα και τον Αλή.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ
Ο Νικόλαος Αγραφιώτης, ο δεύτερος γιατρός που φέρεται με το ίδιο όνομα, έζησε τα τέλη του 18ου αιώνα. Προφανώς και αυτός είχε καταγωγή από κάποιο χωριό των Αγράφων, δεν γνωρίζουμε όμως ποιο, ούτε αν ήταν από το θεσσαλικό ή από το ευρυτανικό τμήμα τους. Αναφέρονται στα Άγραφα 120 χωριά και οικισμοί, που γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη κυρίως κατά τον 17ο και 18ο αιώνα. Εντυπωσιακή ήταν η ανάπτυξη της παιδείας στην περιοχή και εκατοντάδες λόγιοι είχαν εκπαιδευτεί στις δέκα σχολές που λειτουργούσαν στα Άγραφα, ορισμένες ήδη από τον 17ο αιώνα. Ένας από αυτούς τους λογίους ήταν και ο γιατρός Νικόλαος Αγραφιώτης. Όπως γράφει ο Κ. Σάθας στο έργο του «Νεοελληνική Φιλολογία» (1868), ο αναφερόμενος γιατρός μας άφησε το ερανιστικό - ανασκοπητικό έργο «Ελλήνων ιατρών παλαιών τε και μεταγενεστέρων Επιτομή».
ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
Ο Ευστάθιος Αθανασίου είναι λόγιος και γιατρός του τέλους του 18ου αιώνα. Η καταγωγή του δεν μας είναι γνωστή, σπούδασε όμως στην πόλη Χάλε (Halle) της Σαξονίας, όπου και αναγορεύτηκε διδάκτωρ το 1794. Έγραψε τη μελέτη «Ιστορία της ρίζης σκίλλας της θαλασσίας. Φυσικοϊατρικαί αποδείξεις» (Historia Radicis Scillae Maritimae. Physicomedicae Specimini). Στο τέλος του βιβλίου ο Αθανασίου παραθέτει σχόλια τα οποία Έλληνες και ξένοι γιατροί του είχαν γράψει.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ
Ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης γεννήθηκε στον Τύρναβο (1780) και ήταν ανιψιός του περίφημου Άνθιμου Γαζή. Από τα μαθήματα του Ιωάννη Πέζαρου ήρθε σε επικοινωνία με το πνεύμα και τα μηνύματα του Διαφωτισμού. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Ιένας ιατρική, ορυκτολογία και φιλολογία, ενώ ασχολήθηκε και με τις ξένες γλώσσες. Εκτός από τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά γνώριζε αραβικά, τουρκικά, περσικά και ορισμένες ευρωπαϊκές γλώσσες. Αξιοποίησε το σύνολο των γνώσεών του και εκτός από φημισμένος γιατρός διακρίθηκε ως φιλόλογος και σημαντικός ανατολιστής. Ο Αλεξανδρίδης έχει σπουδαία συμβολή στον ελληνικό τύπο. Το 1812 κυκλοφόρησε στη Βιέννη την εφημερίδα «Ελληνικός Τηλέγραφος» που διατηρήθηκε ως το 1836. Παράλληλα από το 1817 και ως το 1821 κυκλοφόρησε το φιλολογικό παράρτημα της εφημερίδας με τον τίτλο «Φιλολογικός Τηλέγραφος». Το περιοδικό παρακολουθούσε την πολιτιστική - φιλολογική δραστηριότητα, ενώ έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις ανατολικές φιλολογίες και ανάμεσά τους την αραβική και την κινεζική.
Ο Αλεξανδρίδης εκτός από την επιμέλεια της έκδοσης των εντύπων του δημοσίευσε άρθρα του και στο έντυπο «Λόγιος Ερμής», μετέφρασε βιβλία και έγραψε άλλα με αντικείμενο τις ανατολικές γλώσσες. Το 1806 εκδίδει στη Βιέννη το έργο του «Ελληνικός καθρέπτης» με βιογραφικές και βιβλιογραφικές καταγραφές από την αρχαιότητα έως την άλωση. Ακολουθεί η δίτομη «Ιστορία της Ελλάδος από της πρώτης καταβολής των ελληνικών πραγμάτων άχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως» του Goldsmith (Βιέννη 1806). Στη 2η έκδοση του έργου προσθέτει και τρίτο τόμο με αντικείμενο τη Βυζαντινή ιστορία. Το 1812 εκδίδει πάντα στη Βιέννη, τη «Γραμματική Γραικικο-Τουρκική» και δύο λεξικά, το «Λεξικόν Πρόχειρον της Γραικικής και Τουρκικής Διαλέκτου» και το «Λεξικόν Τουρκικο-γραικικόν σύντομον». Εξέδωσε επίσης (1807) με δαπάνη των αδελφών Ζωσιμάδων μετάφραση μιας αραβικής γεωγραφίας του «Αμπουλφέδα Ισμαήλ βασιλέως της Απαμείας», συμπληρωμένη «μετά τινών υποσημειώσεων υπό Δημητρίου Αλεξανδρίδου ιατρού του εκ Τυρνάβου της Θεσσαλίας και μέλους αντεπιστέλλοντος των εν Ιένη εταιριών της Ορυκτολογίας και της Φυσικής», όπως γράφει στον μακρύ τίτλο του βιβλίου.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΟΦΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος (1786-1856) καταγόταν από το χωριό Σοπωτό των Καλαβρύτων. Σπούδασε στην Ιταλία και τη Γαλλία και εργάστηκε ως γιατρός στα Λαγκάδια Γορτυνίας. Στην Πάτρα και στα Καλάβρυτα. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1819 και πήρε μέρος στην Επανάσταση του 1821 ακολουθώντας το εκστρατευτικό σώμα του Δημήτρη Υψηλάντη. Αργότερα υπηρέτησε στο σώμα του Ιωάννη Γκούρα, του οποίου διετέλεσε και γραμματέας. Γιατρός και ιατροδιδάσκαλος (έτσι αναφέρεται και από τον Διονύσιο Πύρρο), ασχολήθηκε με τον πολιτικό ακτιβισμό και τον τύπο. Στην εφημερίδα του «Πρόοδος», που εκδόθηκε από το 1836 και έως το 1854 δημοσίευε και ιατρικά άρθρα. Εξέδωσε ακόμα τα περιοδικά «Σωκράτης» (1838-1848) και «Νέος Κόσμος» (1849-1854), στα οποία επίσης κατά περίπτωση δημοσίευε ιατρικά άρθρα. Το 1842 εξέδωσε μετάφραση του έργου «Περί αδικημάτων και ποινών» με σαφή πολιτικό χαρακτήρα, ενώ κατά καιρούς έγραφε και έθετε σε κυκλοφορία πολιτικά φυλλάδια, συχνά και με ψευδώνυμα. Τον Απρίλιο του 1844 η Ιερά Σύνοδος αφόρισε το βιβλίο του «Ο Ευαγγελισμός της Προόδου».
Ο γιατρός και ιατροδιδάσκαλος Παναγιώτης Σοφιανόπουλος ήταν ουτοπιστής σοσιαλιστής και αγωνίστηκε για τα δικαιώματα της γυναίκας και την ισονομία. «Πρέπει να λείψουν τα μεταξύ γυναικός και ανδρός διαφράγματα», γράφει «τα οποία επύκνωσεν η δεισιδαιμονία και η υποκρισία και αι γυναίκες είναι ανάγκη να κυβερνούν τας ανθρωπίνας κοινωνίας μαζί με τους άνδρας». Αντιτάχθηκε στις αυθαιρεσίες των Βαυαρών μέσα από έντονη αρθρογραφία στα έντυπά του. Για επιθετικό άρθρο κατά της κυβέρνησης καταδιώχθηκε το 1838, πλήρωσε πρόστιμο, φυλακίστηκε, είδε την κατάσχεση του εντύπου του από το Κράτος και την κατεδάφιση του σπιτιού του από τον όχλο. Ανάμεσα στις ιδέες που προπαγάνδιζε ο Σοφιανόπουλος, έχοντας εμπειρία πολέμων και όσων αυτοί συνεπάγονται, ήταν η καταστροφή κάθε πολεμικής μηχανής. «Χρειάζονται τσάκισμα όλων των πολεμικών μηχανών και απώλεια τυφεκίων, χαντζαριών, βαγιονέτων κλπ.». Κι ακόμα υποστήριζε την ένωση όλων των βαλκανικών λαών: «κανένα μην ερωτάτε, ούτε αυτόχθονα, ούτε ετερόχθονα. Το μέλλον σας κρέμεται από την ένωσίν σας...».
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ
Τέλη του 18ου αιώνα γεννήθηκε στην Κοζάνη ο Γεώργιος Κωνσταντίνου Σακελλαρίου. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές που συμπλήρωσε στην πατρίδα του, σπούδασε γλώσσες και φιλοσοφία στην Ουγγαρία. Στη συνέχεια πήγε για ιατρικές σπουδές στη Βιέννη. Συνέχισε την εκπαίδευσή του στη Βλαχία, κοντά στον ιατροφιλόσοφο και πεθερό του Δημήτρη Καρακάση. Τελικά επέστρεψε στη Μακεδονία, όπου και εργάστηκε ως γιατρός σε διάφορες πόλεις εξυπηρετώντας τους συμπατριώτες του «μετ’ ευφημίας και επαίνων πολλών», όπως γράφει ο Ζαβίρας. Από το 1788 ως το 1797 μετέφρασε διάφορα έργα από διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Μεταξύ των μεταφράσεων του Σακελλαρίου περιλαμβάνονται η τραγωδία «Ρωμαίο και Ιουλία» (όπως απέδωσε τα ονόματα), τα μελοδράματα «Ορφεύς και Ευρυδίκη», «Τηλέμαχος και Καλυψώ» και τις τραγωδίες «Ρόμπερτ και Φλοριάδε» και «Κόδρος». Το 1796 μεταφράζει από τα γερμανικά την «Αρχαιολογία συνοπτική των Ελλήνων» και ένα χρόνο μετά το διάσημο τότε έργο «Περιήγησις του νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα». Ιατρικές συγγραφές του ιατροφιλόσοφου Σακελλαρίου δεν είναι γνωστές.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΛΑΡΑΚΗΣ
Ο Γεώργιος Γλαράκης (Χίος 1798 - Αθήνα 1855) διδάχτηκε αλλά και δίδαξε στην πατρίδα του μαθηματικά και φυσική. Εργάστηκε σε εμπορική επιχείρηση της Κωνσταντινούπολης και αργότερα, με την οικονομική στήριξη των αρχών της Χίου, σπούδασε ιατρική στη Γερμανία και έγινε διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Göttingen. Μετεκπαιδεύτηκε στη Βιέννη, όπου ήρθε σε προσωπική επαφή με εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Επέστρεψε στην πατρίδα του για να ανταποδώσει στους συμπατριώτες του τις δικές του εκπαιδευτικές αλλά και ιατρικές υπηρεσίες. Ακολούθησε γρήγορα η επανάσταση, την οποία ξεκίνησαν οι Σαμιώτες υπό τον Λογοθέτη και τον επέλεξαν να τους εκπροσωπήσει στη συνέλευση της Κορίνθου, εξασφαλίζοντας βοήθεια για τη Χίο. Δυστυχώς, η σφαγή που ακολούθησε δεν του επέτρεψε την επιστροφή. Ασχολήθηκε σε διάφορα πολιτικά και διοικητικά καθήκοντα, σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης και μετά, ενώ στην προσφορά του περιλαμβάνεται η συμβολή του στην ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Μετά τη διακοπή της πολιτικής του δράσης (1839) άσκησε την ιατρική στην Αθήνα ως το 1843.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ
Γιατρός, συγγραφέας και εθνικός ευεργέτης ο Απόστολος Αρσάκης (1790 ή 1792-1874) γεννήθηκε στην περιοχή της Κορυτσάς (Χοτόχοβο Βορείου Ηπείρου). Μαθητής του Νεόφυτου Δούκα, σπούδασε ιατρική στη Halle (Σαξονία) και διακρίθηκε για τις ικανότητές του. Το θέμα της διδακτορικής του διατριβής δεν ήταν κλινικό, αλλά θέμα βασικής έρευνας και είχε τίτλο «Ανατομική περιγραφή του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού των ιχθύων». Ειδικεύτηκε στη χειρουργική και εργάστηκε στο Βουκουρέστι σε διοικητικά αξιώματα, διετέλεσε δε γραμματέας του ηγεμόνα Κούζα. Μετά τη συγκρότηση της Ελλάδας σε κράτος εκλέχτηκε βουλευτής και διορίστηκε υπουργός εξωτερικών. Η σημαντική δωρεά του στη «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», την οποία ίδρυσε, συνέβαλλε ουσιαστικά στη νεοελληνική εκπαίδευση. Ως συγγραφέας ο Αρσάκης έγραψε ωδή στον αυτοκράτορα Ναπολέοντα (1811), παρακινώντας τον να απελευθερώσει την Ελλάδα. Το 1813 δημοσίευσε στον «Λόγιο Ερμή» συνοπτική ιστορία της ιατρικής, ενώ αναφέρεται και η συγγραφή του ειδυλλίου «Θύρσις και Δάφνη» κατά μίμηση εκείνων του Θεόκριτου.
ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΖΑΒΟΣ
Ο Βασίλειος Ζαβός γεννήθηκε στην Ιθάκη κατά τον 18ο αιώνα. Είναι πιθανό ότι πέθανε σε προχωρημένη ηλικία το 1836. Σπούδασε στην Ιταλία ιατρική, μαθηματικά, χημεία, ελληνική και λατινική φιλολογία. Εργάστηκε ως γιατρός στην Ιθάκη. Η αγάπη του κόσμου τον έκανε να ασχοληθεί με την πολιτική της Ιονίου Πολιτείας, έγινε βουλευτής και γερουσιαστής. Επίσης είχε υπηρετήσει με διπλωματική ιδιότητα στην αυλή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, ως αντιπρόσωπος της Γαλλικής Δημοκρατίας. Όταν ο Αλή αξίωσε από τις αρχές της Ιονίου Πολιτείας βάσει συμφωνιών την παράδοση των Ελλήνων οπλαρχηγών που είχαν καταφύγει στον Κάλαμο με τις οικογένειές τους, αλλιώς απειλούσε να καταλάβει τη Λευκάδα, ο Ζαβός έκανε τη διαπραγμάτευση και πέτυχε να λύσει το ακανθώδες πρόβλημα. Αναφέρεται ότι είχε συντάξει στατιστικούς πίνακες για την Ιθάκη, δεν γνωρίζω όμως αν έχουν δημοσιευθεί.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΣ
Ο Στέφανος Κανέλλος είναι μια σπουδαία αλλά αγνοημένη φυσιογνωμία της ελληνικής ιστορίας. Συμβαίνει άλλωστε συχνά η υστεροφημία των ιστορικών προσώπων να μην είναι ανάλογη της προσφοράς τους. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη (1798) και ευτύχησε να είναι μαθητής του Χιώτη λογίου (και μητροπολίτη) Δωρόθεου Πρώιου, με ιδιαίτερες επιδόσεις στα μαθηματικά και τη φιλοσοφία. Το 1818 σε ηλικία 20 ετών αρχίζει σπουδές ιατρικής στη Βιέννη, τις οποίες συνέχισε στο Βίτσμπουργκ, όπου πήρε και το διδακτορικό του δίπλωμα. Η διατριβή του είχε ως τίτλο «Περί της θεραπείας των νεκροφανών» και περιλαμβάνει τρόπους για την αντιμετώπιση των πνιγμένων, των παγόπληκτων, των απαγχονισμένων, των δηλητηριασμένων από τοξικά αέρια και των κεραυνόπληκτων. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια πρώιμη και πρωτοποριακή μελέτη στο αντικείμενο που σήμερα χαρακτηρίζουμε ως ανάνηψη και εντατική θεραπεία. Ο Κανέλλος δούλεψε ως γιατρός, αλλά και σε άλλα πεδία: στρατιωτικός, εθνικός διαφωτιστής, διοικητικός υπάλληλος, λόγιος.
Μια από τις φιλοδοξίες του ήταν να ασχοληθεί με το θέμα της ανάνηψης - εντατικής θεραπείας στην Ελλάδα, μετά την απελευθέρωσή της. «Ίσως να πετύχω κάποτε, αν μου δοθεί η ευκαιρία και οι περιστάσεις, με τη γνωστοποίηση αυτού του δοκιμίου, [] να προκαλέσω το ενδιαφέρον σε μια χώρα όπου είναι άγνωστη σχεδόν κάθε μορφή νοσοκομειακών ιδρυμάτων και όπου πεθαίνουν τόσοι τραυματισμένοι νεκροφανείς χωρίς βοήθεια...». Το 1819 ο Κανέλλος γυρίζει στην Κωνσταντινούπολη, όπου εργάζεται ως γιατρός και ως διδάσκαλος στα ελληνικά σχολεία. Το 1821 πολέμησε στον Ιερό Λόχο και είναι μεταξύ των 100 που διασώθηκαν. Το 1823 συνοδεύει τον Τομπάζη ως εθελοντής πολεμιστής στην Κρήτη. Όμως η επιδημία της πανούκλας που έπληξε τότε το νησί πρόσβαλε πολύ κόσμο, κυρίως στα μέρη του Ρεθύμνου και τον ανάγκασε να ασχοληθεί με τη λήψη υγειονομικών μέτρων και τη θεραπεία των αρρώστων. Είχε γράψει ποιήματα και θούρια, γνωστά επί πολλές δεκαετίες την εποχή του και είχε μεταφράσει ένα χρήσιμο βιβλιαράκι με τον τίτλο «Βιβλιαράκι κατ’ ερωταπόκρισιν», όπως επίσης και την «Οδόν της καθαρής μαθηματικής» του Γάλλου Φραγκέρ. Πέθανε 31 ετών το 1829 από πανούκλα, από την οποία μολύνθηκε περιθάλποντας τους ασθενείς του.
Είναι φυσικό ότι με την πάροδο του χρόνου, ο αριθμός των γιατρών με έγκυρες και επιστημονικές σπουδές μεγαλώνει. Όλοι εκείνοι που γεννήθηκαν κατά τον 18ο αιώνα (1700-1799) και οι οποίοι άκμασαν το ίδιο και τον επόμενο (19ο) αιώνα, είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό, καθώς στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα δεν υπήρχε Πανεπιστήμιο. Οι σπουδές τους γίνονταν σε χώρες της Ευρώπης και κατά κανόνα σε ιταλικά πανεπιστήμια. Μικρότερος είναι ο αριθμός εκείνων που σπουδάζουν στη Βιέννη ή στο Halle ή στο Παρίσι. Δεν σημειώνονται ακόμα μετακινήσεις για σπουδές προς το Νέο Κόσμο. Η εκπαίδευση των γιατρών εξακολουθεί να εκτείνεται σε διάφορα πεδία. Εκτός από τα αμιγώς βιοϊατρικά αντικείμενα, σημαντικό τμήμα των σπουδών αναφέρεται σε ανθρωπιστικά αντικείμενα, σε νεκρές και σε ζωντανές γλώσσες. Γι’ αυτό συχνά γιατροί που άκμασαν τον 18ο αιώνα, εκτός από την ιατρική τους προσφορά ασχολήθηκαν με την εκπαίδευση, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση της εθνικής γλώσσας και συνείδησης. Ορισμένοι μάλιστα ίδρυσαν, επέβλεψαν και χρηματοδότησαν σχολεία ελληνικών γραμμάτων.
Οι γιατροί που είχαν γεννηθεί τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα στη μεγάλη τους πλειοψηφία ήταν σε ακμή κατά τα χρόνια της προπαρασκευής και της διεξαγωγής του εθνικού αγώνα του 1821. Πολύ συχνά εγκατέλειψαν τις διάφορες εκτός Ελλάδας πόλεις, στις οποίες ασκούσαν την ιατρική ή άλλες δραστηριότητες, για να έρθουν στους τόπους του αγώνα. Πολλοί ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας, ενώ άλλοι που δεν προσήλθαν στην Ελλάδα κινητοποίησαν ή συντόνισαν τα φιλελληνικά κινήματα, συγκέντρωσαν υλικά και χρήματα και γενικά μπήκαν στην υπηρεσία του αγώνα που τον συνειδητοποιούσαν ως εθνική ανάγκη. Άλλοι από τους γιατρούς που ασκούσαν την ιατρική σε διάφορα μέρη της Ελλάδας φρόντιζαν για τη διδασκαλία των νέων σε σχολές, καθώς είχαν πειστεί ότι η μόρφωση ήταν μια από τις προϋποθέσεις, μέσω της σύνδεσης με το ένδοξο παρελθόν, για τη δημιουργία ελληνικής εθνικής συνείδησης. Εξάλλου η επαγγελματική τους ιδιότητα τους έδινε τη δυνατότητα να έλθουν σε επαφή με διάφορα κοινωνικά στρώματα και να δημιουργήσουν σχέσεις εμπιστοσύνης και φιλίας, ιδιαίτερα χρήσιμες σε ανάλογες καταστάσεις.
Είναι τόσο μεγάλος ο αριθμός των αξιομνημόνευτων γιατρών της εποχής, που αναγκαστικά μερικοί μόνον από αυτούς μπορούν να αναφερθούν εδώ, ενώ υπήρξαν και άλλοι με εξίσου σημαντικές δραστηριότητες. Πολλοί από τους γεννημένους το 18ο αιώνα είχαν συμμετοχή στο κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού, στήριξαν υγειονομικά την επανάσταση του 1821, ασχολήθηκαν με τη διακυβέρνηση της χώρας καταλαμβάνοντας ανώτατες κυβερνητικές βαθμίδες. Πολλοί από τους γιατρούς του 18ου αιώνα συγκαταλέγονται μεταξύ των πρωτοπόρων της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Άλλοι πρωτοστάτησαν στα κοινωνικά ζητήματα, συμμετέχοντας στη διεκδίκηση του συντάγματος, την ισονομία των πολιτών, την ανύψωση της κοινωνικής θέση της γυναίκας. Είναι σαφώς λιγότεροι, σε σχέση με τους προηγούμενους αιώνες, οι γιατροί θεολόγοι και κληρικοί, ίσως και λόγω της επίδρασης των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης και του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ο αιώνας προετοίμασε τον πολύ επιστημονικότερο 19ο, κατά τον οποίον η ιατρική αναπτύχθηκε, λειτούργησε το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ιδρύθηκαν επιστημονικές εταιρείες, εκδόθηκαν ιατρικά περιοδικά, ενώ από την εκπαιδευτική ύλη αφαιρέθηκαν εξωιατρικά αντικείμενα υπέρ της ολοένα αυξανόμενης ιατρικής ύλης.
.bmp)
