Ουάιλντερ Πένφιλντ (Wilder Graves Penfield) [111]

«Θα είχε γίνει ένας θαυμάσιος παίκτης του ράγκμπι και στα πανεπιστημιακά πρωταθλήματα του Πρίνστον θα είχε και πάλι νικήσει την ομάδα του Χάρβαρντ, αν, αντί να ασχοληθεί με τη νευροχειρουργική, είχε μείνει προπονητής μαζί μας». Η φράση αυτή ειπώθηκε το 1952 σε μια πρόποση προς τιμή του Ουάιλντερ Πένφιλντ, στον οποίο ο βασιλιάς της Αγγλίας απένειμε τον ερυθρό και κυανού σταυρό, με το αυτοκρατορικό στέμμα, του Τάγματος της Αξίας, τιμή που μόνο λίγοι άνθρωποι στον κόσμο έχουν το προνόμιο να κατέχουν. Ο Πένφιλντ, που για πολλά χρόνια κατείχε την πρώτη θέση στη σφυγμομέτρηση του κοινού για τους «μεγαλύτερους εν ζωή Καναδούς», απάντησε με απλότητα: «Βεβαίως ένας παίκτης του ράγκμπι, όσο καλός κι αν ήταν, δεν θα είχε ποτέ γίνει δεκτός μεταξύ των Ιπποτών του Τάγματος της Αξίας, πλάι στον Αϊζενχάουερ και τον Ουίστον Τσόρτσιλ. Όταν όμως αναλογίζομαι εκείνες τις αξέχαστες συναντήσεις, οφείλω να ομολογήσω ότι το μόνο πράγμα για το οποίο ήμουν βέβαιος τότε, ήταν ότι δεν είχα σκοπό να σπουδάσω ιατρική».
Παρ’ όλα αυτά ο Ουάιλντερ Πένφιλντ, που γεννήθηκε το 1891 στην πολιτεία της Ουάσιγκτον, έγινε ένας από τους πιο διάσημους νευροχειρουργούς του κόσμου. Ο πατέρας του, γιατρός ο ίδιος, τον είχε ωθήσει προς το δικό του επάγγελμα, παρόλο που ο Ουάιλντερ κάτοχος ήδη του διπλώματος του «bachelor» των γραμμάτων, που δίνεται στο τέλος του δεύτερου πανεπιστημιακού έτους, είχε προτιμήσει τις ανθρωπιστικές επιστήμες.
Το 1913 ο Πένφιλντ βρίσκεται μεταξύ των 32 Αμερικανών φοιτητών, που, με την υποτροφία Cecil Rhodes, είχαν γίνει δεκτοί στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Αλλά για ένα ολόκληρο χρόνο ο Πένφιλντ, χωρίς να νοιάζεται για τις 600 στερλίνες της υποτροφίας, προτιμούσε να μένει στο Πρίνστον και να προπονεί την ομάδα του ράγκμπι. Τον τρίτο χρόνο, ωστόσο, αποφασίζει να εγγραφεί στην ιατρική, δέχεται την υποτροφία και γίνεται, στην Οξφόρδη πια, ένας από τους καλύτερους και πιο αγαπητούς μαθητές του σερ Ουίλιαμ Όσλερ, του καθηγητή της Ιατρικής Κλινικής που υπήρξε και διδάσκαλος του Χάρβεϊ Κάσινγκ, του αρχηγού της νεώτερης αμερικανικής νευρολογικής σχολής. Και ο Πένφιλντ, όπως και ο Κάσινγκ, πήγε εθελοντής στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και πρόσφερε στη Φλάνδρα τις υπηρεσίες του ως νοσοκόμος σε γαλλικό νοσοκομείο εκστρατείας. Το 1916 το πλοίο με το οποίο περνούσε τη Μάγχη τορπιλίστηκε. Ο Πένφιλντ, βαριά τραυματισμένος, καταφέρνει να φτάσει στο Ντόβερ με μια βάρκα.
Γυρίζοντας στην Αμερική αποφάσισε να ολοκληρώσει τις σπουδές του στο Τζον Χόπκινς, τη μεγάλη σχολή που είχε ιδρυθεί στη Βαλτιμόρη το 1876, όπου δεν μπορούσε να μπει κανείς χωρίς το δίπλωμα του «bachelor», χωρίς να ξέρει γαλλικά και γερμανικά και χωρίς να έχει αρκετές γνώσεις Φυσικής, Χημείας και Βιολογίας.
Σε ηλικία 27 ετών, το 1918, ο Πένφιλντ αναγορεύεται διδάκτωρ της Ιατρικής και επιστρέφει στην Οξφόρδη, όπου ο Ουίλιαμ Όσλερ (William Osler), υφηγητής ήδη στο Τζον Χόπκινς, διδάσκει με τον τίτλο του «regions professor».
Στην Οξφόρδη ο Πένφιλντ γνωρίζει τον σερ Τσαρλς Σέρινγκτον (Sir Charles Scott Sherrington), το μεγάλο ειδικό του νευρικού συστήματος, και νοιώθει ότι το έργο όλης της ζωής του θα είναι η νευροχειρουργική.
Τα χρόνια αυτά είναι χρόνια εντατικής μελέτης και εργασίας. Το μυστήριο του εγκεφάλου γοητεύει τον Πένφιλντ. Ο εγκέφαλος είναι μια θαυμαστή μηχανή που μέσα από δοκιμές και σφάλματα κατορθώνει να επιλέγει τις πληροφορίες και να τις αποθηκεύει για να τις χρησιμοποιήσει στον κατάλληλο χρόνο. Πώς όμως γίνεται αυτό; Πρόκειται για ένα από τα βασικά προβλήματα της νεότερης νευρολογικής έρευνας της οποίας ο Πένφιλντ προτρέχει με τα πειράματά του.
Το 1924, στο Πρεσβυτεριανό Νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, ιδρύει ένα εργαστήριο Νευροκυτταρολογίας για τη μελέτη των νευρικών κυττάρων και η φήμη του ως χειρουργού και πειραματιστή κάνουν το Πανεπιστήμιο McGill του Μόντρεαλ να του προσφέρει, το 1928, την έδρα της Νευρολογίας και Νευροχειρουργικής, με την ειδική υποχρέωση να ιδρύσει τμήμα εξειδίκευσης στην παθολογία και τη χειρουργική των νεύρων και του εγκεφάλου. Αποτέλεσμα υπήρξε το περίφημο πια Νευρολογικό Ινστιτούτο του Μόντρεαλ (Montreal Neurological Institute), που εγκαινιάστηκε το 1934, τη χρονιά που ο Πένφιλντ, έχοντας ήδη πάρει την καναδική υπηκοότητα, ανακηρύχθηκε «ο μεγαλύτερος εν ζωή Καναδός».
Στο Νευρολογικό Ινστιτούτο του Μόντρεαλ, ένα κτίριο 8 ορόφων στις πλαγιές του Mont Royal, φτάνουν άρρωστοι από όλα τα μέρη του κόσμου για να υποβληθούν στη χειρουργική θεραπεία της επιληψίας, τη γνωστή σε όλες τις νευροχειρουργικές σχολές ως «μέθοδος Πένφιλντ».
Σχετικά με τη μέθοδο αυτή, ένας διάσημος Άγγλος νευροχειρουργός, ο σερ Τζ. Τζέφερσον, γράφει: «Ο Πένφιλντ αφιέρωσε όλες του τις δυνάμεις στη μελέτη του φαινομένου της επιληψίας, παρά το γεγονός ότι η επίσημη ιατρική θεωρούσε το θέμα αυτό χαμένο χρόνο. Είχε τη δύναμη να επιμένει επί 20 χρόνια σ’ ένα τομέα που είχαν εγκαταλείψει οι γιατροί, έχοντας υποστεί κάθε είδους αποθαρρύνσεις».
Ο Τζον Χάγκλινγκς Τζάκσον (John Hughlings Jackson) (1835-1911), ο μεγάλος Άγγλος νευρολόγος, που περιέγραψε την ομώνυμη μορφή της επιληψίας, είχε ήδη στις αρχές του αιώνα ορίσει την επιληψία ως «συμπτωματική, απρόβλεπτη, βίαιη και ταχεία ηλεκτρική εκκένωση στους κόλπους της φαιάς ουσίας».
Ο Πένφιλντ πέτυχε να αποδείξει την ορθότητα αυτής της ιδέας. Την επιληπτική έκρηξη προκαλεί η συσσώρευση ενέργειας σε μια περιοχή του εγκεφάλου με βλάβη που, τις περισσότερες φορές, οφείλεται σε έλλειψη οξυγόνου ή συμπίεση των εγκεφαλικών περιοχών τη στιγμή του τοκετού. Συνεπώς, η χειρουργική θεραπεία της επιληψίας θα πρέπει να απομακρύνει το τμήμα εκείνο της εγκεφαλικής ουσίας που ευθύνεται για τις προσβολές.
Να, πώς περιγράφει ο Μάρεϊ Τέι Μπλουμ, απεσταλμένος της εφημερίδας «Ο Ελισαβετιανός» μια επέμβαση του Ουάιλντερ Πένφιλντ:
«Ύστερα από την τοπική αναισθησία ένα τμήμα από το τριχωτό δέρμα της κεφαλής που προηγουμένως είχε ξεραθεί, ανασηκώνεται με το υποκείμενο οστό και το συγκρατεί προς τα πίσω με λαβίδες. Ανοίγεται η σκληρή μήνιγγα, η μεμβράνη από συνδετικό ιστό που καλύπτει τον εγκέφαλο και μια περιοχή του εγκεφάλου λίγο πιο μεγάλη από ένα ρολόι αποκαλύπτεται. Η φαιά ουσία των ελίκων διασχίζεται από τους ερυθρούς παλμούς των αρτηριών. Πλάι στο χειρουργικό τραπέζι ο δόκτωρ Χέρμπερτ Τζάσπερ με τον ηλεκτροεγκεφαλογράφο, που ερμηνεύει τα διαγράμματα των ηλεκτρικών ρευμάτων που παράγονται από τον εγκέφαλο ως αντίδραση των ερεθισμάτων του χειρουργού. Ο ασθενής είναι ξύπνιος. Ο Πένφιλντ χτυπά ένα σημείο: ‘Ένοιωσα σαν ένα τσίμπημα ανάμεσα στον αντίχειρα και τον δείκτη’, λέει ο ασθενής. Στερεώνουν μια αποστειρωμένη ταμπελίτσα με τον αριθμό 1, σ’ εκείνο το σημείο του εγκεφαλικού φλοιού. Το ηλεκτρόδιο ερευνά και άλλα σημεία και οι ταμπελίτσες με τους αριθμούς που αυξάνονται προοδευτικά επισημαίνουν τις περιοχές που έχουν θιγεί. Ξαφνικά, αντίστοιχα με μια περιοχή όπου μόλις έχει μπει η ταμπελίτσα αριθμός 26, ο ασθενής λέει: ‘Νοιώθω ότι θα μου έρθει προσβολή, ασφαλώς η πιο δυνατή από όσες είχα μέχρι τώρα’.
»Δεν έχει καλά-καλά στερεώσει ο καθηγητής Πένφιλντ την ταμπελίτσα 30 και ο ηλεκτροεγκεφαλογράφος του δόκτορα Τζάσπερ αναγράφει το σκίρτημα μιας ελαφριάς επιληπτικής προσβολής. Σιγά-σιγά εντοπίζεται η περιοχή του κροταφικού λοβού όπου γεννιούνται οι επιληπτικές προσβολές. Ευτυχώς δεν πρόκειται για περιοχές που εποπτεύουν σπουδαίες ή ζωτικές λειτουργίες και ο καθηγητής Πένφιλντ, χρησιμοποιώντας ένα μεταλλικό μυζητήρα, αφαιρεί τον παθολογικό ιστό, που η σύστασή του είναι κολλώδης».
Σήμερα η εισαγωγή μικροηλεκτροδίων στον εγκέφαλο έχει για τους νευρολόγους και τους ψυχολόγους την ίδια μεγάλη σημασία που είχε για την ιατρική το μικροσκόπιο.
Η αρχή είναι σχετικά απλή. Ανοίγουν στο κρανίο οπές διαμέτρου 3 εκατοστών και εισάγουν σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βάθος ηλεκτρόδια με το αμβλύ τους άκρο που απομακρύνουν τις νευρικές ίνες, όπως θα έκανε μια βελόνα πλεξίματος σ’ ένα κουβάρι μαλλί. Στη συνέχεια διαβιβάζουν εκεί ηλεκτρικές διεγέρσεις, μέσα από πολύ λεπτά σύρματα.
Η ιδέα αυτή δεν είναι νέα. Το 1932 ο Βάλτερ Ρούντολφ Χες (Walter Rudolf Hess) (1881-1973), που το 1949 έλαβε το Βραβείο Νόμπελ για τις μελέτες του στον εγκέφαλο, είχε προτείνει την ηλεκτρική διέγερση του εγκεφάλου.
Η χρήση αυτής της τεχνικής, που επιτρέπει την ηλεκτροφυσιολογική διέγερση και των βαθύτερων περιοχών του εγκεφάλου, επέτρεψε στον Πένφιλντ να αφιερωθεί, μαζί με τον Χέρμπερτ Τζάσπερ (Herbert Jasper) (1906-1999), για άλλο ένα τέταρτο του αιώνα, στη χειρουργική θεραπεία της επιληψίας και στη λειτουργική ανατομική των εγκεφαλικών ημισφαιρίων.
Τα συμπεράσματα αυτής της μακρόχρονης συνεργασίας με τον Τζάσπερ διατυπώθηκαν σε πολυάριθμα επιστημονικά δημοσιεύματα, που εκδόθηκαν σε μνημειώδες έργο με τον τίτλο «Η επιληψία και η λειτουργική ανατομική του εγκεφάλου», που αποτελεί μια θαυμάσια συλλογή παρατηρήσεων που έγιναν στον εγκέφαλο κατά τη χειρουργική διερεύνηση, ιδίως των κροταφικών λοβών. Η ανακάλυψη των νευρωτικών κυκλωμάτων που συνδέονται με τη μνήμη σ’ αυτές τις κροταφικές περιοχές αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες προόδους που έχουν γίνει στην τοπογραφία του εγκεφάλου.
«Συνέβαινε κάποτε, κατά τις νευροχειρουργικές επεμβάσεις υπό τοπική αναισθησία», γράφει ο Πένφιλντ, «ένας μικρός ηλεκτρικός ερεθισμός στο κροταφικό αυτό πεδίο, το δεξιό ή αριστερό, να ξυπνά στον ασθενή τη συνείδηση κάποιας προηγούμενης εμπειρίας. Η εμπειρία αυτή φαίνεται να ανήκε σε γεγονός του παρελθόντος, αλλά επανερχόταν με τις μικρότερες λεπτομέρειές της. Η ανάμνηση αυτή σταματά απότομα όταν διακοπεί το ηλεκτρικό ρεύμα ή όταν το ηλεκτρόδιο απομακρυνθεί από το φλοιό. Μια φορά ένας ασθενής, όταν το ηλεκτρόδιο ήρθε σε επαφή με τη δεξιά άνω κροταφική έλικα, είπε: ‘Κάποιος έπαιζε πιάνο και μπορούσα να ακούω το τραγούδι’. Όταν ερεθίστηκε και πάλι ο φλοιός, χωρίς προειδοποίηση, σχεδόν στο ίδιο σημείο, ο ασθενής είχε διαφορετική εμπειρία. Είπε: ‘Κάποιος μιλούσε με κάποιον άλλον και πρόφερε ένα όνομα, μα δεν μπόρεσα να καταλάβω ποιο’. Ερεθίσαμε πάλι το ίδιο σημείο, χωρίς να το ξέρει, και εκείνος είπε με ήσυχο ύφος: ‘Ναι, Όϊ Μαρί, Όϊ Μαρί! Κάποιος το τραγουδάει’. Όταν πήγαμε το ηλεκτρόδιο 4 εκατοστά πιο πέρα ο ασθενής είπε: ‘Βλέπω την Harrison Baker και τη Seven Up Bottling Company’. Προφανώς έβλεπε δύο από τις μεγάλες φωτεινές ρεκλάμες του Μόντρεαλ».
Ο Πένφιλντ αποκάλυψε ότι στην περιοχή αυτή του εγκεφάλου οι ηλεκτρικοί ερεθισμοί μπορούν να ανακαλούν στη μνήμη σειρές περασμένων εμπειριών, φαινόμενο παρόμοιο με το φαινόμενο της επιληπτικής διέγερσης. Είναι σαν ένας καταχωριστής, ένα τεμάχιο κινηματογραφικής ταινίας και η ηχητική της στήλη να έμπαιναν σε κίνηση μέσα στον εγκέφαλο, σαν να τον διαπερνούσαν και πάλι με τις εικόνες τους ήχους και τα συναισθήματα μιας μέρας που ανήκε στο παρελθόν.Μέσα από τα εκατομμύρια νευρικά κύτταρα που καλύπτουν ένα μέρος του εγκεφάλου περνά μόνο το λεπτό νήμα του χρόνου: ο γέρος πια καθηγητής Πένφιλντ, που από το 1956 παραιτήθηκε από τη θέση του διευθυντή του Royal Victoria Hospital και από την έδρα της Νευρολογίας του Πανεπιστημίου McGill βάλθηκε υπομονετικά να αναζητήσει την αρχή του νήματος αυτού. Κατέληξε να γράψει μια «Ιστορία του Αβραάμ» και φαίνεται ότι η παλιά του λογοτεχνική κλίση τον έσπρωξε στην αναζήτηση εκείνου του «χαμένου χρόνου» που τα συνδεδεμένα με τη μνήμη νευρωτικά κυκλώματα και προπαντός η θέα μιας μπάλας του ράγκμπι έκαναν να ξαναζεί μέσα του. Πέθανε το 1976.