Δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ιστορικών για το πότε αρχίζει η βυζαντινή περίοδος. Μερικοί θεωρούν ως αφετηρία το έτος 330, όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος εγκαινιάζει (11 Μαΐου) τη νεοσύστατη πόλη που ονομάστηκε προς τομή του Κωνσταντίνου Πόλη - Κωνσταντινούπολη. Άλλοι όμως θεωρούν ότι το Βυζάντιο αρχίζει να υπάρχει ουσιαστικά με το χωρισμό του Ανατολικού από το Δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το έτος 395, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Μέγας Θεοδόσιος. Αντίστοιχα, άλλοι θεωρούν ως αφετηρία το έτος 476, οπότε και επήλθε το τέλος του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους. Μικρός αριθμός ιστορικών προτείνει άλλες ημερομηνίες ως συμβατικές για την έναρξη του Βυζαντινού κράτους. Στην ακμή του Ανατολικού κράτους συνετέλεσε η παρακμή της Ιταλίας τον 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ., σε συνδυασμό με τη δυναμικότητα του ελληνικού στοιχείου, που επικρατούσε στην περιοχή. Έτσι πιστεύεται ότι ο 4ος αιώνας εκπληρώνει τυπικά και ουσιαστικά πολλές προϋποθέσεις για να θεωρηθεί ως χρονική αφετηρία του Βυζαντίου, μιας πόλης που εξελίχθηκε σε αυτοκρατορία. Τον Μεγάλο Κωνσταντίνο (324-337) διαδέχεται ο Κωνστάντιος, αρχικά με δύο συμβασιλείς (337-353) και στη συνέχεια ως μονοκράτορας (353-361). Το 361 αναλαμβάνει αυτοκράτορας ο Ιουλιανός, γεννημένος το 331 στην Κωνσταντινούπολη. Επηρεασμένος από τον Λιβάνιο και τους νεοπλατωνικούς, προσπαθεί να αναστυλώσει την παλαιά θρησκεία και παράλληλα να διασώσει και να διαδώσει τα ελληνική γράμματα, τις τέχνες και την επιστήμη. Η προσπάθειά του αυτή τέλειωσε με το θάνατό του, 363, σε μάχη κατά των Περσών.
ΟΡΕΙΒΑΣΙΟΣ Ο ΣΑΡΔΙΑΝΟΣ
Για τη διάδοση των ιδεών του και για τη διάσωση της αρχαίας σοφίας ο Ιουλιανός στηρίχθηκε σε ορισμένα πρόσωπα, των οποίων εκτιμούσε το κύρος, την αφοσίωση και την επιστημονική επάρκεια. Ένα από τα πρόσωπα αυτά, ίσως το πιο αξιόλογο, ήταν ο γιατρός Ορειβάσιος. Είχε γεννηθεί στην Πέργαμο, πατρίδα του Γαληνού, το 331 ή το 325 π.Χ. Στο βυζαντινό λεξικό «Σουΐδα» αναγράφεται ως Ορειβάσιος ο Σαρδιανός. Σπούδασε στη φημισμένη σχολή της Αλεξάνδρειας και ένας από τους δασκάλους του ήταν ο Κύπριος ιατροσοφιστής Ζήνων. Με τον Ιουλιανό είχαν γνωριστεί στην Αθήνα, πριν αυτός γίνει αυτοκράτορας, όπου είχε διατελέσει Καίσαρας, την ίδια εποχή που ο Ορειβάσιος αναζητούσε εκεί τη σοφία. Τα κοινά φιλοσοφικά ενδιαφέροντα και η πίστη τους στην αρχαία θρησκεία, τους έφερε πολύ κοντά. Έτσι, όταν ο Ιουλιανός ορίστηκε ως Καίσαρας στη Γαλατία, ο Ορειβάσιος τον ακολούθησε. Εκεί του ανατέθηκε η επιτομή του έργου του Γαληνού και γενικότερα η ανασκόπηση της σοφίας των αρχαίων γιατρών συγγραφέων. Η επιτομή του Γαληνού δεν σώθηκε. Από την ανασκόπηση και την καταγραφή του συνολικού έργου των αρχαιότερών του γιατρών, που ήταν πολύ εκτεταμένο και καταλάμβανε 72 τόμους, σώθηκε μικρό μέρος, περίπου το ένα τρίτο. Το σημαντικό αυτό σύγγραμμα είχε τον τίτλο «Ιατρικές συναγωγές» και ήταν αφιερωμένο στον Ιουλιανό. Η «Σουΐδα» μνημονεύει και το υπόλοιπο γραπτό έργο του Ορειβάσιου, το οποίο είναι πολύ πλούσιο.
Διαβάζουμε στη «Σουΐδα» ότι ο Ορειβάσιος «...έγραψε προς τους απορούντας των ιατρών βιβλία δ', προς Ιουλιανός τον βασιλέα βιβλία οβ', επιτομή αυτών εις βιβλία θ', προς Ευστάθιο τον υιό, και ‘Περί βασιλείας και περί παθών’». Το έργο αυτό ο συγγραφέας το έγραψε για χάρη του γιου του, και μάλιστα ενώ ήταν ήδη πολύ ηλικιωμένος, είναι δε γνωστό ως «Σύνοψη». Εκτός από τη συγκέντρωση και την κριτική έκθεση των αρχαίων γνώσεων, ο Ορειβάσιος τις καθαρίζει από τα θεουργικά, τα μαγικά και τα μεταφυσικά στοιχεία που είχαν παρεισφρήσει. Ακολουθώντας πάντα τον Ιουλιανό ως πιστός φίλος και συνεργάτης κατέλαβε διάφορες πολιτικές θέσεις. Όπως αναφέρει η «Σουΐδα», ο Ιουλιανός τον έκανε μεταξύ άλλων και «κοιαίστορα», δηλαδή ένα είδος ανώτατου δικαστικού ή ανακριτή: «...γνώριμος Ιουλιανού του Ρωμαίων βασιλέως και κοιαίστωρ υπό αυτού κατασταθείς Κωνσταντίνου πόλεως...». Πιστεύεται επίσης ότι ο Ορειβάσιος ήταν εκείνος στον οποίον ανατέθηκε από τον Ιουλιανό η λήψη του τελευταίου χρησμού από το Μαντείο των Δελφών, που αναγγέλλει το θάνατο των αρχαίων θεών: «Είπατε τω βασιλεί χαμαί πέσαι δαίδαλος αυλά...». Μετά το θάνατο του Ιουλιανού ο Ορειβάσιος αντιμετωπίστηκε εχθρικά, αλλά μπόρεσε να συνεχίσει την άσκηση της ιατρικής και το συγγραφικό του έργο. Το βιβλίο «Σύνοψη προς Ευστάθιο» ο Ορειβάσιος το έγραψε σε μεγάλη ηλικία. Πέθανε το 433.
Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός εκτιμούσε κάθε πνευματικό άνθρωπο, φιλόσοφο ή καλλιτέχνη ή επιστήμονα και προσπαθούσε να εξασφαλίσει σε καθέναν από αυτούς συνθήκες που θα διευκόλυναν το έργο του. Γι’ αυτό άλλωστε και για τη διατήρηση της ελληνικής πολιτιστικής παράδοσης ανέθεσε την καταγραφή και διάδοση του έργου των αρχαίων συγγραφέων στους καλύτερους διαφόρων κλάδων, όπως τον Ορειβάσιο για τους αρχαίους γιατρούς συγγραφείς. Ανάμεσα στα μικρότερα κείμενα της βυζαντινής γραμματείας σώζεται και ο νόμος του Ιουλιανού «Περί των ιατρών». Το εισαγωγικό κείμενο του νόμου εγκωμιάζει την ιατρική, για την οποία γράφει τα εξής: «Το ότι η ιατρική επιστήμη είναι σωτήρια για τους ανθρώπους το βεβαιώνει η φανερή ανάγκη γι’ αυτήν. Γι’ αυτό», συνεχίζει το κείμενο, «δίκαια υποστηρίζουν οι φιλόσοφοι ότι η ιατρική έχει φυτρώσει από τον ουρανό. Γιατί την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης και όσα συμβαίνουν κατά τις αρρώστιες αποκαθιστά η ιατρική. Γι’ αυτό το λόγο και σύμφωνα με τη δική μας φιλανθρωπία, εσείς οι γιατροί τα υπόλοιπα χρόνια να ζείτε ανενόχλητοι από βουλευτικά λειτουργήματα». Παρέχει δηλαδή στους γιατρούς απαλλαγή από κάθε υποχρεωτική δημόσια υπηρεσία υπέρ του λαού ή της πολιτείας, θωρώντας αρκετή την προσφορά τους στη διατήρηση και την αποκατάσταση της υγείας.
Θα δώσουμε λίγο πιο λεπτομερή περιγραφή του έργου «Ιατρικές συναγωγές προς Ιουλιανό», το οποίο είναι και το κυριότερο από τα έργα του Ορειβάσιου. Από τα 72 βιβλία έχουν διασωθεί 25 βιβλία και άλλα είναι αποσπασματικά. Το πρώτο βιβλίο αναφέρεται στη σχέση που έχουν με την υγεία του ανθρώπου 65 φυτικά είδη που χαρακτηρίζονται ως «δημητριακά» (σιτηρά, όσπρια, φρούτα κλπ.). Το δεύτερο αφορά επίσης σε τρόφιμα, όπως βρώσιμα φυτά, είδη κρεάτων, μόρια ζώων, ψάρια κλπ. Εξετάζονται συνολικά 69 διαφορετικά είδη διατροφής. Αυτά που σχετίζονται με τη δίαιτα (34 κεφάλαια) εξετάζονται στο τρίτο βιβλίο, ενώ το τέταρτο αναφέρεται στους τρόπους παρασκευής των τροφίμων και το πέμπτο σε διάφορα πόματα και στις επιδράσεις τους στην υγεία. Το έκτο βιβλίο των «ιατρικών αναγωγών» αναφέρεται στο ρόλο της γυμναστικής στη διατήρηση της υγείας και της ευεξίας του σώματος. Το έβδομο αναφέρεται στη φλεβοτομία, το όγδοο στον ελλέβορο και τις καθάρσεις (υποκλυσμούς), το ένατο στην υγιεινή συνολικά, με έμφαση στην υγιεινή του νερού και του αέρα. Στο δέκατο βιβλίο εξετάζονται τα λουτρά, θεραπευτικά και καθαρτήρια, θερμά και ψυχρά, τα αμμόλουτρα, διάφορες θεραπευτικές πράξεις και ο τρόπος εφαρμογής τους. Τα βιβλία ΙΑ', ΙΒ', ΙΓ', ΙΔ' εξετάζουν τα απλά φάρμακα. Το ενδέκατο (ΙΑ') αναφέρεται σε εκείνα από το φυτικό βασίλειο, όπως και το δωδέκατο βιβλίο (ΙΒ'). Το δέκατο τρίτο (ΙΓ') εξετάζει τις δυνάμεις των μετάλλων. Το δέκατο τέταρτο (ΙΔ') και το δέκατο πέμπτο (ΙΕ') εξετάζουν τους φαρμακευτικούς συνδυασμούς. Ορισμένα από τα φαρμακευτικά σκευάσματα απαρτίζονται από μεγάλο πλήθος διαφορετικών ουσιών.
Με ανάλογες κατατάξεις ο Ορειβάσιος έχει διαχειριστεί και τα εννέα βιβλία της Σύνοψης προς τον Ευστάθιο και τα 4 βιβλία του συγγράμματός του «Ευπόριστα προς Ευνάπιον». Κάθε εποχή χαρακτηρίζεται από μια κυρίαρχη προσωπικότητα. Στην ιατρική τέχνη κι επιστήμη, για παράδειγμα, ο 5ος αιώνας π.Χ. χαρακτηρίζεται από την παρουσία του Ορειβάσιου. Χάρη στο δικό του μόχθο έγιναν προσιτές σε μεγάλο αριθμό γιατρών οι γνώσεις των προγενέστερων συναδέλφων τους. Το πολύτιμο σύγγραμμα «Ιατρικές συναγωγές προς Ιουλιανό» αποτελούσε βασικά έργο αναφοράς, που κάλυπτε το σύνολο των αρχαίων συγγραφέων, είναι όμως προφανές ότι ήταν δυσεύρετο αλλά και δύσχρηστο. Περισσότερο εύχρηστη ήταν η εννεάτομη «Σύνοψη προς Ευστάθιο» και ακόμα περισσότερο το τετράτομο έργο «Ευπόριστα προς Ευνάπιον». Με τα συγγράμματα αυτά έγινε δυνατή η ενημέρωση πολλών γιατρών της εποχής, οι οποίοι όχι μόνο άσκησαν το επάγγελμα με επιτυχία, αλλά και έγραψαν και διέδωσαν παραπέρα τις γνώσεις. Σ’ αυτά, εκτός από την ύπαρξη της βιβλιογραφίας (για να μιλήσουμε με όρους της εποχής μας) συντέλεσε και το κατάλληλο νομικό πλαίσιο. Ο Ιουλιανός θέσπισε νόμους για την προστασία των αρχίατρων που δίδασκαν την ιατρική, ενώ έδωσε διάφορα προνόμια στους γιατρούς που ασκούσαν την κλινική πράξη. Στο διπλά ευνοϊκό κλίμα της εποχής άνθισαν μεταξύ πολλών άλλων οι γιατροί Θεόδωρος, οι αδελφοί Φιλάγριος και Ποσειδώνιος και ο φυσιολόγος Νεμέσιος.
ΜΕΓΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
Τον 4ο αιώνα αναπτύσσεται και η προσωπικότητα του μετέπειτα μεγάλου ιεράρχη Βασιλείου (330-379), ο οποίος μεταξύ των άλλων είχε παρακολουθήσει στην Αθήνα και ιατρικά μαθήματα. Συχνά ορισμένες από τις ιατρικές του γνώσεις αποτυπώνονται και στα θεολογικά του συγγράμματα. Όμως η ουσιαστική του συμβολή στην ιατρική της εποχής του είναι η ίδρυση της «Βασιλειάδας». Πρόκειται για πολυδύναμο ίδρυμα, που δημιούργησε κατά την περίοδο που ήταν επίσκοπος Καισαρείας (370-379). Ο ίδιος το ονόμαζε «Πτωχοτροφείον» ή «Πτωχείον», άλλοτε ονομάζεται «Ξενώνας» ή «Ξενοδοχείο», αν και άλλοι τιμώντας τον ιδρυτή του το ονόμασαν «Βασιλειάδα». Το ίδρυμα ανακούφιζε φτωχούς, ανάπηρους, ασθενείς, ακόμα και λεπρούς, και εκτός από στέγη, τροφή και φροντίδα, παρείχε και νοσηλευτικό έργο. Ο ίδιος ο Βασίλειος σε επιστολή του αναφέρει την παρουσία στο «Πτωχείον» γιατρών και νοσοκόμων. Φαίνεται μάλιστα ότι υπήρχαν εσωτερικοί και εξωτερικοί συνεργάτες διαφόρων ειδικοτήτων, μαίες, νοσοκόμοι με ιεραρχική διάταξη και λοιπό προσωπικό για τον εφοδιασμό, την καθαριότητα και τις διάφορες υπηρεσίες. Αναφέρεται ότι ο ίδιος ο Μέγας Βασίλειος φρόντιζε και προσωπικά τους ασθενείς, αξιοποιώντας τις σχετικές γνώσεις των σπουδών του στην Αθήνα. Όπως αναφέρεται, χαιρετούσε τους ασθενείς με ασπασμό, συζητούσε μαζί τους, ανακούφιζε τα συμπτώματά τους, περιέδενε και άλλαζε πληγές και τραύματα. Δε δίσταζε ούτε στην περίπτωση μολυσματικών, ακόμα και λεπρών ασθενών. Στη «Βασιλειάδα», όπως γράφει ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, «νόσος φιλοσοφείται και συμφορά μακαρίζεται και το συμπαθές δοκιμάζεται».
Για ορισμένους γιατρούς του 4ου αιώνα έχουμε πληροφορίες από εκκλησιαστικούς συγγραφείς της εποχής, οι οποίοι τους είχαν γνωρίσει είτε από τη συμμετοχή τους σε έργα φιλανθρωπίας, είτε από προσωπική σχέση, είτε ως προσωπικούς τους γιατρούς. Ο Μέγας Βασίλειος αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας, τα οποία συχνά αναφέρει στις Επιστολές του και σε άλλα έργα. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα: «...και αυτού του σώματός που από παλιά είναι καταπονημένο από μακροχρόνια αρρώστια, και τώρα είναι συντετριμμένο από τις συνεχείς θλίψεις». Και δεύτερο απόσπασμα: «Τώρα αισθάνομαι πιο πολύ την ασθένεια του σώματος, διότι βλέπω πόσο με εμποδίζει στην ωφέλεια της ψυχής». Ένας από τους γιατρούς του Μεγάλου Βασιλείου, προς τον οποίο έχει στείλει επιστολές προσφωνώντας τον «Αρχιητρόν», είναι ο Ευστάθιος. Τον επαινεί επίσης για την επιδεξιότητά του και τη φιλανθρωπία του. Γράφει μάλιστα ότι, εκτός από τις επιτυχίες του στα σωματικά νοσήματα, επινοεί τρόπους να θεραπεύει ακόμα και τα ψυχικά νοσήματα: «Ου μέχρι των σωμάτων περιορίζων την εκ της τέχνης χάριν, αλλά και των ψυχικών αρρωστημάτων επινοών τη διόρθωση». Από άλλα αποσπάσματα πιθανολογείται ότι ο Ευστάθιος είχε θεραπεύσει τον Μέγα Βασίλειο από βαριά φλεγμονή της καρδιάς. Από άλλη επιστολή του πληροφορούμαστε για το γιατρό Πασίνικο, στον οποίο και απεύθυνε την επιστολή. Γιατρός της εποχής είναι και ο Αέτιος, άλλος βεβαίως από τον Αμιδηνό. Ο γιατρός αυτός έχει το προσωνύμιο Αρειανός, επειδή ήταν οπαδός της αίρεσης του Αρείου.
Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η επιστολή του Μεγάλου Βασιλείου προς τον Αρχίατρο Μελέτιο. Τον πληροφορεί αρχικά ότι η καθυστέρηση αποστολής αυτής της επιστολής οφειλόταν στο φόρτο των καθημερινών του ασχολιών, αλλά και σε προβλήματα της υγείας του: «Συνεχείς και υψηλοί πυρετοί», γράφει ο Βασίλειος, «τόσο μου ταλαιπώρησαν το σώμα, ώστε φάνηκε και κάτι λεπτότερο από μένα, εγώ ο ίδιος (πιο αδύνατος και) από μένα». Ακολούθησαν, συνεχίζει το γράμμα, τεταρταίοι πυρετοί, περισσότερες από 20 κρίσεις. Και όταν οι πυρετοί υποχώρησαν, του έμεινε μεγάλη αδυναμία. Η έρευνα στα κείμενα και κυρίως στις Επιστολές του Μεγάλου Βασιλείου θα είχε να μας προσφέρει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για πολλούς ακόμα γιατρούς της εποχής του.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΣ
Γιατρός ήταν επίσης ο Καισάριος, αδελφός του Γρηγορίου του Θεολόγου ή Ναζιανζηνού (326-390), που υπηρέτησε στην αυλή αυτοκρατόρων στη Δύση και την Ανατολή: του Κωνσταντίνου Β', του Ουαλεντιανού και του Ιοβιανού. Ο ίδιος ο Γρηγόριος ο Θεολόγος με σπουδές και ιατρικής, ασχολήθηκε με τα δερματικά νοσήματα, αλλά και με την παραφροσύνη. Αναφέρεται επίσης ότι είχε συνθέσει και ιδιαίτερο φάρμακο με αμμωνιακό άλας και βότανα (ύσσωπος, βλήτα, δυόσμος, πιπερόριζα κλπ.) με πολλές ενδείξεις. Ο Γρηγόριος ο Νύσσης είχε ασχοληθεί με τους λεπρούς, ενώ είχε μελετήσει και την παιδική οδοντοφυΐα. Ακόμα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, σε επιστολή του, αναφέρεται στο Βυζαντινό γιατρό Υμνήτιο, ο οποίος είχε τον τίτλο του Αρχίατρου.
Θα εξετάσουμε αναλυτικότερα τη φαρμακευτική σύνθεση που αποδίδεται στον ιεράρχη Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό, τον επιλεγόμενο και Θεολόγο. Πρόκειται για «αλάτιον». Το «αλάτιον» είναι υποκοριστικό της λέξης «άλας» και δηλώνει το παρασκεύασμα με τη μορφή μαγειρικού άλατος. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπως και σε άλλες της αρχαίας και της βυζαντινής ιατρικής, δηλώνει φάρμακο. Το σκεύασμα αυτό χρησιμοποιούσαν οι αντιγραφείς των κειμένων για τη βελτίωση της όρασής τους, στην οποία η συνεχής ενασχόληση με την αντιγραφή δημιουργούσε προβλήματα. Το «αλάτιον» του Γρηγορίου του Θεολόγου, σύμφωνα με τη συνταγή που δημοσίευσε από χειρόγραφο κώδικα ο Ideler (1841), είχε τα ακόλουθα οφέλη για όσους το χρησιμοποιούσαν: προστάτευε από την αμβλυωπία μέχρι τα γεράματα, δεν άφηνε τα δόντια να πονέσουν και τις τρίχες να πέσουν, χάριζε οξυδέρκεια, εμπόδιζε την παραγωγή φλέγματος ρυθμίζοντας κατάλληλα την ισορροπία των χυμών του σώματος, έκανε να μην πονούν τα πόδια και να μη πρήζεται ούτε να πονά ο σπλήνας. Για τη σύνθεση αυτού του τόσο ωφέλιμου αλατιού χρησιμοποιείτο κρητικός ύσσωπος (θυμάρι), αιθιοπικό κύμινο, αμμωνιακό άλας, σκάμμο (;), ζίγγιρι, σπόροι σέλινου, ορεινή γλήχων (φλισκούνι), μακεδονικό πετροσέλινο (μαϊντανός), σίλφιο, κοινό (μαγειρικό) αλάτι κ.ά. υλικά. Από ό,τι φαίνεται από τη σύγκριση με άλλη συνταγή, πρόκειται για παραλλαγή παλαιότερης συνταγής που αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά, που ήταν γιατρός. Φέρεται γραμμένη σε άλλους χειρόγραφους κώδικες, παλαιότερους και μεταγενέστερους, ως «αλάτιον του αποστόλου και ευαγγελιστή Λουκά, δωδεκάθεο ονομαζόμενη, εις πάντα τα πάθη, εξαιρέτως εις αμβλυωπία, που και οι καλλιγράφοι χρησιμοποιούν».
Σύμφωνα με τους μελετητές της ιστορίας των νοσοκομείων και κυρίως με τον Timothy Miller, εκτός από την περιώνυμη «Βασιλειάδα», κατά τον 4ο αιώνα λειτουργούσαν κι άλλα ιδρύματα ανάλογου τύπου, καθώς κι οι αιρετικοί επίσκοποι προωθούσαν προγράμματα κοινωνικού χαρακτήρα. Ενδεικτικά αναφέρεται ο μετριοπαθής Αρειανιστής (οπαδός του Αρείου) Ευστάθιος, του οποίου τις κοινωνικές δραστηριότητες εκτιμούσε ο Μέγας Βασίλειος, παρά τις μεταξύ τους δογματικές αντιθέσεις. Φαίνεται ότι και τα φιλανθρωπικά ιδρύματα-ξενώνες των Αρειανιστών είχαν παραπλήσια δομή και λειτουργία με το «Πτωχείον». Τέτοιοι ξενώνες αναφέρονται κατά τις δεκαετίες του 350 και 360 στην Κωνσταντινούπολη, στη Σεβάστεια και σε άλλες πόλεις της Μ. Ασίας. Ο ξενώνας της Κωνσταντινούπολης είχε ιδρυθεί από τον ίδιο τον Ευστάθιο με τη συνεργασία του Μαραθωνίου. Ανάλογο ίδρυμα λειτουργούσε και στα πλαίσια των δραστηριοτήτων της επισκοπής της Αντιόχειας, από ακραίους Αρειανιστές που λέγονταν και «Ανομοιανοί». Στον ξενώνα της Δάφνης, που ήταν προάστιο της Αντιόχειας, φημισμένο για τις ιαματικές πηγές του και το υγιεινό κλίμα, εργαζόταν ο Αέτιος. Ο Αέτιος ήταν ο ιδρυτής της αίρεσης των «Ανομοιανών», ενώ ήταν και γιατρός. Αναφέρεται ότι είχε σπουδάσει την ιατρική στην Αλεξάνδρεια και πρόσφερε αξιόπιστες υπηρεσίες, ενώ έδινε σε πλήθος φτωχούς και ανήμπορους τη δυνατότητα να παραμένουν σ’ ένα τόπο με υγιεινό κλίμα και δυνατότητες λουτροθεραπείας, που μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν. Ο Bloch, που βλέπει την ανάπτυξη της ελληνικής ιατρικής μετά τον 4ο αιώνα τελείως αρνητικά, εξαίρει από την άρνησή του αυτή το θεσμό των νοσοκομείων.
ΜΗΤΡΟΔΩΡΑ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ
Πολύ σπάνια μας δίνεται η ευκαιρία να μιλήσουμε για ονομαστές γυναίκες, τόσο κατά την αρχαιότητα όσο και κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Όσες γυναίκες γιατροί έχουν μείνει γνωστές, είτε από αναφορές σε βιβλία άλλων συγγραφέων είτε από δικά τους σωζόμενα έργα, έχουν ασχοληθεί με τη Μαιευτική και τη Γυναικολογία. Οι λόγοι για την επιλογή αυτού του αντικειμένου από γυναίκες είναι προφανείς. Η Μητροδώρα Κλεοπάτρα έζησε τον 4ο αιώνα και το σύγγραμμά της «Περί των γυναικείων παθών της μήτρας» αποτέλεσε επί πολλούς αιώνες την κύρια πηγή γνώσης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων κύησης, τοκετού, δυστοκίας, νοσημάτων των γυναικείων οργάνων, υστερίας, αφροδισίων, αλλά και αισθητικών προβλημάτων. Στις θεραπευτικές της υποδείξεις χρησιμοποιεί διάφορα μέσα, σε ποικίλους τρόπους χορήγησης, τοπικής ή εσωτερικής. Αναφέρει σκευάσματα σε μορφές εισπνεόμενες («θυμιούμενα»), σε υποκαπνισμούς, χορήγηση ενδοκολπικών πεσσών (κολπικά υπόθετα), αλοιφές, επιθέματα, εντριβές, καταπλάσματα, κολπικές πλύσεις, επιπάσεις (πασπάλισμα με σκόνη), πόσιμα σκευάσματα, κηρωτές (τσιρότα, διαδερμικά συστήματα), έμπλαστρα, επαλείψεις, νίμματα (παρασκευάσματα για νίψιμο). Εκτός από τα καθαυτά φαρμακοτεχνικά παρασκευάσματα, η Μητροδώρα συνιστά και τη χρήση «περιάπτων», δηλαδή φυλακτών, όπως εκείνα για τη θεραπεία των κρίσεων του τεταρταίου πυρετού. Παραθέτουμε το παρασκεύασμα για τα καρκινώματα μαστού: «Αφού ψήσεις φύλλα κισσού, μέχρι να κερωθούν, επάλειψε και με το αφέψημα θέρμανε». Άλλο: «Χρησιμοποίησε λιθάργυρο, χαλκό καυτό, μόλυβδο καυτό και αφού τα ψήσεις μαζί με λάδι άλειψε».
Από τις παθολογικές καταστάσεις για τις οποίες συνταγογραφεί η Μητροδώρα, θα επιλέξουμε ορισμένες που, για διάφορους λόγους, κρίνουμε ενδιαφέρουσες. Για τις φλεγμονές της μήτρας συνιστά «θεραπευτικούς πεσσούς» (κολπικά υπόθετα). Ως έκδοχο των πεσσών χρησιμοποιεί λιπαρές ουσίες, όπως, για παράδειγμα, βούτυρο ή μυαλό από ελάφι ή λίπος χήνας («χήνειον στέαρ»). Στο παρασκεύασμα χρησιμοποιεί άλλοτε βότανα και αρωματικά φυτά, όπως, για παράδειγμα, φύλλα αλθαίας ή σπόρους λιναριού ή άνθος σκίνου ή ξυλοβάλσαμο ή αρωματικό καλάμι. Συχνά στους πεσσούς περιλαμβάνεται και μέλι. Στις καρκινώδεις διαθέσεις της μήτρας συνιστά την τοπική εφαρμογή «άγριου σεύτλου, σχιστής στυπτηρίας και νίτρου ελληνικού» για να μαλακώσει η σκληρία και μετά την εισαγωγή πεσσών με χυλό στρύχνου και λίπος χήνας. Διάφορα φυτικά παρασκευάσματα συνιστά για τη θεραπεία της γονόρροιας ανδρών και γυναικών. Άλλα σκευάσματα σκοπεύουν στη διευκόλυνση της σύλληψης, άλλα στην αντιμετώπιση της δυστοκίας, άλλα στην επαπειλούμενη εκβολή του εμβρύου, ενώ άλλα αποβλέπουν στην αρρενοτοκία ή τη θηλυτοκία. Παρέχει επίσης ορισμένες συνταγές «θηριακής» για την αντιμετώπιση δηλητηριάσεων από δάγκωμα φιδιών (ασπίδες, οχιές), σκορπιούς και άλλων ζώων («Θηριακή του Ανδρομάχου», «Αντιφάρμακο (αντίδοτο) του Δημοκράτους» κλπ.). Έχει και ένα «άλειμμα ισχυρόν»: «Πύρεθρον και νίτρον και πέπερι εξίσου και γλήχωνος προσπλέξας, μετά ελαίου συλλειώσας άλειφε τα άκρα και την ράχιν, θαυμαστόν εστί το άλειμμα και πάνυ ποιούν τοις σφόδρα κατεψυγμένοις και χροιίσασιν εν τη νόσω».
Θα μείνουμε για λίγο ακόμα στις πληροφορίες για τη Μητροδώρα, που είναι μια από τις ελάχιστες γυναίκες στην ιστορία της ιατρικής του Βυζαντίου κι όχι ιδιαίτερα γνωστή. Ενδιαφέρον είναι ότι μεταξύ των καταστάσεων για τις οποίες προτείνει διαγνωστικές μεθόδους ή θεραπευτικές παρεμβάσεις είναι ορισμένες για τις οποίες η εποχή δεν επέτρεπε τη συζήτησή τους. Ίσως για τα θέματα αυτά να διευκόλυνε το γεγονός ότι και η Μητροδώρα ήταν γυναίκα. Έτσι, εκτός από τη γονόρροια και τη θεραπεία της, βλέπουμε και θέμα «προς γνώναι γυναίκα φθαρείσαν δοκείν είναι παρθένος». Αυτή η φαρμακευτική «παρθενορραφή» της εποχής έχει ως εξής: «Λειώνεις το βότανο ‘σύμφυτο’ και το τοποθετείς ως υπόθετο ή κάνεις κολπικό κλύσμα με σχιστή στυπτηρία που έχεις βράσει με φύλλο δάφνης». Έχει όμως και άλλη μέθοδο για να καταλάβει ο άνδρας αν η γυναίκα που παίρνει είναι παρθένος και άλλη για να ομολογούν οι μοιχοί την πράξη τους. Έχει ακόμα συνταγή για «ηδονικά» (αφροδισιακά παρασκευάσματα) και άλλη που κάνει τις γυναίκες να πάψουν να πορνεύονται. Εκτός από τρόπους για την αντιμετώπιση προβλημάτων γαλουχίας και παθήσεων του μαστού, έχουμε και υποδείξεις για αισθητικές παρεμβάσεις: «προς μαστούς διατηρήσαι μικρούς», «προς μαστούς κεχαλασμένους ορθώσαι», «προς μαστούς διατηρήσαι μικρούς και ορθούς», «μαστούς ποιήσεις στιλβούς και καλούς», «πρόσωπον ποιήσαι λευκόν και στίλβον», «πρόσωπον λαμπρόν ποιήσαι», «νίμμα προσώπου, τραχήλου και χειρών και ποδών», «ευωδία σώματος καταπαύσει» κλπ. Ακόμα και για την αποτρίχωση δίνει συνταγή η Μητροδώρα: «Εάν η γυναίκα έχει τρίχες στο πηγούνι, για να πέσουν και να μη φυτρώσουν». Ένα σημαντικό γραπτό, για την ερωτική ζωή και την αισθητική παρουσία των γυναικών στο Βυζάντιο.
ΝΕΜΕΣΙΟΣ
Ο Νεμέσιος (4ος - 5ος αιώνας), με σπουδές φιλοσοφίας και ιατρικής στη φημισμένη σχολή της Αλεξάνδρειας, διετέλεσε πρώτος επίσκοπος της πόλης Έμεσα της Συρίας. Στην ιστορία της επιστήμης, έμεινε γνωστός από το σύγγραμμά του «Περί φύσεως ανθρώπου», το οποίο παρέμεινε στο επιστημονικό και φιλοσοφικό προσκήνιο επί αιώνες, ενώ τον 11ο αιώνα μεταφράστηκε στη λατινική γλώσσα. Κατά τον Νεμέσιο, τα συστατικά του σώματος είναι αντίθετα μεταξύ τους και για το συντονισμό τους απαιτείται η μεσολάβηση διαφόρων ουσιών. Ο Ι.Ν. Δάμπασης πρεσβεύει ότι με την άποψη αυτή ο Νεμέσιος διαβλέπει το ρόλο των ορμονών και των ενζύμων. Τις νοητικές λειτουργίες συνδέει με συγκεκριμένες θέσεις του εγκεφάλου, διαφοροποιούμενος από τον Αριστοτέλη που πρέσβευε ότι αυτές εδράζονται στην καρδιά. Υποστηρίζει επίσης το ρόλο της χολής στην πέψη, καθώς και τη διάσπαση των τροφών σε επιμέρους δομικά στοιχεία. Για το σφυγμό υποστηρίζει ότι έχει αφετηρία την καρδιά, ενώ περιγράφει σε αδρές γραμμές τη λειτουργία της κυκλοφορίας του αίματος. Γι’ αυτό θεωρείται από ορισμένους ως πρόδρομος της γνώσης που αιώνες αργότερα διατύπωσε ο Χάρβεϊ (Harvey). Ως πιστός χριστιανός και μάλιστα κληρικός, με νεοπλατωνικές επιδράσεις, ο Νεμέσιος ασχολείται με τις θεωρίες περί ψυχής. Ο ίδιος δέχεται την προΰπαρξη της ψυχής, αλλά φυσικά απορρίπτει τη μετεμψύχωση. Ιδιαίτερα δεν μπορεί να αποδεχθεί ότι η ψυχή του ανθρώπου, κορωνίδα της δημιουργίας, μπορεί να μεταφερθεί και να διαμορφωθεί σ’ εκείνη ενός ζώου.
ΦΙΛΑΓΡΙΟΣ
Ο Φιλάγριος έζησε τον ύστερο 4ο και 5ο αιώνα και καταγόταν από την Ήπειρο. Πατέρας του ήταν ο γιατρός Φιλοστόργιος και αδελφός του ο επίσης γιατρός Ποσειδώνιος. Άσκησε την ιατρική στη Θεσσαλονίκη (κατά άλλους στη Θεσσαλία) και απέκτησε μεγάλη φήμη ειδικά στα νοσήματα του σπλήνα, αλλά και του εγκεφάλου. Δεν σώθηκαν αυτούσια έργα του, αναφορές όμως από τα έργα αυτά βρίσκουμε σε αποσπάσματα μεταγενέστερων γιατρών, όπως του Ορειβάσιου, του Αετίου και του Άραβα Ραζή. Ο Εμμ. Εμμανουήλ στην «Ιστορία της Φαρμακευτικής» (1948) γράφει ότι όλες οι αναφορές σ’ αυτόν παραπέμπουν στα «ηδέα πόματα», όπως το απόμελι (υδρόμελι), το ομφακόμελι για τις παθήσεις της κοιλιάς, το «αφέψημα σέλινων» ως διουρητικό, τροχίσκους από ακακία και ελλέβορο κ.ά., καθώς και πεσσούς (κολπικά υπόθετα) για την υστερική πνίγα. Ο Θεόδωρος ο Πρισκιανός άσκησε την ιατρική κυρίως στη Ρώμη, όπου και διετέλεσε γιατρός του Γρατιανού. Είναι πιθανό ότι δίδαξε ιατρική στο Βυζάντιο. Έγραψε τα «Ευπόριστα» (επτά βιβλία, από τα οποία σώθηκαν τα τέσσερα), τα οποία ο ίδιος μετέφρασε και στα λατινικά. Μνεία του γίνεται από τον Αλέξανδρο τον Τραλλιανό και άλλους μεταγενέστερους γιατρούς. Τον 5ο αιώνα αναφέρεται και ο γιατρός Μάρκελλος ο Εμπειρικός, αξιωματούχος στην αυλή του Θεοδοσίου Α' και του Αρκαδίου. Αποκαλείται και Βορδιγάλλος, επειδή είχε γεννηθεί στο Βορδιγάλλιο, το σημερινό Bordeaux. Το σύγγραμμά του «Βιβλίο περί εμπειρικών, φυσικών και θεωρητικών φαρμάκων», γραμμένο στα λατινικά («De Medicamentis empiricis, physicis, et rationalibus liber»), εκδόθηκε τυπογραφικά για πρώτη φορά το 1536 και επανεκδόθηκε τους επόμενους αιώνες.
ΟΡΕΙΒΑΣΙΟΣ Ο ΣΑΡΔΙΑΝΟΣ
Για τη διάδοση των ιδεών του και για τη διάσωση της αρχαίας σοφίας ο Ιουλιανός στηρίχθηκε σε ορισμένα πρόσωπα, των οποίων εκτιμούσε το κύρος, την αφοσίωση και την επιστημονική επάρκεια. Ένα από τα πρόσωπα αυτά, ίσως το πιο αξιόλογο, ήταν ο γιατρός Ορειβάσιος. Είχε γεννηθεί στην Πέργαμο, πατρίδα του Γαληνού, το 331 ή το 325 π.Χ. Στο βυζαντινό λεξικό «Σουΐδα» αναγράφεται ως Ορειβάσιος ο Σαρδιανός. Σπούδασε στη φημισμένη σχολή της Αλεξάνδρειας και ένας από τους δασκάλους του ήταν ο Κύπριος ιατροσοφιστής Ζήνων. Με τον Ιουλιανό είχαν γνωριστεί στην Αθήνα, πριν αυτός γίνει αυτοκράτορας, όπου είχε διατελέσει Καίσαρας, την ίδια εποχή που ο Ορειβάσιος αναζητούσε εκεί τη σοφία. Τα κοινά φιλοσοφικά ενδιαφέροντα και η πίστη τους στην αρχαία θρησκεία, τους έφερε πολύ κοντά. Έτσι, όταν ο Ιουλιανός ορίστηκε ως Καίσαρας στη Γαλατία, ο Ορειβάσιος τον ακολούθησε. Εκεί του ανατέθηκε η επιτομή του έργου του Γαληνού και γενικότερα η ανασκόπηση της σοφίας των αρχαίων γιατρών συγγραφέων. Η επιτομή του Γαληνού δεν σώθηκε. Από την ανασκόπηση και την καταγραφή του συνολικού έργου των αρχαιότερών του γιατρών, που ήταν πολύ εκτεταμένο και καταλάμβανε 72 τόμους, σώθηκε μικρό μέρος, περίπου το ένα τρίτο. Το σημαντικό αυτό σύγγραμμα είχε τον τίτλο «Ιατρικές συναγωγές» και ήταν αφιερωμένο στον Ιουλιανό. Η «Σουΐδα» μνημονεύει και το υπόλοιπο γραπτό έργο του Ορειβάσιου, το οποίο είναι πολύ πλούσιο.
Διαβάζουμε στη «Σουΐδα» ότι ο Ορειβάσιος «...έγραψε προς τους απορούντας των ιατρών βιβλία δ', προς Ιουλιανός τον βασιλέα βιβλία οβ', επιτομή αυτών εις βιβλία θ', προς Ευστάθιο τον υιό, και ‘Περί βασιλείας και περί παθών’». Το έργο αυτό ο συγγραφέας το έγραψε για χάρη του γιου του, και μάλιστα ενώ ήταν ήδη πολύ ηλικιωμένος, είναι δε γνωστό ως «Σύνοψη». Εκτός από τη συγκέντρωση και την κριτική έκθεση των αρχαίων γνώσεων, ο Ορειβάσιος τις καθαρίζει από τα θεουργικά, τα μαγικά και τα μεταφυσικά στοιχεία που είχαν παρεισφρήσει. Ακολουθώντας πάντα τον Ιουλιανό ως πιστός φίλος και συνεργάτης κατέλαβε διάφορες πολιτικές θέσεις. Όπως αναφέρει η «Σουΐδα», ο Ιουλιανός τον έκανε μεταξύ άλλων και «κοιαίστορα», δηλαδή ένα είδος ανώτατου δικαστικού ή ανακριτή: «...γνώριμος Ιουλιανού του Ρωμαίων βασιλέως και κοιαίστωρ υπό αυτού κατασταθείς Κωνσταντίνου πόλεως...». Πιστεύεται επίσης ότι ο Ορειβάσιος ήταν εκείνος στον οποίον ανατέθηκε από τον Ιουλιανό η λήψη του τελευταίου χρησμού από το Μαντείο των Δελφών, που αναγγέλλει το θάνατο των αρχαίων θεών: «Είπατε τω βασιλεί χαμαί πέσαι δαίδαλος αυλά...». Μετά το θάνατο του Ιουλιανού ο Ορειβάσιος αντιμετωπίστηκε εχθρικά, αλλά μπόρεσε να συνεχίσει την άσκηση της ιατρικής και το συγγραφικό του έργο. Το βιβλίο «Σύνοψη προς Ευστάθιο» ο Ορειβάσιος το έγραψε σε μεγάλη ηλικία. Πέθανε το 433.
Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός εκτιμούσε κάθε πνευματικό άνθρωπο, φιλόσοφο ή καλλιτέχνη ή επιστήμονα και προσπαθούσε να εξασφαλίσει σε καθέναν από αυτούς συνθήκες που θα διευκόλυναν το έργο του. Γι’ αυτό άλλωστε και για τη διατήρηση της ελληνικής πολιτιστικής παράδοσης ανέθεσε την καταγραφή και διάδοση του έργου των αρχαίων συγγραφέων στους καλύτερους διαφόρων κλάδων, όπως τον Ορειβάσιο για τους αρχαίους γιατρούς συγγραφείς. Ανάμεσα στα μικρότερα κείμενα της βυζαντινής γραμματείας σώζεται και ο νόμος του Ιουλιανού «Περί των ιατρών». Το εισαγωγικό κείμενο του νόμου εγκωμιάζει την ιατρική, για την οποία γράφει τα εξής: «Το ότι η ιατρική επιστήμη είναι σωτήρια για τους ανθρώπους το βεβαιώνει η φανερή ανάγκη γι’ αυτήν. Γι’ αυτό», συνεχίζει το κείμενο, «δίκαια υποστηρίζουν οι φιλόσοφοι ότι η ιατρική έχει φυτρώσει από τον ουρανό. Γιατί την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης και όσα συμβαίνουν κατά τις αρρώστιες αποκαθιστά η ιατρική. Γι’ αυτό το λόγο και σύμφωνα με τη δική μας φιλανθρωπία, εσείς οι γιατροί τα υπόλοιπα χρόνια να ζείτε ανενόχλητοι από βουλευτικά λειτουργήματα». Παρέχει δηλαδή στους γιατρούς απαλλαγή από κάθε υποχρεωτική δημόσια υπηρεσία υπέρ του λαού ή της πολιτείας, θωρώντας αρκετή την προσφορά τους στη διατήρηση και την αποκατάσταση της υγείας.
Θα δώσουμε λίγο πιο λεπτομερή περιγραφή του έργου «Ιατρικές συναγωγές προς Ιουλιανό», το οποίο είναι και το κυριότερο από τα έργα του Ορειβάσιου. Από τα 72 βιβλία έχουν διασωθεί 25 βιβλία και άλλα είναι αποσπασματικά. Το πρώτο βιβλίο αναφέρεται στη σχέση που έχουν με την υγεία του ανθρώπου 65 φυτικά είδη που χαρακτηρίζονται ως «δημητριακά» (σιτηρά, όσπρια, φρούτα κλπ.). Το δεύτερο αφορά επίσης σε τρόφιμα, όπως βρώσιμα φυτά, είδη κρεάτων, μόρια ζώων, ψάρια κλπ. Εξετάζονται συνολικά 69 διαφορετικά είδη διατροφής. Αυτά που σχετίζονται με τη δίαιτα (34 κεφάλαια) εξετάζονται στο τρίτο βιβλίο, ενώ το τέταρτο αναφέρεται στους τρόπους παρασκευής των τροφίμων και το πέμπτο σε διάφορα πόματα και στις επιδράσεις τους στην υγεία. Το έκτο βιβλίο των «ιατρικών αναγωγών» αναφέρεται στο ρόλο της γυμναστικής στη διατήρηση της υγείας και της ευεξίας του σώματος. Το έβδομο αναφέρεται στη φλεβοτομία, το όγδοο στον ελλέβορο και τις καθάρσεις (υποκλυσμούς), το ένατο στην υγιεινή συνολικά, με έμφαση στην υγιεινή του νερού και του αέρα. Στο δέκατο βιβλίο εξετάζονται τα λουτρά, θεραπευτικά και καθαρτήρια, θερμά και ψυχρά, τα αμμόλουτρα, διάφορες θεραπευτικές πράξεις και ο τρόπος εφαρμογής τους. Τα βιβλία ΙΑ', ΙΒ', ΙΓ', ΙΔ' εξετάζουν τα απλά φάρμακα. Το ενδέκατο (ΙΑ') αναφέρεται σε εκείνα από το φυτικό βασίλειο, όπως και το δωδέκατο βιβλίο (ΙΒ'). Το δέκατο τρίτο (ΙΓ') εξετάζει τις δυνάμεις των μετάλλων. Το δέκατο τέταρτο (ΙΔ') και το δέκατο πέμπτο (ΙΕ') εξετάζουν τους φαρμακευτικούς συνδυασμούς. Ορισμένα από τα φαρμακευτικά σκευάσματα απαρτίζονται από μεγάλο πλήθος διαφορετικών ουσιών.
Με ανάλογες κατατάξεις ο Ορειβάσιος έχει διαχειριστεί και τα εννέα βιβλία της Σύνοψης προς τον Ευστάθιο και τα 4 βιβλία του συγγράμματός του «Ευπόριστα προς Ευνάπιον». Κάθε εποχή χαρακτηρίζεται από μια κυρίαρχη προσωπικότητα. Στην ιατρική τέχνη κι επιστήμη, για παράδειγμα, ο 5ος αιώνας π.Χ. χαρακτηρίζεται από την παρουσία του Ορειβάσιου. Χάρη στο δικό του μόχθο έγιναν προσιτές σε μεγάλο αριθμό γιατρών οι γνώσεις των προγενέστερων συναδέλφων τους. Το πολύτιμο σύγγραμμα «Ιατρικές συναγωγές προς Ιουλιανό» αποτελούσε βασικά έργο αναφοράς, που κάλυπτε το σύνολο των αρχαίων συγγραφέων, είναι όμως προφανές ότι ήταν δυσεύρετο αλλά και δύσχρηστο. Περισσότερο εύχρηστη ήταν η εννεάτομη «Σύνοψη προς Ευστάθιο» και ακόμα περισσότερο το τετράτομο έργο «Ευπόριστα προς Ευνάπιον». Με τα συγγράμματα αυτά έγινε δυνατή η ενημέρωση πολλών γιατρών της εποχής, οι οποίοι όχι μόνο άσκησαν το επάγγελμα με επιτυχία, αλλά και έγραψαν και διέδωσαν παραπέρα τις γνώσεις. Σ’ αυτά, εκτός από την ύπαρξη της βιβλιογραφίας (για να μιλήσουμε με όρους της εποχής μας) συντέλεσε και το κατάλληλο νομικό πλαίσιο. Ο Ιουλιανός θέσπισε νόμους για την προστασία των αρχίατρων που δίδασκαν την ιατρική, ενώ έδωσε διάφορα προνόμια στους γιατρούς που ασκούσαν την κλινική πράξη. Στο διπλά ευνοϊκό κλίμα της εποχής άνθισαν μεταξύ πολλών άλλων οι γιατροί Θεόδωρος, οι αδελφοί Φιλάγριος και Ποσειδώνιος και ο φυσιολόγος Νεμέσιος.
ΜΕΓΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
Τον 4ο αιώνα αναπτύσσεται και η προσωπικότητα του μετέπειτα μεγάλου ιεράρχη Βασιλείου (330-379), ο οποίος μεταξύ των άλλων είχε παρακολουθήσει στην Αθήνα και ιατρικά μαθήματα. Συχνά ορισμένες από τις ιατρικές του γνώσεις αποτυπώνονται και στα θεολογικά του συγγράμματα. Όμως η ουσιαστική του συμβολή στην ιατρική της εποχής του είναι η ίδρυση της «Βασιλειάδας». Πρόκειται για πολυδύναμο ίδρυμα, που δημιούργησε κατά την περίοδο που ήταν επίσκοπος Καισαρείας (370-379). Ο ίδιος το ονόμαζε «Πτωχοτροφείον» ή «Πτωχείον», άλλοτε ονομάζεται «Ξενώνας» ή «Ξενοδοχείο», αν και άλλοι τιμώντας τον ιδρυτή του το ονόμασαν «Βασιλειάδα». Το ίδρυμα ανακούφιζε φτωχούς, ανάπηρους, ασθενείς, ακόμα και λεπρούς, και εκτός από στέγη, τροφή και φροντίδα, παρείχε και νοσηλευτικό έργο. Ο ίδιος ο Βασίλειος σε επιστολή του αναφέρει την παρουσία στο «Πτωχείον» γιατρών και νοσοκόμων. Φαίνεται μάλιστα ότι υπήρχαν εσωτερικοί και εξωτερικοί συνεργάτες διαφόρων ειδικοτήτων, μαίες, νοσοκόμοι με ιεραρχική διάταξη και λοιπό προσωπικό για τον εφοδιασμό, την καθαριότητα και τις διάφορες υπηρεσίες. Αναφέρεται ότι ο ίδιος ο Μέγας Βασίλειος φρόντιζε και προσωπικά τους ασθενείς, αξιοποιώντας τις σχετικές γνώσεις των σπουδών του στην Αθήνα. Όπως αναφέρεται, χαιρετούσε τους ασθενείς με ασπασμό, συζητούσε μαζί τους, ανακούφιζε τα συμπτώματά τους, περιέδενε και άλλαζε πληγές και τραύματα. Δε δίσταζε ούτε στην περίπτωση μολυσματικών, ακόμα και λεπρών ασθενών. Στη «Βασιλειάδα», όπως γράφει ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, «νόσος φιλοσοφείται και συμφορά μακαρίζεται και το συμπαθές δοκιμάζεται».
Για ορισμένους γιατρούς του 4ου αιώνα έχουμε πληροφορίες από εκκλησιαστικούς συγγραφείς της εποχής, οι οποίοι τους είχαν γνωρίσει είτε από τη συμμετοχή τους σε έργα φιλανθρωπίας, είτε από προσωπική σχέση, είτε ως προσωπικούς τους γιατρούς. Ο Μέγας Βασίλειος αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας, τα οποία συχνά αναφέρει στις Επιστολές του και σε άλλα έργα. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα: «...και αυτού του σώματός που από παλιά είναι καταπονημένο από μακροχρόνια αρρώστια, και τώρα είναι συντετριμμένο από τις συνεχείς θλίψεις». Και δεύτερο απόσπασμα: «Τώρα αισθάνομαι πιο πολύ την ασθένεια του σώματος, διότι βλέπω πόσο με εμποδίζει στην ωφέλεια της ψυχής». Ένας από τους γιατρούς του Μεγάλου Βασιλείου, προς τον οποίο έχει στείλει επιστολές προσφωνώντας τον «Αρχιητρόν», είναι ο Ευστάθιος. Τον επαινεί επίσης για την επιδεξιότητά του και τη φιλανθρωπία του. Γράφει μάλιστα ότι, εκτός από τις επιτυχίες του στα σωματικά νοσήματα, επινοεί τρόπους να θεραπεύει ακόμα και τα ψυχικά νοσήματα: «Ου μέχρι των σωμάτων περιορίζων την εκ της τέχνης χάριν, αλλά και των ψυχικών αρρωστημάτων επινοών τη διόρθωση». Από άλλα αποσπάσματα πιθανολογείται ότι ο Ευστάθιος είχε θεραπεύσει τον Μέγα Βασίλειο από βαριά φλεγμονή της καρδιάς. Από άλλη επιστολή του πληροφορούμαστε για το γιατρό Πασίνικο, στον οποίο και απεύθυνε την επιστολή. Γιατρός της εποχής είναι και ο Αέτιος, άλλος βεβαίως από τον Αμιδηνό. Ο γιατρός αυτός έχει το προσωνύμιο Αρειανός, επειδή ήταν οπαδός της αίρεσης του Αρείου.
Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η επιστολή του Μεγάλου Βασιλείου προς τον Αρχίατρο Μελέτιο. Τον πληροφορεί αρχικά ότι η καθυστέρηση αποστολής αυτής της επιστολής οφειλόταν στο φόρτο των καθημερινών του ασχολιών, αλλά και σε προβλήματα της υγείας του: «Συνεχείς και υψηλοί πυρετοί», γράφει ο Βασίλειος, «τόσο μου ταλαιπώρησαν το σώμα, ώστε φάνηκε και κάτι λεπτότερο από μένα, εγώ ο ίδιος (πιο αδύνατος και) από μένα». Ακολούθησαν, συνεχίζει το γράμμα, τεταρταίοι πυρετοί, περισσότερες από 20 κρίσεις. Και όταν οι πυρετοί υποχώρησαν, του έμεινε μεγάλη αδυναμία. Η έρευνα στα κείμενα και κυρίως στις Επιστολές του Μεγάλου Βασιλείου θα είχε να μας προσφέρει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για πολλούς ακόμα γιατρούς της εποχής του.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΣ
Γιατρός ήταν επίσης ο Καισάριος, αδελφός του Γρηγορίου του Θεολόγου ή Ναζιανζηνού (326-390), που υπηρέτησε στην αυλή αυτοκρατόρων στη Δύση και την Ανατολή: του Κωνσταντίνου Β', του Ουαλεντιανού και του Ιοβιανού. Ο ίδιος ο Γρηγόριος ο Θεολόγος με σπουδές και ιατρικής, ασχολήθηκε με τα δερματικά νοσήματα, αλλά και με την παραφροσύνη. Αναφέρεται επίσης ότι είχε συνθέσει και ιδιαίτερο φάρμακο με αμμωνιακό άλας και βότανα (ύσσωπος, βλήτα, δυόσμος, πιπερόριζα κλπ.) με πολλές ενδείξεις. Ο Γρηγόριος ο Νύσσης είχε ασχοληθεί με τους λεπρούς, ενώ είχε μελετήσει και την παιδική οδοντοφυΐα. Ακόμα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, σε επιστολή του, αναφέρεται στο Βυζαντινό γιατρό Υμνήτιο, ο οποίος είχε τον τίτλο του Αρχίατρου.
Θα εξετάσουμε αναλυτικότερα τη φαρμακευτική σύνθεση που αποδίδεται στον ιεράρχη Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό, τον επιλεγόμενο και Θεολόγο. Πρόκειται για «αλάτιον». Το «αλάτιον» είναι υποκοριστικό της λέξης «άλας» και δηλώνει το παρασκεύασμα με τη μορφή μαγειρικού άλατος. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπως και σε άλλες της αρχαίας και της βυζαντινής ιατρικής, δηλώνει φάρμακο. Το σκεύασμα αυτό χρησιμοποιούσαν οι αντιγραφείς των κειμένων για τη βελτίωση της όρασής τους, στην οποία η συνεχής ενασχόληση με την αντιγραφή δημιουργούσε προβλήματα. Το «αλάτιον» του Γρηγορίου του Θεολόγου, σύμφωνα με τη συνταγή που δημοσίευσε από χειρόγραφο κώδικα ο Ideler (1841), είχε τα ακόλουθα οφέλη για όσους το χρησιμοποιούσαν: προστάτευε από την αμβλυωπία μέχρι τα γεράματα, δεν άφηνε τα δόντια να πονέσουν και τις τρίχες να πέσουν, χάριζε οξυδέρκεια, εμπόδιζε την παραγωγή φλέγματος ρυθμίζοντας κατάλληλα την ισορροπία των χυμών του σώματος, έκανε να μην πονούν τα πόδια και να μη πρήζεται ούτε να πονά ο σπλήνας. Για τη σύνθεση αυτού του τόσο ωφέλιμου αλατιού χρησιμοποιείτο κρητικός ύσσωπος (θυμάρι), αιθιοπικό κύμινο, αμμωνιακό άλας, σκάμμο (;), ζίγγιρι, σπόροι σέλινου, ορεινή γλήχων (φλισκούνι), μακεδονικό πετροσέλινο (μαϊντανός), σίλφιο, κοινό (μαγειρικό) αλάτι κ.ά. υλικά. Από ό,τι φαίνεται από τη σύγκριση με άλλη συνταγή, πρόκειται για παραλλαγή παλαιότερης συνταγής που αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά, που ήταν γιατρός. Φέρεται γραμμένη σε άλλους χειρόγραφους κώδικες, παλαιότερους και μεταγενέστερους, ως «αλάτιον του αποστόλου και ευαγγελιστή Λουκά, δωδεκάθεο ονομαζόμενη, εις πάντα τα πάθη, εξαιρέτως εις αμβλυωπία, που και οι καλλιγράφοι χρησιμοποιούν».
Σύμφωνα με τους μελετητές της ιστορίας των νοσοκομείων και κυρίως με τον Timothy Miller, εκτός από την περιώνυμη «Βασιλειάδα», κατά τον 4ο αιώνα λειτουργούσαν κι άλλα ιδρύματα ανάλογου τύπου, καθώς κι οι αιρετικοί επίσκοποι προωθούσαν προγράμματα κοινωνικού χαρακτήρα. Ενδεικτικά αναφέρεται ο μετριοπαθής Αρειανιστής (οπαδός του Αρείου) Ευστάθιος, του οποίου τις κοινωνικές δραστηριότητες εκτιμούσε ο Μέγας Βασίλειος, παρά τις μεταξύ τους δογματικές αντιθέσεις. Φαίνεται ότι και τα φιλανθρωπικά ιδρύματα-ξενώνες των Αρειανιστών είχαν παραπλήσια δομή και λειτουργία με το «Πτωχείον». Τέτοιοι ξενώνες αναφέρονται κατά τις δεκαετίες του 350 και 360 στην Κωνσταντινούπολη, στη Σεβάστεια και σε άλλες πόλεις της Μ. Ασίας. Ο ξενώνας της Κωνσταντινούπολης είχε ιδρυθεί από τον ίδιο τον Ευστάθιο με τη συνεργασία του Μαραθωνίου. Ανάλογο ίδρυμα λειτουργούσε και στα πλαίσια των δραστηριοτήτων της επισκοπής της Αντιόχειας, από ακραίους Αρειανιστές που λέγονταν και «Ανομοιανοί». Στον ξενώνα της Δάφνης, που ήταν προάστιο της Αντιόχειας, φημισμένο για τις ιαματικές πηγές του και το υγιεινό κλίμα, εργαζόταν ο Αέτιος. Ο Αέτιος ήταν ο ιδρυτής της αίρεσης των «Ανομοιανών», ενώ ήταν και γιατρός. Αναφέρεται ότι είχε σπουδάσει την ιατρική στην Αλεξάνδρεια και πρόσφερε αξιόπιστες υπηρεσίες, ενώ έδινε σε πλήθος φτωχούς και ανήμπορους τη δυνατότητα να παραμένουν σ’ ένα τόπο με υγιεινό κλίμα και δυνατότητες λουτροθεραπείας, που μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν. Ο Bloch, που βλέπει την ανάπτυξη της ελληνικής ιατρικής μετά τον 4ο αιώνα τελείως αρνητικά, εξαίρει από την άρνησή του αυτή το θεσμό των νοσοκομείων.
ΜΗΤΡΟΔΩΡΑ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ
Πολύ σπάνια μας δίνεται η ευκαιρία να μιλήσουμε για ονομαστές γυναίκες, τόσο κατά την αρχαιότητα όσο και κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Όσες γυναίκες γιατροί έχουν μείνει γνωστές, είτε από αναφορές σε βιβλία άλλων συγγραφέων είτε από δικά τους σωζόμενα έργα, έχουν ασχοληθεί με τη Μαιευτική και τη Γυναικολογία. Οι λόγοι για την επιλογή αυτού του αντικειμένου από γυναίκες είναι προφανείς. Η Μητροδώρα Κλεοπάτρα έζησε τον 4ο αιώνα και το σύγγραμμά της «Περί των γυναικείων παθών της μήτρας» αποτέλεσε επί πολλούς αιώνες την κύρια πηγή γνώσης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων κύησης, τοκετού, δυστοκίας, νοσημάτων των γυναικείων οργάνων, υστερίας, αφροδισίων, αλλά και αισθητικών προβλημάτων. Στις θεραπευτικές της υποδείξεις χρησιμοποιεί διάφορα μέσα, σε ποικίλους τρόπους χορήγησης, τοπικής ή εσωτερικής. Αναφέρει σκευάσματα σε μορφές εισπνεόμενες («θυμιούμενα»), σε υποκαπνισμούς, χορήγηση ενδοκολπικών πεσσών (κολπικά υπόθετα), αλοιφές, επιθέματα, εντριβές, καταπλάσματα, κολπικές πλύσεις, επιπάσεις (πασπάλισμα με σκόνη), πόσιμα σκευάσματα, κηρωτές (τσιρότα, διαδερμικά συστήματα), έμπλαστρα, επαλείψεις, νίμματα (παρασκευάσματα για νίψιμο). Εκτός από τα καθαυτά φαρμακοτεχνικά παρασκευάσματα, η Μητροδώρα συνιστά και τη χρήση «περιάπτων», δηλαδή φυλακτών, όπως εκείνα για τη θεραπεία των κρίσεων του τεταρταίου πυρετού. Παραθέτουμε το παρασκεύασμα για τα καρκινώματα μαστού: «Αφού ψήσεις φύλλα κισσού, μέχρι να κερωθούν, επάλειψε και με το αφέψημα θέρμανε». Άλλο: «Χρησιμοποίησε λιθάργυρο, χαλκό καυτό, μόλυβδο καυτό και αφού τα ψήσεις μαζί με λάδι άλειψε».
Από τις παθολογικές καταστάσεις για τις οποίες συνταγογραφεί η Μητροδώρα, θα επιλέξουμε ορισμένες που, για διάφορους λόγους, κρίνουμε ενδιαφέρουσες. Για τις φλεγμονές της μήτρας συνιστά «θεραπευτικούς πεσσούς» (κολπικά υπόθετα). Ως έκδοχο των πεσσών χρησιμοποιεί λιπαρές ουσίες, όπως, για παράδειγμα, βούτυρο ή μυαλό από ελάφι ή λίπος χήνας («χήνειον στέαρ»). Στο παρασκεύασμα χρησιμοποιεί άλλοτε βότανα και αρωματικά φυτά, όπως, για παράδειγμα, φύλλα αλθαίας ή σπόρους λιναριού ή άνθος σκίνου ή ξυλοβάλσαμο ή αρωματικό καλάμι. Συχνά στους πεσσούς περιλαμβάνεται και μέλι. Στις καρκινώδεις διαθέσεις της μήτρας συνιστά την τοπική εφαρμογή «άγριου σεύτλου, σχιστής στυπτηρίας και νίτρου ελληνικού» για να μαλακώσει η σκληρία και μετά την εισαγωγή πεσσών με χυλό στρύχνου και λίπος χήνας. Διάφορα φυτικά παρασκευάσματα συνιστά για τη θεραπεία της γονόρροιας ανδρών και γυναικών. Άλλα σκευάσματα σκοπεύουν στη διευκόλυνση της σύλληψης, άλλα στην αντιμετώπιση της δυστοκίας, άλλα στην επαπειλούμενη εκβολή του εμβρύου, ενώ άλλα αποβλέπουν στην αρρενοτοκία ή τη θηλυτοκία. Παρέχει επίσης ορισμένες συνταγές «θηριακής» για την αντιμετώπιση δηλητηριάσεων από δάγκωμα φιδιών (ασπίδες, οχιές), σκορπιούς και άλλων ζώων («Θηριακή του Ανδρομάχου», «Αντιφάρμακο (αντίδοτο) του Δημοκράτους» κλπ.). Έχει και ένα «άλειμμα ισχυρόν»: «Πύρεθρον και νίτρον και πέπερι εξίσου και γλήχωνος προσπλέξας, μετά ελαίου συλλειώσας άλειφε τα άκρα και την ράχιν, θαυμαστόν εστί το άλειμμα και πάνυ ποιούν τοις σφόδρα κατεψυγμένοις και χροιίσασιν εν τη νόσω».
Θα μείνουμε για λίγο ακόμα στις πληροφορίες για τη Μητροδώρα, που είναι μια από τις ελάχιστες γυναίκες στην ιστορία της ιατρικής του Βυζαντίου κι όχι ιδιαίτερα γνωστή. Ενδιαφέρον είναι ότι μεταξύ των καταστάσεων για τις οποίες προτείνει διαγνωστικές μεθόδους ή θεραπευτικές παρεμβάσεις είναι ορισμένες για τις οποίες η εποχή δεν επέτρεπε τη συζήτησή τους. Ίσως για τα θέματα αυτά να διευκόλυνε το γεγονός ότι και η Μητροδώρα ήταν γυναίκα. Έτσι, εκτός από τη γονόρροια και τη θεραπεία της, βλέπουμε και θέμα «προς γνώναι γυναίκα φθαρείσαν δοκείν είναι παρθένος». Αυτή η φαρμακευτική «παρθενορραφή» της εποχής έχει ως εξής: «Λειώνεις το βότανο ‘σύμφυτο’ και το τοποθετείς ως υπόθετο ή κάνεις κολπικό κλύσμα με σχιστή στυπτηρία που έχεις βράσει με φύλλο δάφνης». Έχει όμως και άλλη μέθοδο για να καταλάβει ο άνδρας αν η γυναίκα που παίρνει είναι παρθένος και άλλη για να ομολογούν οι μοιχοί την πράξη τους. Έχει ακόμα συνταγή για «ηδονικά» (αφροδισιακά παρασκευάσματα) και άλλη που κάνει τις γυναίκες να πάψουν να πορνεύονται. Εκτός από τρόπους για την αντιμετώπιση προβλημάτων γαλουχίας και παθήσεων του μαστού, έχουμε και υποδείξεις για αισθητικές παρεμβάσεις: «προς μαστούς διατηρήσαι μικρούς», «προς μαστούς κεχαλασμένους ορθώσαι», «προς μαστούς διατηρήσαι μικρούς και ορθούς», «μαστούς ποιήσεις στιλβούς και καλούς», «πρόσωπον ποιήσαι λευκόν και στίλβον», «πρόσωπον λαμπρόν ποιήσαι», «νίμμα προσώπου, τραχήλου και χειρών και ποδών», «ευωδία σώματος καταπαύσει» κλπ. Ακόμα και για την αποτρίχωση δίνει συνταγή η Μητροδώρα: «Εάν η γυναίκα έχει τρίχες στο πηγούνι, για να πέσουν και να μη φυτρώσουν». Ένα σημαντικό γραπτό, για την ερωτική ζωή και την αισθητική παρουσία των γυναικών στο Βυζάντιο.
ΝΕΜΕΣΙΟΣ
Ο Νεμέσιος (4ος - 5ος αιώνας), με σπουδές φιλοσοφίας και ιατρικής στη φημισμένη σχολή της Αλεξάνδρειας, διετέλεσε πρώτος επίσκοπος της πόλης Έμεσα της Συρίας. Στην ιστορία της επιστήμης, έμεινε γνωστός από το σύγγραμμά του «Περί φύσεως ανθρώπου», το οποίο παρέμεινε στο επιστημονικό και φιλοσοφικό προσκήνιο επί αιώνες, ενώ τον 11ο αιώνα μεταφράστηκε στη λατινική γλώσσα. Κατά τον Νεμέσιο, τα συστατικά του σώματος είναι αντίθετα μεταξύ τους και για το συντονισμό τους απαιτείται η μεσολάβηση διαφόρων ουσιών. Ο Ι.Ν. Δάμπασης πρεσβεύει ότι με την άποψη αυτή ο Νεμέσιος διαβλέπει το ρόλο των ορμονών και των ενζύμων. Τις νοητικές λειτουργίες συνδέει με συγκεκριμένες θέσεις του εγκεφάλου, διαφοροποιούμενος από τον Αριστοτέλη που πρέσβευε ότι αυτές εδράζονται στην καρδιά. Υποστηρίζει επίσης το ρόλο της χολής στην πέψη, καθώς και τη διάσπαση των τροφών σε επιμέρους δομικά στοιχεία. Για το σφυγμό υποστηρίζει ότι έχει αφετηρία την καρδιά, ενώ περιγράφει σε αδρές γραμμές τη λειτουργία της κυκλοφορίας του αίματος. Γι’ αυτό θεωρείται από ορισμένους ως πρόδρομος της γνώσης που αιώνες αργότερα διατύπωσε ο Χάρβεϊ (Harvey). Ως πιστός χριστιανός και μάλιστα κληρικός, με νεοπλατωνικές επιδράσεις, ο Νεμέσιος ασχολείται με τις θεωρίες περί ψυχής. Ο ίδιος δέχεται την προΰπαρξη της ψυχής, αλλά φυσικά απορρίπτει τη μετεμψύχωση. Ιδιαίτερα δεν μπορεί να αποδεχθεί ότι η ψυχή του ανθρώπου, κορωνίδα της δημιουργίας, μπορεί να μεταφερθεί και να διαμορφωθεί σ’ εκείνη ενός ζώου.
ΦΙΛΑΓΡΙΟΣ
Ο Φιλάγριος έζησε τον ύστερο 4ο και 5ο αιώνα και καταγόταν από την Ήπειρο. Πατέρας του ήταν ο γιατρός Φιλοστόργιος και αδελφός του ο επίσης γιατρός Ποσειδώνιος. Άσκησε την ιατρική στη Θεσσαλονίκη (κατά άλλους στη Θεσσαλία) και απέκτησε μεγάλη φήμη ειδικά στα νοσήματα του σπλήνα, αλλά και του εγκεφάλου. Δεν σώθηκαν αυτούσια έργα του, αναφορές όμως από τα έργα αυτά βρίσκουμε σε αποσπάσματα μεταγενέστερων γιατρών, όπως του Ορειβάσιου, του Αετίου και του Άραβα Ραζή. Ο Εμμ. Εμμανουήλ στην «Ιστορία της Φαρμακευτικής» (1948) γράφει ότι όλες οι αναφορές σ’ αυτόν παραπέμπουν στα «ηδέα πόματα», όπως το απόμελι (υδρόμελι), το ομφακόμελι για τις παθήσεις της κοιλιάς, το «αφέψημα σέλινων» ως διουρητικό, τροχίσκους από ακακία και ελλέβορο κ.ά., καθώς και πεσσούς (κολπικά υπόθετα) για την υστερική πνίγα. Ο Θεόδωρος ο Πρισκιανός άσκησε την ιατρική κυρίως στη Ρώμη, όπου και διετέλεσε γιατρός του Γρατιανού. Είναι πιθανό ότι δίδαξε ιατρική στο Βυζάντιο. Έγραψε τα «Ευπόριστα» (επτά βιβλία, από τα οποία σώθηκαν τα τέσσερα), τα οποία ο ίδιος μετέφρασε και στα λατινικά. Μνεία του γίνεται από τον Αλέξανδρο τον Τραλλιανό και άλλους μεταγενέστερους γιατρούς. Τον 5ο αιώνα αναφέρεται και ο γιατρός Μάρκελλος ο Εμπειρικός, αξιωματούχος στην αυλή του Θεοδοσίου Α' και του Αρκαδίου. Αποκαλείται και Βορδιγάλλος, επειδή είχε γεννηθεί στο Βορδιγάλλιο, το σημερινό Bordeaux. Το σύγγραμμά του «Βιβλίο περί εμπειρικών, φυσικών και θεωρητικών φαρμάκων», γραμμένο στα λατινικά («De Medicamentis empiricis, physicis, et rationalibus liber»), εκδόθηκε τυπογραφικά για πρώτη φορά το 1536 και επανεκδόθηκε τους επόμενους αιώνες.
.bmp)
1 σχόλιο:
Θέλω να κάνω χειρουργική επέμβαση του μαστού μείωση. Τουρκία mezdeği dr ali, αλλά δεν ξέρω περίπου.
Meme estetiği
Δημοσίευση σχολίου