Η Ιατρική στην αρχαία Αίγυπτο [2]

«Στη φλεγόμενη, από τον αφρικανικό ήλιο, κοιλάδα του Νείλου, μυριάδες δούλων εργάζονται για να αποτελειώσουν μια τεράστια κατασκευή. Επιστάτης τους, με εντολή του Φαραώ Ναφουϊκάρα, είναι ο ευγενής Βας-πτα. Καθώς ο Φαραώ, η «ενσάρκωση του θεού», φτάνει για να επισκεφτεί τα έργα, ο επιστάτης οργανώνει μια πολύπλοκη τελετή προς τιμή του. Στο πρόγραμμα περιλαμβάνεται η αναπαράσταση ενός επιληπτικού παροξυσμού. Ξαφνικά ο επιστάτης αφήνει μια σπαρακτική κραυγή και σωριάζεται νεκρός. Ο επικεφαλής ιατρός πιστοποιεί το θάνατο από συγκοπή της καρδιάς».
Το κείμενο που μας διηγείται το περιστατικό αυτό, είναι το πιο αρχαίο ιατρικό τεκμήριο από την αρχαία Αίγυπτο. Το τοποθετούν στις αρχές της 3ης χιλιετηρίδας π.Χ. Της ίδιας εποχής περίπου (2.600 π.Χ.) είναι μια άλλη επιγραφή, στην οποία ο Χάουι, ιατρός της αυλής (6η δυναστεία) μάς απαριθμεί τις ιατρικές ειδικότητες της εποχής: οφθαλμίατρους, οδοντίατρους, παθολόγους. Πώς όμως σπούδαζαν και με τι μέσα ασκούσαν τη θεραπευτική τους οι γιατροί αυτοί;

Η ΕΙΚΟΝΑ ΕΝΟΣ ΑΙΓΥΠΤΙΟΥ ΙΑΤΡΟΥ
Ό,τι γνωρίζουμε είναι οι πληροφορίες που μας δίνουν επιγραφές χαραγμένες σε πέτρες κι οι τοιχογραφίες των μνημείων. Στις παραστάσεις αυτές βλέπουμε συχνά τον ιατρό γονατισμένο μπροστά στο θυσιασμένο ζώο να ερευνά τα σπλάγχνα του ή να εξετάζει την καθαρότητα τού αίματός του. Φαίνεται λοιπόν ότι απ’ τα ζώα ξεκινούσαν οι ανατομικές γνώσεις των Αιγυπτίων, όπως ακριβώς και στην ελληνική και ρωμαϊκή εποχή, μεταφέρονται κατ’ αναλογία και στο ανθρώπινο σώμα. Πρέπει, όμως, οι γνώσεις τού Αιγυπτίου ιατρού να μην προέρχονταν μόνο απ' την πηγή αυτή. Οι Αιγύπτιοι είχαν στη διάθεσή τους και ανθρώπινα σώματα για ταρίχευση, στη διάρκεια τής οποίας, εκτελώντας τομές και αφαιρώντας τα σπλάγχνα, πολλά διδάσκονταν.

ΟΙ ΜΟΥΜΙΕΣ
Πολύτιμες πηγές ιατρικών πληροφοριών είναι οι μούμιες. Στον τρόπο που τυλίγονται οι επιδεσμικές ταινίες γύρω από το νεκρό, βρίσκουμε όλες τις μεθόδους της επιδεσμολογίας, όπως εφαρμόζονται ακόμα και μέχρι το Μεσαίωνα.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Οι περισσότερες όμως πληροφορίες μας προέρχονται από εκτεταμένα ιατρικά κείμενα, που το πιο παλαιό φτάνει μέχρι το 1900 π.Χ., στα χρόνια περίπου της βασιλείας του Φαραώ Σέσωστρι Β΄.
Στα ερείπια της πόλης Καχούν, που κατοικούσαν οι εργάτες, που κατασκεύαζαν τις μεγάλες πυραμίδες, βρέθηκαν δυο τεμάχια παπύρου με συνταγές για γυναικολογικές παθήσεις και στοιχεία κτηνιατρικής. Κοντά στο τάφο τού Ραμσή Β΄ βρέθηκε ένας άλλος πάπυρος, κάπως νεώτερος. Οι γνώσεις πάντως που προσφέρονται από τα ευρήματα αυτά δεν είναι τόσο σπουδαίες.
Αυθεντικές πηγές ιατρικών πληροφοριών είναι, κυρίως, δυο κείμενα: ο πάπυρος του Έμπερς[1] και ο πάπυρος του Έντγουιν Σμιθ. Ο πρώτος αποτελείται από 110 στήλες με συνταγές κάθε είδους και φάρμακα για διάφορες ασθένειες, συμβουλές υγιεινής, και μια πραγματεία φυσιολογίας. Ο δεύτερος περιέχει 13 ιατρομαγικές συνταγές κι ένα ιδιαίτερα σημαντικό κείμενο με 48 παραγράφους, αφιερωμένες σε διάφορα είδη τραυμάτων και καταγμάτων με τη θεραπεία τους. Η σειρά που ακολουθείται στις παραγράφους αυτές είναι τοπογραφική, όπως συμβαίνει στα πιο πολλά συγγράμματα ανατομικής έως και σήμερα. Η περιγραφή των κακώσεων αυτών αρχίζει απ' το κεφάλι και διακόπτεται στη περιγραφή τραυμάτων τού θώρακα. Το υπόλοιπο τμήμα έπεσε θύμα τού χρόνου.

ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΑ
Στους παπύρους αυτούς υπάρχουν πολλά αξιοπρόσεκτα και μερικές φορές αξιοθαύμαστα πράγματα: α) οι θεραπευτικές κι ανατομικές γνώσεις των Αιγυπτίων ιατρών. β) Η επιστημονική ορολογία των παπύρων, που προϋποθέτει μακροχρόνια εξέλιξη τής ιατρικής επιστήμης. γ) Μαζί με τις θεραπείες που προϋποθέτουν επιστημονική σκέψη, υπάρχουν και συνταγές με καθαρά μαγικό περιεχόμενο. Στο περιεχόμενο των παπύρων αυτών συμπυκνώνεται η παράδοση αρχαιοτάτων δεισιδαιμονιών και τα πορίσματα μακροχρονίων παρατηρήσεων σ’ ένα μίγμα, απ’ το οποίο δύσκολα διαχωρίζεται το επιστημονικό από το μαγικό. Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι την εποχή εκείνη, όπως και αργότερα στους ελληνορωμαϊκούς χρόνους, η ιδιότητα τού γιατρού συνέπιπτε με την ιδιότητα του ιερέα και του μάγου. Όπως και να έχει πάντως το πράγμα, πολλές από τις συνταγές αυτές προκαλούν την κατάπληξη με τη σύνθεσή τους.

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ
Πώς ήταν αυτές οι συνταγές; Κατ’ αρχήν πολύπλοκες, αποκαλύπτουν συχνά μια τάση πολυφαρμακίας, που σε μερικές περιπτώσεις συνεχίζεται ως την εποχή μας. Οι πρώτες ύλες τής αιγυπτιακής φαρμακοποιίας προέρχονται από όλα τα βασίλεια της φύσης: το ορυκτό, το φυτικό, το ζωικό (ολόκληρα ζώα ή τμήματα τού σώματός τους). Ο τρόπος όμως, της επεξεργασίας τους είναι εξαιρετικά πολύπλοκος, πράγμα που αποκαλύπτει αφενός μεγάλη δόση φαντασίας κι αφετέρου προσπάθεια σπουδαιοφάνειας από μέρους του ιατρού.
Το κείμενο των συνταγών μένει δυστυχώς τις πιο πολλές φορές αμετάφραστο, γιατί η ορολογία της ζωολογίας και της βοτανικής των αρχαίων Αιγυπτίων μάς είναι άγνωστη. Φαίνεται όμως ότι κι οι ίδιοι οι ιατροί δεν είχαν πάντοτε σαφή εικόνα των διαφόρων βοτάνων. Κάπου γράφει ο πάπυρος: «το βότανο σουνετέτ (μας είναι άγνωστο) είναι αναρριχητικό όπως το γκαντέτ (και αυτό είναι άγνωστο), ενώ τα άνθη του μοιάζουν με τους λωτούς». Περιγραφή, δηλαδή, που κάθε άλλο παρά μας κατατοπίζει για τα βότανα τής συνταγής.

Κοντά, όμως, σε τέτοια παραδείγματα, υπάρχουν κι άλλα, που η λογική τους θεμελίωση είναι ατράνταχτη, ενώ συγχρόνως αποδεικνύουν πλούσια γνώση πειραματικών δεδομένων. Ένα τέτοιο παράδειγμα προσφέρουν οι υποκαπνισμοί: «Λάβε», γράφει το κείμενο, «7 λίθους και θέρμανέ τους στη φωτιά. Πάρε έναν από αυτούς και ρίξε πάνω του λίγο από το τάδε φάρμακο. Κλείσε τον στη συνέχεια σ’ ένα δοχείο καινούργιο με οπή στον πυθμένα, στην οποία τοποθέτησε ένα σωλήνα, που στο άκρο του θα πλησιάσεις το στόμα σου, για να εισπνεύσεις τους ατμούς που παράγονται. Επανάλαβε το ίδιο και με τους άλλους λίθους».
Η μέθοδος του υποκαπνισμού δεν διαφέρει βασικά απ' τις σύγχρονες μεθόδους εισπνοοθεραπείας. Ανάλογο παράδειγμα αποτελεί η συμβουλή για χορήγηση στα ανήσυχα και νευρικά βρέφη σπόρων παπαρούνας. Σε άλλο σημείο δίνεται η συμβουλή να γίνεται επάλειψη του βρέφους με λίπος γάτας για να προστατευτεί απ’ τα δαγκώματα των ποντικών, που όπως φαίνεται αφθονούσαν τόσο, ώστε να επιτίθενται και σε κοιμισμένους ανθρώπους.
Είναι γεγονός ότι στον πάπυρο τού Έμπερς υπάρχει σημαντικός πλούτος υλικού. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει και τέτοια αναρχία στη συστηματοποίηση του συγκεντρωμένου υλικού, ώστε όλος ο πλούτος των φαρμακολογικών γνώσεων δεν συγκροτείται σε οργανωμένο σύνολο και συνεπώς δεν αποτελεί στην κυριολεξία επιστημονικό κλάδο.

Ο ΠΑΠΥΡΟΣ ΕΝΤΓΟΥΪΝ ΣΜΙΘ
Οι 48 παράγραφοι του παπύρου αυτού μας ενημερώνουν στον τρόπο θεραπείας τραυμάτων και καταγμάτων. Κάτω απ’ το τίτλο σημειώνεται ο τύπος τού τραύματος ή του κατάγματος κι η εντόπισή του. Ακολουθούν η περιγραφή των συμπτωμάτων, η διάγνωση, η πρόγνωση και η θεραπεία. Ας δούμε ένα παράδειγμα:
«Οδηγίες σε περίπτωση τραύματος τής κροταφικής χώρας: Αν πρόκειται να νοσηλεύσεις ένα άτομο με τραύμα στους κροτάφους που να φτάνει μέχρι το κόκαλο, εξέτασε το τραύμα κι αν βρεις το κροταφικό οστό άθικτο, τότε πες: Υπάρχει ένα τραύμα στον κρόταφο. Είναι ένα κακό που δεν μπορώ να το θεραπεύσω. Την πρώτη μέρα θα το επιδέσεις με κρέας νωπό. Εν συνεχεία θα το θεραπεύεις καθημερινά με αλοιφή από μέλι, μέχρι να γίνει τελείως καλά».
Πραγματικά, η σαφήνεια και η απλότητα της παραγράφου αυτής είναι αξιοθαύμαστη. Και περισσότερο ακόμα η «επαγγελματική συνείδηση» του ιατρού, που αντιμετωπίζοντας ποικιλία περιπτώσεων σπεύδει να καθορίσει εκ των προτέρων την έκταση της αρμοδιότητάς του. Όταν έχει επιφυλάξεις σε σχέση με την πρόγνωση, θα πει: «Είναι ένα κακό, που δεν μπορώ ακόμα να αγωνιστώ εναντίον του». Κι όταν η περίπτωση είναι απελπιστική, θα πει: «Δεν μπορώ πια τίποτε να κάνω εναντίον αυτού του κακού».

ΟΙ ΑΝΑΤΟΜΙΚΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ
Τι ανατομικές γνώσεις να διέθετε άραγε ένας καλά καταρτισμένος ιατρός της εποχής; Διέθετε ένα πολύ πλούσιο λεξιλόγιο για την ανατομική της επιφάνειας του σώματος, που τη γνώριζε καλά. Για τα εσωτερικά όμως όργανα, το λεξιλόγιό του είναι πολύ φτωχό. Όταν βλέπουμε στις ιερογλυφικές παραστάσεις σπλάγχνα, πρόκειται για σπλάγχνα ζώου και ποτέ ανθρώπου. Ο αρχαίος Αιγύπτιος ιατρός γνώριζε μόνο τα οστά κι ορισμένα εσωτερικά όργανα: την καρδιά, τον εγκέφαλο, τους πνεύμονες, το στομάχι, το ήπαρ, τον σπλήνα, τους νεφρούς, τα έντερα, την ουροδόχο κύστη. Δεν υπήρχε καμιά διάκριση μεταξύ μυών ή φλεβών και αρτηριών. Γνωρίζει ότι το σύστημα των αγγείων ανήκει στην καρδιά, αλλά τίποτα περισσότερο.

ΤΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Τι επιτυχίες να είχαν με τις θεραπείες τους; Όσον αφορά τις εσωτερικές παθήσεις, δεν ξέρουμε τίποτα. Οι πληροφορίες μας αναφέρονται μόνο σε τραύματα και κατάγματα, ό,τι, δηλαδή, ήταν ο Αιγύπτιος ιατρός σε θέση να θεραπεύσει. Τα κείμενα που διασώθηκαν είναι αρκετά για να προκαλέσουν το θαυμασμό μας, όσο τουλάχιστον και οι εκδηλώσεις τού μυθικού εκείνου πολιτισμού.
[1] Georg Moritz Ebers (1837-1898), Γερμανός αρχαιολόγος που ασχολήθηκε ειδικά με τη μελέτη της αιγυπτιακής γλώσσας και αρχαιολογίας. Ταξίδεψε επανειλημμένα στην Αίγυπτο και το 1873 ανακάλυψε ιατρικό πάπυρο (16ος π.Χ.), που έμεινε γνωστός σαν «πάπυρος τού Έμπερς».