Μια διακοπή στην πορεία της αφήγησής μας δεν θα ήταν άσκοπη στο σημείο που έχουμε φτάσει. Θα μας επέτρεπε μια συνοπτική ματιά στα όσα είπαμε μέχρι τώρα για το παρελθόν και θα έκανε ευκολότερη τη σύλληψη της βασικής τους έννοιας.
Ξεκινήσαμε από τις πρώτες δειλές απόπειρες για ανανέωση, που σημειώθηκαν στο διδακτικό κυρίως τομέα από τον Μοντίνο ντέι Λούτσι: στα πόδια της έδρας του διδασκάλου ένα ειδικευμένο άτομο προβαίνει στη διάνοιξη ενός πτώματος. Οι σπουδαστές βλέπουν εκ του φυσικού, όσα διαβάζει ο διδάσκαλος μέσα από τα κλασικά κείμενα. Αυτό, για να λέμε την αλήθεια, ήταν ένα δειλό βήμα, αλλά θεμελιώδες για τις κατοπινές προόδους της επιστήμης. Η παρουσία του πτώματος στην αίθουσα διδασκαλίας ήταν η αρχή: από την απλή παρατήρηση των όσων περιέγραφε ο Γαληνός και τα άλλα παραδοσιακά κείμενα, που ήταν επισήμως αναγνωρισμένα για τη διδασκαλία της ιατρικής, γεννήθηκε η επιθυμία του ελέγχου της ακρίβειας του περιεχομένου των κειμένων. Σιγά - σιγά άρχισαν να ανακαλύπτονται τα λάθη.
Αυτό έγινε τον 16ο αιώνα. Το πνεύμα όμως που οδήγησε μέχρις εκεί ήταν γέννημα της νέας νοοτροπίας που είχε εγκαινιάσει ο 15ος αιώνας. Ανάμεσα στους εκπροσώπους του κριτικού αυτού πνεύματος ξεχωρίζει ο Ν. Λεονιτσένο, που έστω και με σεβασμό τόλμησε να καταγγείλει τα σφάλματα των αρχαίων και να προχωρήσει σε κάτι εξίσου σπουδαίο: στην άμεση γνωριμία των κειμένων, που μέχρι τότε ήταν γνωστά μόνον από μεταφράσεις ή περιλήψεις, και στην υποβολή τους σε μια ευφυή και επιτυχημένη φιλολογική κριτική. Το γεγονός αυτό ήταν σπουδαίο, ακριβώς γιατί έπρεπε να προηγηθεί μια στενή γνωριμία με τα έργα αυτά, για να ωριμάσει η δυνατότητα μιας κριτικής επέμβασης επάνω στην ουσία τους.
Και αυτό το επίτευγμα ανήκει στον 16ο αιώνα. Είναι η εποχή κατά την οποία ανατόμος και παρασκευαστής συμπίπτουν στο ίδιο πρόσωπο. Ο θεωρητικός κατεβαίνει από την έδρα και παίρνει στο χέρι του το νυστέρι του νεκροτόμου για να ελέγξει προσωπικά τους ισχυρισμούς του κλασικού κειμένου. Τότε αρχίζει μια διαδοχή μεγάλων μορφών: Κανάνο, Βεσάλιος, Φαμπρίτσιο, Κολόμπο, Τσεζαλπίνο, Εουστάκι, Χάρβεϊ.
Με τον πλούτο των παρατηρήσεων που συγκέντρωσαν όλοι αυτοί οι μεγάλοι, η επανάσταση της σκέψης ωριμάζει. Η καθημερινή, θα έλεγε κανείς, ανακάλυψη των σφαλμάτων της παράδοσης παρακινεί στη διατύπωση νέων απόψεων, στην αναζήτηση νέων δρόμων, στην προσπάθεια να βρεθούν νέες λύσεις για τα προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο.
Για να πραγματοποιηθούν όμως αυτές οι επιδιώξεις, είναι απαραίτητη και μια μέθοδος ριζικά νέα. Το πρόβλημα ακριβώς της μεθόδου είναι εκείνο που απασχολεί διάνοιες, όπως του Βάκωνα, του Γαλιλαίου και του Καρτέσιου. Ο Βάκων εισήγαγε στην κατασκευή του οικοδομήματος της επιστήμης τη λεγόμενη επαγωγική μέθοδο, το συλλογισμό δηλαδή που προχωράει από το μερικό στο γενικό. Κατά τον Βάκωνα η εμπειρία που μας προσφέρει το μερικό πρέπει να εισάγεται στη γενική γνώση. Αυτό είναι κάτι που εγγυάται το κύρος της και εμποδίζει κάθε αυθαίρετη θεωρητική κατασκευή. Το έργο του με τίτλο «Νέο Όργανο» είναι μια επανάσταση που στρέφεται κατά της παραγωγικής μεθόδου, που μέχρι τότε δυνάστευε την επιστημονική σκέψη.
Παράλληλα με τον Βάκωνα, αλλά από πολλές απόψεις πιο αποφασιστικός στην πορεία προς τα εμπρός, παρουσιάζεται ο Γαλιλαίος. Αυτός μαζί με τον Χομπς θα λύσει τη δυσκολία της μεθόδου του Βάκωνα, θα ταυτίσει δηλαδή τους επιστημονικούς νόμους, προς τους οποίους κατατείνει η ανθρώπινη γνώση μέσω της επαγωγής, με τους ποσοτικούς νόμους, που είναι οι μόνοι ανεξάρτητοι από το υποκείμενο που τους ερευνά και συνεπώς οι μόνοι πραγματικοί. Για να γίνουμε πιο σαφείς: το βάρος ενός αντικειμένου που ερευνούμε είναι αυτό που είναι, άσχετα από το αν αυτό το γεγονός αρέσει ή δεν αρέσει σε μας που εκτελούμε την έρευνα. Επιστημονικός είναι ο νόμος που θα βασιστεί στο βάρος κι όχι στα αν το φαινόμενο αυτό προσφέρει ή δεν προσφέρει ικανοποίηση σ’ εκείνον που έχει αναλάβει να το περιγράψει και να το εξηγήσει. Μόνον ένας τέτοιος νόμος μπορεί να έχει καθολική ισχύ. Ενεργώντας κανείς μ’ αυτόν τον τρόπο, συνδέει την εμπειρία με το σωστό τρόπο της ενέργειας της νόησης κι αυτό εγγυάται την αλήθεια της γνώσης και την καθολική ισχύ της.
Από την πλευρά του ο Καρτέσιος απορρίπτει ως μη αληθές κάθε τι που δεν είναι προφανές και σαφές. Η μέθοδός του συνίσταται στο να διαιρεί «κάθε ένα από τα προς εξέταση προβλήματα σε τόσα μερίδια, όσα είναι δυνατόν και όσα είναι απαραίτητα για να λυθεί καλύτερα το πρόβλημα». Έτσι η σκέψη οδηγείται από τα απλούστερα, που η γνώση τους είναι ευκολότερη, σιγά - σιγά και προοδευτικά, στα πιο σύνθετα, εκτελώντας «σε κάθε περίπτωση απαριθμήσεις τόσο πλήρεις» και συλλαμβάνοντας «εποπτείες τόσο γενικές, ώστε να είμαστε βέβαιοι, πως τίποτε δεν μας ξεφεύγει». Έτσι ο Καρτέσιος συνέβαλε, μαζί με το Γαλιλαίο, στο άνοιγμα νέων οριζόντων, βοηθώντας την επιστροφή στην αντίληψη των αρχαίων για τη διαίρεση των αντικειμένων σε ελάχιστα μόρια.
Η μεταφορά της αντίληψης αυτής στα ανατομικά δεδομένα για τον άνθρωπο προωθείται σημαντικά με την ανακάλυψη του μικροσκοπίου: το παρέγχυμα των οργάνων ανακαλύπτεται ότι είναι κατασκευασμένο από άπειρα μικρά μόρια και η παραδοσιακή αντίληψη ότι δεν είχε «υφή» ανατρέπεται. Μέσα στο νέο πλαίσιο που δημιούργησε η ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος, θεμελιώνεται με την αντίληψη αυτή η μικροσκοπική ανατομική, που συμπίπτει με τη γέννηση της νεώτερης επιστήμης. Ο ρόλος του Μαλπίγγι είναι εδώ καταλυτικός.
Παράλληλος ήταν και ο βαθμιαίος αποχωρισμός της χημείας από την αλχημεία και η ενσωμάτωσή της στην αληθινή επιστήμη. Νέοι ορίζοντες άνοιξαν και από την κατεύθυνση αυτή για τις ιατρικές σπουδές, πράγμα που γίνεται αισθητό τον επόμενο, κυρίως, αιώνα, όταν χημεία και μικροσκοπική ανατομική εργάζονται η μια πλάι στην άλλη με κοινό σκοπό την ανακάλυψη του βαθύτερου μυστηρίου της ζωής. Οι μεταρρυθμίσεις του τμήματος αυτού του 17ου αιώνα, όπως ακριβώς και εκείνες του 16ου, αισθητοποιούνται πολύ καλύτερα από κάθε λεκτική ανάλυση, με τη σύγκριση των ανατομικών γνώσεων που παρέλαβαν οι αιώνες αυτοί κι εκείνων που παρέδωσαν στους αιώνες που ακολουθούν. Οι μαρτυρίες που παίρνει κανείς έτσι, μιλούν κατά τρόπο θαυμαστό για τη γέννηση μιας νέας επιστήμης, όπως δεν την είχε μέχρι τότε γνωρίσει ο κόσμος και προετοιμάζουν για την κατανόηση της πορείας της επιστημονικής προσπάθειας του ανθρώπου στους κατοπινούς αιώνες.
Ξεκινήσαμε από τις πρώτες δειλές απόπειρες για ανανέωση, που σημειώθηκαν στο διδακτικό κυρίως τομέα από τον Μοντίνο ντέι Λούτσι: στα πόδια της έδρας του διδασκάλου ένα ειδικευμένο άτομο προβαίνει στη διάνοιξη ενός πτώματος. Οι σπουδαστές βλέπουν εκ του φυσικού, όσα διαβάζει ο διδάσκαλος μέσα από τα κλασικά κείμενα. Αυτό, για να λέμε την αλήθεια, ήταν ένα δειλό βήμα, αλλά θεμελιώδες για τις κατοπινές προόδους της επιστήμης. Η παρουσία του πτώματος στην αίθουσα διδασκαλίας ήταν η αρχή: από την απλή παρατήρηση των όσων περιέγραφε ο Γαληνός και τα άλλα παραδοσιακά κείμενα, που ήταν επισήμως αναγνωρισμένα για τη διδασκαλία της ιατρικής, γεννήθηκε η επιθυμία του ελέγχου της ακρίβειας του περιεχομένου των κειμένων. Σιγά - σιγά άρχισαν να ανακαλύπτονται τα λάθη.
Αυτό έγινε τον 16ο αιώνα. Το πνεύμα όμως που οδήγησε μέχρις εκεί ήταν γέννημα της νέας νοοτροπίας που είχε εγκαινιάσει ο 15ος αιώνας. Ανάμεσα στους εκπροσώπους του κριτικού αυτού πνεύματος ξεχωρίζει ο Ν. Λεονιτσένο, που έστω και με σεβασμό τόλμησε να καταγγείλει τα σφάλματα των αρχαίων και να προχωρήσει σε κάτι εξίσου σπουδαίο: στην άμεση γνωριμία των κειμένων, που μέχρι τότε ήταν γνωστά μόνον από μεταφράσεις ή περιλήψεις, και στην υποβολή τους σε μια ευφυή και επιτυχημένη φιλολογική κριτική. Το γεγονός αυτό ήταν σπουδαίο, ακριβώς γιατί έπρεπε να προηγηθεί μια στενή γνωριμία με τα έργα αυτά, για να ωριμάσει η δυνατότητα μιας κριτικής επέμβασης επάνω στην ουσία τους.
Και αυτό το επίτευγμα ανήκει στον 16ο αιώνα. Είναι η εποχή κατά την οποία ανατόμος και παρασκευαστής συμπίπτουν στο ίδιο πρόσωπο. Ο θεωρητικός κατεβαίνει από την έδρα και παίρνει στο χέρι του το νυστέρι του νεκροτόμου για να ελέγξει προσωπικά τους ισχυρισμούς του κλασικού κειμένου. Τότε αρχίζει μια διαδοχή μεγάλων μορφών: Κανάνο, Βεσάλιος, Φαμπρίτσιο, Κολόμπο, Τσεζαλπίνο, Εουστάκι, Χάρβεϊ.
Με τον πλούτο των παρατηρήσεων που συγκέντρωσαν όλοι αυτοί οι μεγάλοι, η επανάσταση της σκέψης ωριμάζει. Η καθημερινή, θα έλεγε κανείς, ανακάλυψη των σφαλμάτων της παράδοσης παρακινεί στη διατύπωση νέων απόψεων, στην αναζήτηση νέων δρόμων, στην προσπάθεια να βρεθούν νέες λύσεις για τα προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο.
Για να πραγματοποιηθούν όμως αυτές οι επιδιώξεις, είναι απαραίτητη και μια μέθοδος ριζικά νέα. Το πρόβλημα ακριβώς της μεθόδου είναι εκείνο που απασχολεί διάνοιες, όπως του Βάκωνα, του Γαλιλαίου και του Καρτέσιου. Ο Βάκων εισήγαγε στην κατασκευή του οικοδομήματος της επιστήμης τη λεγόμενη επαγωγική μέθοδο, το συλλογισμό δηλαδή που προχωράει από το μερικό στο γενικό. Κατά τον Βάκωνα η εμπειρία που μας προσφέρει το μερικό πρέπει να εισάγεται στη γενική γνώση. Αυτό είναι κάτι που εγγυάται το κύρος της και εμποδίζει κάθε αυθαίρετη θεωρητική κατασκευή. Το έργο του με τίτλο «Νέο Όργανο» είναι μια επανάσταση που στρέφεται κατά της παραγωγικής μεθόδου, που μέχρι τότε δυνάστευε την επιστημονική σκέψη.
Παράλληλα με τον Βάκωνα, αλλά από πολλές απόψεις πιο αποφασιστικός στην πορεία προς τα εμπρός, παρουσιάζεται ο Γαλιλαίος. Αυτός μαζί με τον Χομπς θα λύσει τη δυσκολία της μεθόδου του Βάκωνα, θα ταυτίσει δηλαδή τους επιστημονικούς νόμους, προς τους οποίους κατατείνει η ανθρώπινη γνώση μέσω της επαγωγής, με τους ποσοτικούς νόμους, που είναι οι μόνοι ανεξάρτητοι από το υποκείμενο που τους ερευνά και συνεπώς οι μόνοι πραγματικοί. Για να γίνουμε πιο σαφείς: το βάρος ενός αντικειμένου που ερευνούμε είναι αυτό που είναι, άσχετα από το αν αυτό το γεγονός αρέσει ή δεν αρέσει σε μας που εκτελούμε την έρευνα. Επιστημονικός είναι ο νόμος που θα βασιστεί στο βάρος κι όχι στα αν το φαινόμενο αυτό προσφέρει ή δεν προσφέρει ικανοποίηση σ’ εκείνον που έχει αναλάβει να το περιγράψει και να το εξηγήσει. Μόνον ένας τέτοιος νόμος μπορεί να έχει καθολική ισχύ. Ενεργώντας κανείς μ’ αυτόν τον τρόπο, συνδέει την εμπειρία με το σωστό τρόπο της ενέργειας της νόησης κι αυτό εγγυάται την αλήθεια της γνώσης και την καθολική ισχύ της.
Από την πλευρά του ο Καρτέσιος απορρίπτει ως μη αληθές κάθε τι που δεν είναι προφανές και σαφές. Η μέθοδός του συνίσταται στο να διαιρεί «κάθε ένα από τα προς εξέταση προβλήματα σε τόσα μερίδια, όσα είναι δυνατόν και όσα είναι απαραίτητα για να λυθεί καλύτερα το πρόβλημα». Έτσι η σκέψη οδηγείται από τα απλούστερα, που η γνώση τους είναι ευκολότερη, σιγά - σιγά και προοδευτικά, στα πιο σύνθετα, εκτελώντας «σε κάθε περίπτωση απαριθμήσεις τόσο πλήρεις» και συλλαμβάνοντας «εποπτείες τόσο γενικές, ώστε να είμαστε βέβαιοι, πως τίποτε δεν μας ξεφεύγει». Έτσι ο Καρτέσιος συνέβαλε, μαζί με το Γαλιλαίο, στο άνοιγμα νέων οριζόντων, βοηθώντας την επιστροφή στην αντίληψη των αρχαίων για τη διαίρεση των αντικειμένων σε ελάχιστα μόρια.
Η μεταφορά της αντίληψης αυτής στα ανατομικά δεδομένα για τον άνθρωπο προωθείται σημαντικά με την ανακάλυψη του μικροσκοπίου: το παρέγχυμα των οργάνων ανακαλύπτεται ότι είναι κατασκευασμένο από άπειρα μικρά μόρια και η παραδοσιακή αντίληψη ότι δεν είχε «υφή» ανατρέπεται. Μέσα στο νέο πλαίσιο που δημιούργησε η ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος, θεμελιώνεται με την αντίληψη αυτή η μικροσκοπική ανατομική, που συμπίπτει με τη γέννηση της νεώτερης επιστήμης. Ο ρόλος του Μαλπίγγι είναι εδώ καταλυτικός.
Παράλληλος ήταν και ο βαθμιαίος αποχωρισμός της χημείας από την αλχημεία και η ενσωμάτωσή της στην αληθινή επιστήμη. Νέοι ορίζοντες άνοιξαν και από την κατεύθυνση αυτή για τις ιατρικές σπουδές, πράγμα που γίνεται αισθητό τον επόμενο, κυρίως, αιώνα, όταν χημεία και μικροσκοπική ανατομική εργάζονται η μια πλάι στην άλλη με κοινό σκοπό την ανακάλυψη του βαθύτερου μυστηρίου της ζωής. Οι μεταρρυθμίσεις του τμήματος αυτού του 17ου αιώνα, όπως ακριβώς και εκείνες του 16ου, αισθητοποιούνται πολύ καλύτερα από κάθε λεκτική ανάλυση, με τη σύγκριση των ανατομικών γνώσεων που παρέλαβαν οι αιώνες αυτοί κι εκείνων που παρέδωσαν στους αιώνες που ακολουθούν. Οι μαρτυρίες που παίρνει κανείς έτσι, μιλούν κατά τρόπο θαυμαστό για τη γέννηση μιας νέας επιστήμης, όπως δεν την είχε μέχρι τότε γνωρίσει ο κόσμος και προετοιμάζουν για την κατανόηση της πορείας της επιστημονικής προσπάθειας του ανθρώπου στους κατοπινούς αιώνες.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου