Η γένεση της μικροσκοπικής ανατομικής τον 17ο αιώνα είναι αναμφισβήτητα ένα γεγονός θαυμαστό όχι μόνο για την επιστήμη του αιώνα αυτού, αλλά και για όλη τη νεώτερη επιστήμη. Ένας μεγάλος αριθμός ερευνητών, όπως ο Μαλπίγγι, ο Οντιέρνα, ο Μπορέλ, ο Ρούις, ο Λέβενχουκ και άλλοι λιγότερο γνωστοί, σκύβουν στο μικροσκόπιο κι ανακαλύπτουν έναν καινούργιο κόσμο. Την ίδια ακριβώς εποχή μια άλλη ομάδα επιστημόνων συνεχίζει το δρόμο του Βεσάλιου, του Φαλλόπιο και του Ευστάχιου, των μεγάλων ανατόμων του 16ου αιώνα, επιδιώκοντας μια όλο και πιο ακριβή περιγραφή της κατασκευής του ανθρώπινου σώματος.
Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί τη σημασία της παραδοσιακής αυτής αντιμετώπισης του θέματος, μια κι η ακριβής περιγραφή της κατασκευής της ανθρώπινης μηχανής είναι «εκ των ουκ άνευ» προϋπόθεση για την κατανόηση όχι μόνον της μορφής, αλλά και της λειτουργίας της. Υπό την επίδραση των νέων επιστημονικών αντιλήψεων που διακήρυξαν ο Βάκων, ο Καρτέσιος κι ο Γαλιλαίος και χάρη στις ριζικές διαρθρώσεις που είχαν επιφέρει οι ανατόμοι του 16ου αιώνα στις παραδοσιακές περιγραφές διαφόρων οργάνων του σώματος, ο δρόμος ήταν κιόλας ανοικτός για τους ανατόμους του 17ου αιώνα.
Τι σήμαινε το έργο των ανατόμων του αιώνα που προηγήθηκε, φαίνεται μόνον από το ρόλο που έδειξε στη μελέτη της κίνησης του αίματος και στη σύλληψη της έννοιας της κυκλοφορίας του η ανακάλυψη ότι το μεσοκοιλιακό διάφραγμα, που χωρίζει τη δεξιά από την αριστερή κοιλία της καρδιάς, είναι στεγανό. Όταν αντιληφθούμε ποια υπήρξε η συμβολή της ανακάλυψης αυτής στην περαιτέρω τοποθέτηση κάθε ανατομοφυσιολογικού προβλήματος, μόνον τότε μπορούμε να εκτιμήσουμε στις σωστές της διαστάσεις την προσφορά των ανατόμων του 16ου αιώνα. Ανάλογη υπήρξε η συμβολή και των ανατομικών παρατηρήσεων στο μικροσκόπιο και των πρώτων μικροβιολογικών προσπαθειών, που αποτέλεσαν κίνητρα για να συνεχιστεί με ενθουσιασμό ο δρόμος των ανατόμων της Αναγέννησης, ο δρόμος της έντεχνης και λεπτολόγου ανατομικής, που χωρίς αυτήν δεν ήταν δυνατόν να τελειοποιηθεί η έρευνα στο μικροσκόπιο. Ο δρόμος αυτός άρχιζε από τον ντα Βίντσι και συνεχιζόταν με τον Βεσάλιο και τους διαδόχους του.
Έτσι ζούμε μια διπλή κίνηση στο χώρο της ανατομικής τον 17ο αιώνα. Από τη μια έχουμε την επανάσταση σχετικά με την έννοια της λειτουργίας, τη γέννηση της έννοιας της λεπτής κατασκευής και την απόρριψη των «δυνάμεων» και της έννοιας του «άνυφου παρεγχύματος», που αποτελούσαν σταθερό πλαίσιο για το άκαμπτο ανατομοφυσιολογικό σύστημα του Γαληνού. Από την άλλη έχουμε μια ριζική και χωρίς διακοπή αναθεώρηση των ανατομικών περιγραφών των διαφόρων οργάνων του σώματος. Το αποκορύφωμά της υπήρξε η ολοκληρωτική ανασυγκρότηση της ανατομικής επιστήμης υπό το σύνθημα της άρνησης της παράδοσης.
Δεν επρόκειτο όμως για μια ολοκληρωτική άρνηση εκ των προτέρων, αλλά κατά βάση για την απελευθέρωση από το αβάστακτο βάρος της αυθεντίας των αρχαίων, και αυτή βασισμένη πάνω στη θετική και βαθιά τους γνώση, που τόσο έλειπε από τους οπαδούς του Αριστοτέλη και του Γαληνού, της Ευρώπης του 16ου αιώνα.
Από την τέλεια γνώση των αρχαίων κειμένων και τον άμεσο έλεγχο της αξιοπιστίας τους πάνω στο πτώμα, από όπου ξεκινούσε μια αυστηρή, αλλά και φωτισμένη κριτική, ξεπήδησε η νέα επιστήμη. Η εντατική εργασία στο ανατομικό τραπέζι δεν περιοριζόταν στην κριτική των παλαιών συγγραφέων, θετική, όταν οι περιγραφές τους ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα και αρνητική, σε κάθε περίπτωση εξακρίβωσης σφαλμάτων. Οδηγεί ακόμα στην ανακάλυψη νέων οργάνων, που είχαν διαφύγει της προσοχής των αρχαίων ανατόμων ή τους ήταν τελείως άγνωστα, μια και δεν εργάζονταν σε ανθρώπινα σώματα, αλλά σε σώματα ζώων. Από αυτό το τελευταίο αποκαλύπτεται ότι ο ανατόμος του 16ου αιώνα δεν είχε εξαντλήσει το έργο του. Για την ακρίβεια είχε αρχίσει απλά ένα έργο, που βρήκε την ολοκλήρωσή του τον 17ο αιώνα.
Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
Όταν ο Μπορέλλι δικαιολογούμενος στον Μαλπίγγι (από τον οποίο είχε λάβει δυο επιστολές για τους πνεύμονες), που δεν μπόρεσε να διακρίνει τα μικρά εκείνα πραγματάκια στο βάθος των κυψελίδων (προφανώς τα τριχοειδή) των πνευμόνων των βατράχων, απέδιδε το γεγονός στην αδυναμία των ματιών του νεαρού βοηθού του, εννοούσε προφανώς τον Μπελλίνι. Ο Φλωρεντίνος Λορέντσο Μπελλίνι, γεννημένος το 1643 και μαθητής του Μπορέλλι και του Ρέντι στην Πίζα, ήταν στα 20 του κιόλας χρόνια καθηγητής της φιλοσοφίας και της θεωρητικής ιατρικής στο πανεπιστήμιο αυτής της πόλης! Σύντομα όμως άλλαξε την έδρα του με την έδρα της ανατομικής, πράγμα που οφειλόταν είτε στη φήμη του ως ανατόμου είτε στην εύνοια του Μεγάλου Δούκα Φερδινάνδου Β'. Όταν, πέφτοντας σε δυσμένεια, αναγκάστηκε να πάει στη Φλωρεντία, εξάσκησε το επάγγελμα του γιατρού με τόση επιτυχία, ώστε κατέλαβε τη θέση του προσωπικού γιατρού του διαδόχου του Φερδινάνδου, Κόζιμο Γ', και έγινε ιατρικός σύμβουλος του Πάπα Κλήμη ΙΑ'.
Το όνομα του Μπελλίνι, εκτός από τις θεωρίες του (υπήρξε ενθουσιώδης οπαδός των ιατρομηχανικών και των ιατροχημικών, συγχρόνως, αντιλήψεων) συνδέθηκε περισσότερο με την ανατομική και συγκεκριμένα με τις θεμελιώδεις ανακαλύψεις του γύρω από τη λεπτή κατασκευή του νεφρού. Στις ανακαλύψεις αυτές έφτασε ο Μπελλίνι εκτελώντας έγχυση έγχρωμων υγρών (σινικής μελάνης) στο νεφρό. Έτσι κατόρθωσε να φέρει σε φως και να ερμηνεύσει το αγγειακό σύστημα των νεφρών, διορθώνοντας όχι μόνο τα λάθη της παλαιάς παράδοσης, αλλά και τα σφάλματα των άμεσων προκατόχων του: του Βεσάλιου και του Μπερενγκάριο. Οι ανακαλύψεις αυτές, χωρίς αμφιβολία οι μεγαλύτερες του Μπελλίνι, δημοσιεύτηκαν κατά προτροπή του διδασκάλου του, του Μπορέλλι, το 1662, όταν δηλαδή ο ερευνητής μας διέτρεχε την ηλικία των 19 ετών! Το βιβλίο του, αφιερωμένο στον Φερδινάνδο Β’, έφερε τον τίτλο «Ανατομική μελέτη της λεπτής υφής και της λειτουργίας των νεφρών».
ΑΝΤΟΝΙΟ ΒΑΛΣΑΛΒΑ
Όταν ο νεαρός Μπελλίνι είχε την έδρα της θεωρητικής ιατρικής στο πανεπιστήμιο της Πίζας, γεννιόταν ένας άλλος μεγάλος ανατόμος: ο Αντόνιο Μαρία Βαλσάλβα (1666-1723), που κατέλαβε διακεκριμένη θέση στην ιστορία της ιατρικής. Σαν μαθητής του Μαλπίγγι και δάσκαλος του Μοργκάνι, ο Βαλσάλβα συνδέει τη μεγάλη ιατρομηχανική σχολή του Μαλπίγγι με τις νέες παθολογοανατομικές κατευθύνσεις, που στο έργο του Μοργκάνι βρίσκουν την οριστική τους διατύπωση.
Ο Βαλσάλβα, που είχε αρχίσει το ανατομικό του έργο από το 1697 σαν παρασκευαστής στο πανεπιστήμιο της Μπολόνιας, υπήρξε και πολύ ικανός χειρουργός. Άσκησε την ειδικότητά του 25 ολόκληρα χρόνια στο νοσοκομείο της Αγ. Ούρσουλας. Η διπλή του υπόσταση, ως ανατόμου και χειρουργού, αποτέλεσε την αιτία των πολλών του ενδιαφερόντων και πηγή μιας μεγάλης ποικιλίας ανακαλύψεων, που μπορούμε να τις διακρίνουμε σε δυο τελείως χωριστές κατηγορίες: ανακαλύψεις καθαρά ανατομικού και ανακαλύψεις, θα έλεγε κανείς, χειρουργικού χαρακτήρα.
Την ανατομική του φήμη οφείλει κυρίως στην πραγματεία του «Περί του ανθρώπινου αυτιού». Πρόκειται για την πληρέστερη περιγραφή της ανατομίας του αυτιού και της φυσιολογίας της ακοής, που του χάρισαν τον τίτλο του «ιδρυτή της σύγχρονης ωτολογίας».
Σαν χειρούργος υπήρξε υποστηρικτής της υποτασικής μεθόδου στη θεραπεία των ανευρυσμάτων και ο πρώτος που συνέλαβε τις δυνατότητες της αφαίρεσης του σπλήνα ή του ενός νεφρού.
Η ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Όπως στην Ιταλία, οι ανατομικές μελέτες ανθούν τον 17ο αιώνα και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι σοφοί των εθνών συνεργάζονται.
Εδώ παρουσιάζεται για πρώτη φορά κάτι πολύ ενδιαφέρον. Βλέπουμε τακτικά τον ίδιο ερευνητή να ασχολείται συγχρόνως με τη μακροσκοπική και τη μικροσκοπική ανατομική. Έτσι η πράξη αποδεικνύει όσα στην αρχή υποστηρίζαμε για το αλληλένδετο των δύο όψεων της ανατομικής.
Κάτι τέτοιο βλέπουμε στο πρόσωπο του Ρενιέ ντε Γκράαφ (Renie de Graaf, 1641-1673). Ολλανδός ανατόμος που υπήρξε μαθητής του ανατόμου Σίλβιους στο πανεπιστήμιο του Λέιντεν και ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Ανζέρ στη Γαλλία. Έκανε τις πρώτες επιστημονικές του έρευνες, που από την πλευρά της μακροσκοπικής ανατομικής μπορούν να θεωρηθούν θεμελιακές, πάνω στο παγκρεατικό υγρό κι έγινε γνωστός κυρίως για τις μελέτες του πάνω στο γεννητικό σύστημα, εκτελώντας συγχρόνως συγκριτικές παρατηρήσεις σε διάφορα είδη ζώων, που περιλάμβαναν τόσο τη λεπτή υφή, όσο και τη μορφή τους. Μελέτησε τους όρχεις και την ωοθήκη και παρατηρώντας στο μικροσκόπιο, ανακάλυψε σ’ αυτήν την ύπαρξη ωοθυλακίων (γκρααφιανά ωοθυλάκια). Υπήρξε ο πρώτος που εκτίμησε τις εργασίες του Βαν Λέβενχουκ και τις παρουσίασε στη Βασιλική Εταιρεία. Πέθανε σε νεαρή ηλικία από πανώλη.
Η άποψη ότι η μικροσκοπική ανατομική είναι πια το απαραίτητο συμπλήρωμα κάθε άλλου ιατρικού κλάδου επιβεβαιώνεται στο πρόσωπο πολλών άλλων επιστημόνων της εποχής, μερικών από τους οποίους τα ονόματα έχουμε κιόλας συναντήσει.
Ο Τόμας Μπάρτον (1614-1673) είναι εκείνος που μελέτησε πρώτος με λεπτολόγο ακρίβεια τους αδένες του σώματος. Δημοσιεύοντας τα αποτελέσματα των ερευνών του στη «Γενική αδενογραφία» του (Λονδίνο, 1656), αποδεικνύεται να έχει κατανοήσει καλά την εκκριτική λειτουργία των αδένων, τους οποίους διακρίνει απολύτως από όργανα όπως το έντερο, ο εγκέφαλος και άλλα, που πιστευόταν ότι εκτελούσαν αδενική λειτουργία. Το όνομα του αποθανατίστηκε στην ανατομική με την πετυχημένη περιγραφή του εκφορητικού πόρου του υπογνάθιου σιελογόνου αδένα, που ονομάστηκε βαρθώνειος πόρος.
Ο Τόμας Γουίλις (Thomas Willis, Οξφόρδη 1621 - Λονδίνο 1675) υπήρξε βαθύς ερευνητής του νευρικού συστήματος. Σπούδασε στην Οξφόρδη και το 1620 διορίστηκε καθηγητής στο πανεπιστήμιό της. Το 1667 εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, όπου έγινε διάσημος συνδυάζοντας την πρακτική άσκηση της ιατρικής με την ανατομική μελέτη του εγκεφάλου και των αιμοφόρων αγγείων του. Σ’ αυτό αφιερώνει δυο βασικά έργα: την «Ανατομία του εγκεφάλου» (Λονδίνο, 1664) και το «Περί της ψυχής των ζώων» (Οξφόρδη, 1672). Με θαυμάσια εικονογράφηση από τον Κρίστοφερ Ρεν. Το όνομά του έχει δοθεί στις αρτηρίες της βάσης του εγκεφάλου (κύκλος του Γουίλις), στο 11ο ζεύγος των κρανιακών νεύρων (που πρώτος περιέγραψε) και στο τμήμα του στομάχου που εκτείνεται προς τον πυλωρό.
Ο Ραϋμόν Βιεσσάνς (Vieussens, 1641-1715), θαυμάσιος μελετητής κι αυτός του νευρικού συστήματος, διακρίθηκε κυρίως για το σύγγραμμά του «Γενική Νευρολογία» (1685), που αποτελεί ανατομική περιγραφή του νευρικού συστήματος και του εγκεφάλου. Άφησε το όνομά του στη Βιευσένεια βαλβίδα, στη Βιευσένεια αγκύλη και σε άλλα ανατομικά στοιχεία του σώματος.
Ο Θεόφιλος Μπονέ (1641-1715) και ο Ζαν Ζακ Μανζέ (1652-1742) είναι δυο ακόμα πρόσωπα, που θα μας απασχολήσουν περισσότερο αργότερα, όταν με αφορμή τον Μοργκάνι θα ασχοληθούμε με την εξέλιξη της παθολογικής ανατομικής.
Ο ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤΕΝΩΝ
Πρόκειται για το Δανό Νικολάους Στένσεν, γνωστότερο με το λατινοποιημένο όνομα Στένο, που γεννήθηκε στην Κοπεγχάγη το 1638 και πέθανε στο Σβέριν το 1686, σε ηλικία 48 ετών. Ο Στένων υπήρξε μια περίεργη φυσιογνωμία επιστήμονα και μυστικιστή, εξέχουσα προσωπικότητα μεταξύ των ανατόμων και βιολόγων του 17ου αιώνα.
Μαθητής του Γκέραρντ Μπλάες στο Άμστερνταμ, ύστερα από παραμονή 4 χρόνων στο Λέιντεν, επέστρεψε στην Κοπεγχάγη και αφιερώθηκε σε ανατομικές μελέτες, με επίκεντρο του ενδιαφέροντός του τους αδένες.
Το 1665 τον υποδέχεται με εγκάρδιο ενθουσιασμό ο Φερδινάνδος Β’ στη Φλωρεντία. Εδώ, σε επαφή με τους Ιταλούς επιστήμονες, ύστερα από πνευματικό αγώνα δύο ετών, προσχωρεί στον καθολικισμό και συνεχίζει πάντοτε τις έρευνές του.
Το 1672 καλείται στην πατρίδα του και ονομάζεται βασιλικός ανατόμος. Αλλά έμεινε εκεί μόνο δύο χρόνια. Επανέρχεται στην Ιταλία και το 1675 χειροτονείται ιερέας. Το 1677 γίνεται επίσκοπος του Tischen και παπικός τοποτηρητής για τα σκανδιναβικά κράτη. Το 1680 μετατίθεται από την έδρα του, για να καταλήξει τελικά στον τόπο της γέννησής του, όπου έζησε σαν απλός ιερέας μέχρι το θάνατό του.
Χαρακτηρίσαμε τον Στένωνα επιστήμονα και μυστικιστή. Κι αν ακόμα η δραστηριότητά του σαν επιστήμονα και σαν κληρικού δεν αρκούσε για έναν τέτοιο χαρακτηρισμό, είναι οι σελίδες των έργων του που τον επιβεβαιώνουν κατά τρόπο αναντίρρητο. Η μελέτη της ανατομικής είναι για τον Στένωνα προσευχή προς το Θεό, τα θαυμάσια του οποίου αναγνωρίζει σε κάθε του τέλειο δημιούργημα, ιδίως στην κρυφή αρμονία των ζωντανών υπάρξεων. Ακόμα και η διάνοιξη πτωμάτων, που η όψη τους είναι απεχθής και αηδιαστική, δεν παύει να κάνει αισθητό το άπειρο μεγαλείο του Θεού: το έργο του ανατόμου αποκαλύπτει το κάλλος της θείας δημιουργίας που υπάρχει μέσα σε κάθε πλάσμα του Θεού, αρκεί το βέβηλο ανθρώπινο μάτι να μη περιοριστεί στην επιφανειακή όψη του.
Είναι δύσκολο στο λίγο διαθέσιμο χώρο μας να παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα το έργο του Στένωνα. Συνοπτικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι σαν ανατόμος επιδόθηκε κυρίως στη μελέτη των αδένων (ο πόρος της παρωτίδας λέγεται Στενωνιανός) και στις σχέσεις τους με το λεμφικό σύστημα, της καρδιάς (που την αναγνώρισε σαν μυ) και ανέπτυξε τη μαθηματικοφυσική θεωρία της μυϊκής ενέργειας. Ασχολήθηκε και στο πεδίο της εμβρυολογίας (μελέτησε το αβγό της κότας και τον πλακούντα των σελαχιών, που μετά τον Αριστοτέλη κανείς δεν είχε μπορέσει να αναγνωρίσει). Για το σημαντικότερο έργο του «Προοίμιο περί του φυσικώς περιεχομένου στερεού εντός στερεού» (Φλωρεντία, 1659), που αποτελεί την πρώτη και βασική μελέτη για τα απολιθώματα, θα μιλήσουμε αργότερα αρκετά.
Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί τη σημασία της παραδοσιακής αυτής αντιμετώπισης του θέματος, μια κι η ακριβής περιγραφή της κατασκευής της ανθρώπινης μηχανής είναι «εκ των ουκ άνευ» προϋπόθεση για την κατανόηση όχι μόνον της μορφής, αλλά και της λειτουργίας της. Υπό την επίδραση των νέων επιστημονικών αντιλήψεων που διακήρυξαν ο Βάκων, ο Καρτέσιος κι ο Γαλιλαίος και χάρη στις ριζικές διαρθρώσεις που είχαν επιφέρει οι ανατόμοι του 16ου αιώνα στις παραδοσιακές περιγραφές διαφόρων οργάνων του σώματος, ο δρόμος ήταν κιόλας ανοικτός για τους ανατόμους του 17ου αιώνα.
Τι σήμαινε το έργο των ανατόμων του αιώνα που προηγήθηκε, φαίνεται μόνον από το ρόλο που έδειξε στη μελέτη της κίνησης του αίματος και στη σύλληψη της έννοιας της κυκλοφορίας του η ανακάλυψη ότι το μεσοκοιλιακό διάφραγμα, που χωρίζει τη δεξιά από την αριστερή κοιλία της καρδιάς, είναι στεγανό. Όταν αντιληφθούμε ποια υπήρξε η συμβολή της ανακάλυψης αυτής στην περαιτέρω τοποθέτηση κάθε ανατομοφυσιολογικού προβλήματος, μόνον τότε μπορούμε να εκτιμήσουμε στις σωστές της διαστάσεις την προσφορά των ανατόμων του 16ου αιώνα. Ανάλογη υπήρξε η συμβολή και των ανατομικών παρατηρήσεων στο μικροσκόπιο και των πρώτων μικροβιολογικών προσπαθειών, που αποτέλεσαν κίνητρα για να συνεχιστεί με ενθουσιασμό ο δρόμος των ανατόμων της Αναγέννησης, ο δρόμος της έντεχνης και λεπτολόγου ανατομικής, που χωρίς αυτήν δεν ήταν δυνατόν να τελειοποιηθεί η έρευνα στο μικροσκόπιο. Ο δρόμος αυτός άρχιζε από τον ντα Βίντσι και συνεχιζόταν με τον Βεσάλιο και τους διαδόχους του.
Έτσι ζούμε μια διπλή κίνηση στο χώρο της ανατομικής τον 17ο αιώνα. Από τη μια έχουμε την επανάσταση σχετικά με την έννοια της λειτουργίας, τη γέννηση της έννοιας της λεπτής κατασκευής και την απόρριψη των «δυνάμεων» και της έννοιας του «άνυφου παρεγχύματος», που αποτελούσαν σταθερό πλαίσιο για το άκαμπτο ανατομοφυσιολογικό σύστημα του Γαληνού. Από την άλλη έχουμε μια ριζική και χωρίς διακοπή αναθεώρηση των ανατομικών περιγραφών των διαφόρων οργάνων του σώματος. Το αποκορύφωμά της υπήρξε η ολοκληρωτική ανασυγκρότηση της ανατομικής επιστήμης υπό το σύνθημα της άρνησης της παράδοσης.
Δεν επρόκειτο όμως για μια ολοκληρωτική άρνηση εκ των προτέρων, αλλά κατά βάση για την απελευθέρωση από το αβάστακτο βάρος της αυθεντίας των αρχαίων, και αυτή βασισμένη πάνω στη θετική και βαθιά τους γνώση, που τόσο έλειπε από τους οπαδούς του Αριστοτέλη και του Γαληνού, της Ευρώπης του 16ου αιώνα.
Από την τέλεια γνώση των αρχαίων κειμένων και τον άμεσο έλεγχο της αξιοπιστίας τους πάνω στο πτώμα, από όπου ξεκινούσε μια αυστηρή, αλλά και φωτισμένη κριτική, ξεπήδησε η νέα επιστήμη. Η εντατική εργασία στο ανατομικό τραπέζι δεν περιοριζόταν στην κριτική των παλαιών συγγραφέων, θετική, όταν οι περιγραφές τους ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα και αρνητική, σε κάθε περίπτωση εξακρίβωσης σφαλμάτων. Οδηγεί ακόμα στην ανακάλυψη νέων οργάνων, που είχαν διαφύγει της προσοχής των αρχαίων ανατόμων ή τους ήταν τελείως άγνωστα, μια και δεν εργάζονταν σε ανθρώπινα σώματα, αλλά σε σώματα ζώων. Από αυτό το τελευταίο αποκαλύπτεται ότι ο ανατόμος του 16ου αιώνα δεν είχε εξαντλήσει το έργο του. Για την ακρίβεια είχε αρχίσει απλά ένα έργο, που βρήκε την ολοκλήρωσή του τον 17ο αιώνα.
Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
Όταν ο Μπορέλλι δικαιολογούμενος στον Μαλπίγγι (από τον οποίο είχε λάβει δυο επιστολές για τους πνεύμονες), που δεν μπόρεσε να διακρίνει τα μικρά εκείνα πραγματάκια στο βάθος των κυψελίδων (προφανώς τα τριχοειδή) των πνευμόνων των βατράχων, απέδιδε το γεγονός στην αδυναμία των ματιών του νεαρού βοηθού του, εννοούσε προφανώς τον Μπελλίνι. Ο Φλωρεντίνος Λορέντσο Μπελλίνι, γεννημένος το 1643 και μαθητής του Μπορέλλι και του Ρέντι στην Πίζα, ήταν στα 20 του κιόλας χρόνια καθηγητής της φιλοσοφίας και της θεωρητικής ιατρικής στο πανεπιστήμιο αυτής της πόλης! Σύντομα όμως άλλαξε την έδρα του με την έδρα της ανατομικής, πράγμα που οφειλόταν είτε στη φήμη του ως ανατόμου είτε στην εύνοια του Μεγάλου Δούκα Φερδινάνδου Β'. Όταν, πέφτοντας σε δυσμένεια, αναγκάστηκε να πάει στη Φλωρεντία, εξάσκησε το επάγγελμα του γιατρού με τόση επιτυχία, ώστε κατέλαβε τη θέση του προσωπικού γιατρού του διαδόχου του Φερδινάνδου, Κόζιμο Γ', και έγινε ιατρικός σύμβουλος του Πάπα Κλήμη ΙΑ'.
Το όνομα του Μπελλίνι, εκτός από τις θεωρίες του (υπήρξε ενθουσιώδης οπαδός των ιατρομηχανικών και των ιατροχημικών, συγχρόνως, αντιλήψεων) συνδέθηκε περισσότερο με την ανατομική και συγκεκριμένα με τις θεμελιώδεις ανακαλύψεις του γύρω από τη λεπτή κατασκευή του νεφρού. Στις ανακαλύψεις αυτές έφτασε ο Μπελλίνι εκτελώντας έγχυση έγχρωμων υγρών (σινικής μελάνης) στο νεφρό. Έτσι κατόρθωσε να φέρει σε φως και να ερμηνεύσει το αγγειακό σύστημα των νεφρών, διορθώνοντας όχι μόνο τα λάθη της παλαιάς παράδοσης, αλλά και τα σφάλματα των άμεσων προκατόχων του: του Βεσάλιου και του Μπερενγκάριο. Οι ανακαλύψεις αυτές, χωρίς αμφιβολία οι μεγαλύτερες του Μπελλίνι, δημοσιεύτηκαν κατά προτροπή του διδασκάλου του, του Μπορέλλι, το 1662, όταν δηλαδή ο ερευνητής μας διέτρεχε την ηλικία των 19 ετών! Το βιβλίο του, αφιερωμένο στον Φερδινάνδο Β’, έφερε τον τίτλο «Ανατομική μελέτη της λεπτής υφής και της λειτουργίας των νεφρών».
ΑΝΤΟΝΙΟ ΒΑΛΣΑΛΒΑ
Όταν ο νεαρός Μπελλίνι είχε την έδρα της θεωρητικής ιατρικής στο πανεπιστήμιο της Πίζας, γεννιόταν ένας άλλος μεγάλος ανατόμος: ο Αντόνιο Μαρία Βαλσάλβα (1666-1723), που κατέλαβε διακεκριμένη θέση στην ιστορία της ιατρικής. Σαν μαθητής του Μαλπίγγι και δάσκαλος του Μοργκάνι, ο Βαλσάλβα συνδέει τη μεγάλη ιατρομηχανική σχολή του Μαλπίγγι με τις νέες παθολογοανατομικές κατευθύνσεις, που στο έργο του Μοργκάνι βρίσκουν την οριστική τους διατύπωση.
Ο Βαλσάλβα, που είχε αρχίσει το ανατομικό του έργο από το 1697 σαν παρασκευαστής στο πανεπιστήμιο της Μπολόνιας, υπήρξε και πολύ ικανός χειρουργός. Άσκησε την ειδικότητά του 25 ολόκληρα χρόνια στο νοσοκομείο της Αγ. Ούρσουλας. Η διπλή του υπόσταση, ως ανατόμου και χειρουργού, αποτέλεσε την αιτία των πολλών του ενδιαφερόντων και πηγή μιας μεγάλης ποικιλίας ανακαλύψεων, που μπορούμε να τις διακρίνουμε σε δυο τελείως χωριστές κατηγορίες: ανακαλύψεις καθαρά ανατομικού και ανακαλύψεις, θα έλεγε κανείς, χειρουργικού χαρακτήρα.
Την ανατομική του φήμη οφείλει κυρίως στην πραγματεία του «Περί του ανθρώπινου αυτιού». Πρόκειται για την πληρέστερη περιγραφή της ανατομίας του αυτιού και της φυσιολογίας της ακοής, που του χάρισαν τον τίτλο του «ιδρυτή της σύγχρονης ωτολογίας».
Σαν χειρούργος υπήρξε υποστηρικτής της υποτασικής μεθόδου στη θεραπεία των ανευρυσμάτων και ο πρώτος που συνέλαβε τις δυνατότητες της αφαίρεσης του σπλήνα ή του ενός νεφρού.
Η ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Όπως στην Ιταλία, οι ανατομικές μελέτες ανθούν τον 17ο αιώνα και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι σοφοί των εθνών συνεργάζονται.
Εδώ παρουσιάζεται για πρώτη φορά κάτι πολύ ενδιαφέρον. Βλέπουμε τακτικά τον ίδιο ερευνητή να ασχολείται συγχρόνως με τη μακροσκοπική και τη μικροσκοπική ανατομική. Έτσι η πράξη αποδεικνύει όσα στην αρχή υποστηρίζαμε για το αλληλένδετο των δύο όψεων της ανατομικής.
Κάτι τέτοιο βλέπουμε στο πρόσωπο του Ρενιέ ντε Γκράαφ (Renie de Graaf, 1641-1673). Ολλανδός ανατόμος που υπήρξε μαθητής του ανατόμου Σίλβιους στο πανεπιστήμιο του Λέιντεν και ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Ανζέρ στη Γαλλία. Έκανε τις πρώτες επιστημονικές του έρευνες, που από την πλευρά της μακροσκοπικής ανατομικής μπορούν να θεωρηθούν θεμελιακές, πάνω στο παγκρεατικό υγρό κι έγινε γνωστός κυρίως για τις μελέτες του πάνω στο γεννητικό σύστημα, εκτελώντας συγχρόνως συγκριτικές παρατηρήσεις σε διάφορα είδη ζώων, που περιλάμβαναν τόσο τη λεπτή υφή, όσο και τη μορφή τους. Μελέτησε τους όρχεις και την ωοθήκη και παρατηρώντας στο μικροσκόπιο, ανακάλυψε σ’ αυτήν την ύπαρξη ωοθυλακίων (γκρααφιανά ωοθυλάκια). Υπήρξε ο πρώτος που εκτίμησε τις εργασίες του Βαν Λέβενχουκ και τις παρουσίασε στη Βασιλική Εταιρεία. Πέθανε σε νεαρή ηλικία από πανώλη.
Η άποψη ότι η μικροσκοπική ανατομική είναι πια το απαραίτητο συμπλήρωμα κάθε άλλου ιατρικού κλάδου επιβεβαιώνεται στο πρόσωπο πολλών άλλων επιστημόνων της εποχής, μερικών από τους οποίους τα ονόματα έχουμε κιόλας συναντήσει.
Ο Τόμας Μπάρτον (1614-1673) είναι εκείνος που μελέτησε πρώτος με λεπτολόγο ακρίβεια τους αδένες του σώματος. Δημοσιεύοντας τα αποτελέσματα των ερευνών του στη «Γενική αδενογραφία» του (Λονδίνο, 1656), αποδεικνύεται να έχει κατανοήσει καλά την εκκριτική λειτουργία των αδένων, τους οποίους διακρίνει απολύτως από όργανα όπως το έντερο, ο εγκέφαλος και άλλα, που πιστευόταν ότι εκτελούσαν αδενική λειτουργία. Το όνομα του αποθανατίστηκε στην ανατομική με την πετυχημένη περιγραφή του εκφορητικού πόρου του υπογνάθιου σιελογόνου αδένα, που ονομάστηκε βαρθώνειος πόρος.
Ο Τόμας Γουίλις (Thomas Willis, Οξφόρδη 1621 - Λονδίνο 1675) υπήρξε βαθύς ερευνητής του νευρικού συστήματος. Σπούδασε στην Οξφόρδη και το 1620 διορίστηκε καθηγητής στο πανεπιστήμιό της. Το 1667 εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, όπου έγινε διάσημος συνδυάζοντας την πρακτική άσκηση της ιατρικής με την ανατομική μελέτη του εγκεφάλου και των αιμοφόρων αγγείων του. Σ’ αυτό αφιερώνει δυο βασικά έργα: την «Ανατομία του εγκεφάλου» (Λονδίνο, 1664) και το «Περί της ψυχής των ζώων» (Οξφόρδη, 1672). Με θαυμάσια εικονογράφηση από τον Κρίστοφερ Ρεν. Το όνομά του έχει δοθεί στις αρτηρίες της βάσης του εγκεφάλου (κύκλος του Γουίλις), στο 11ο ζεύγος των κρανιακών νεύρων (που πρώτος περιέγραψε) και στο τμήμα του στομάχου που εκτείνεται προς τον πυλωρό.
Ο Ραϋμόν Βιεσσάνς (Vieussens, 1641-1715), θαυμάσιος μελετητής κι αυτός του νευρικού συστήματος, διακρίθηκε κυρίως για το σύγγραμμά του «Γενική Νευρολογία» (1685), που αποτελεί ανατομική περιγραφή του νευρικού συστήματος και του εγκεφάλου. Άφησε το όνομά του στη Βιευσένεια βαλβίδα, στη Βιευσένεια αγκύλη και σε άλλα ανατομικά στοιχεία του σώματος.
Ο Θεόφιλος Μπονέ (1641-1715) και ο Ζαν Ζακ Μανζέ (1652-1742) είναι δυο ακόμα πρόσωπα, που θα μας απασχολήσουν περισσότερο αργότερα, όταν με αφορμή τον Μοργκάνι θα ασχοληθούμε με την εξέλιξη της παθολογικής ανατομικής.
Ο ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤΕΝΩΝ
Πρόκειται για το Δανό Νικολάους Στένσεν, γνωστότερο με το λατινοποιημένο όνομα Στένο, που γεννήθηκε στην Κοπεγχάγη το 1638 και πέθανε στο Σβέριν το 1686, σε ηλικία 48 ετών. Ο Στένων υπήρξε μια περίεργη φυσιογνωμία επιστήμονα και μυστικιστή, εξέχουσα προσωπικότητα μεταξύ των ανατόμων και βιολόγων του 17ου αιώνα.
Μαθητής του Γκέραρντ Μπλάες στο Άμστερνταμ, ύστερα από παραμονή 4 χρόνων στο Λέιντεν, επέστρεψε στην Κοπεγχάγη και αφιερώθηκε σε ανατομικές μελέτες, με επίκεντρο του ενδιαφέροντός του τους αδένες.
Το 1665 τον υποδέχεται με εγκάρδιο ενθουσιασμό ο Φερδινάνδος Β’ στη Φλωρεντία. Εδώ, σε επαφή με τους Ιταλούς επιστήμονες, ύστερα από πνευματικό αγώνα δύο ετών, προσχωρεί στον καθολικισμό και συνεχίζει πάντοτε τις έρευνές του.
Το 1672 καλείται στην πατρίδα του και ονομάζεται βασιλικός ανατόμος. Αλλά έμεινε εκεί μόνο δύο χρόνια. Επανέρχεται στην Ιταλία και το 1675 χειροτονείται ιερέας. Το 1677 γίνεται επίσκοπος του Tischen και παπικός τοποτηρητής για τα σκανδιναβικά κράτη. Το 1680 μετατίθεται από την έδρα του, για να καταλήξει τελικά στον τόπο της γέννησής του, όπου έζησε σαν απλός ιερέας μέχρι το θάνατό του.
Χαρακτηρίσαμε τον Στένωνα επιστήμονα και μυστικιστή. Κι αν ακόμα η δραστηριότητά του σαν επιστήμονα και σαν κληρικού δεν αρκούσε για έναν τέτοιο χαρακτηρισμό, είναι οι σελίδες των έργων του που τον επιβεβαιώνουν κατά τρόπο αναντίρρητο. Η μελέτη της ανατομικής είναι για τον Στένωνα προσευχή προς το Θεό, τα θαυμάσια του οποίου αναγνωρίζει σε κάθε του τέλειο δημιούργημα, ιδίως στην κρυφή αρμονία των ζωντανών υπάρξεων. Ακόμα και η διάνοιξη πτωμάτων, που η όψη τους είναι απεχθής και αηδιαστική, δεν παύει να κάνει αισθητό το άπειρο μεγαλείο του Θεού: το έργο του ανατόμου αποκαλύπτει το κάλλος της θείας δημιουργίας που υπάρχει μέσα σε κάθε πλάσμα του Θεού, αρκεί το βέβηλο ανθρώπινο μάτι να μη περιοριστεί στην επιφανειακή όψη του.
Είναι δύσκολο στο λίγο διαθέσιμο χώρο μας να παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα το έργο του Στένωνα. Συνοπτικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι σαν ανατόμος επιδόθηκε κυρίως στη μελέτη των αδένων (ο πόρος της παρωτίδας λέγεται Στενωνιανός) και στις σχέσεις τους με το λεμφικό σύστημα, της καρδιάς (που την αναγνώρισε σαν μυ) και ανέπτυξε τη μαθηματικοφυσική θεωρία της μυϊκής ενέργειας. Ασχολήθηκε και στο πεδίο της εμβρυολογίας (μελέτησε το αβγό της κότας και τον πλακούντα των σελαχιών, που μετά τον Αριστοτέλη κανείς δεν είχε μπορέσει να αναγνωρίσει). Για το σημαντικότερο έργο του «Προοίμιο περί του φυσικώς περιεχομένου στερεού εντός στερεού» (Φλωρεντία, 1659), που αποτελεί την πρώτη και βασική μελέτη για τα απολιθώματα, θα μιλήσουμε αργότερα αρκετά.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου