8/4/09

Οι μεγάλες διαμάχες [69]

Όσο είναι ουσιαστικό και τελειωτικό το χτύπημα που κατάφερε ο Λάζαρος Σπαλαντσάνι κατά της θεωρίας της αυτόματης γένεσης με τους αυστηρά μεθοδευμένους πειραματισμούς του, άλλο τόσο είναι αλήθεια ότι έμεινε αγκιστρωμένος σε εσφαλμένες εμβρυολογικές θεωρίες. Τα ίδια του τα πειράματα, όταν θα επαναληφθούν ύστερα από 40 χρόνια από τον Ζαν-Λουί Πρεβό (1790-1850) και τον Ζαν-Μπατίστ Ντιμά (1800-1884), θα αποτελέσουν την πειστικότερη απόδειξη των σφαλμάτων του.

Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΜΒΡΥΟΥ
Αφού αποδείχθηκε το σφάλμα της θεωρίας της αυτόματης γένεσης και έγινε γενικά αποδεκτός ο αφορισμός του Χάρβεϊ ότι «το παν γεννιέται εξ ωού», παρουσιάστηκε το πρόβλημα του σχηματισμού και της ανάπτυξης από το αρχικό ωό του νέου οργανισμού.
Ήδη ο Αριστοτέλης στις θαυμάσιες εμβρυολογικές του σελίδες και ειδικότερα στα έργα του «Ιστορίες περί ζώων» και «Περί ζώων γένεσης», αφού εξετάζει το πρόβλημα, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα όργανα και οι σχηματισμοί του νέου οργανισμού αναπτύσσονται από την αδιαφοροποίητη ύλη του ωαρίου, που δέχεται τη ζωτική ενέργεια του ανδρικού σπέρματος.
Η θεωρία αυτή έχοντας την εγγύηση ενός τόσο μεγάλου ονόματος, δεν συνάντησε αντιρρήσεις διαμέσου των αιώνων, μέχρι τη στιγμή που μεσολάβησε μια ουσιώδης παρατήρηση του Μαλπίγγι που άνοιξε νέους ορίζοντες. Όλα αυτά περιλαμβάνονται σε δύο του κυρίως εμβρυολογικές πραγματείες με τους τίτλους «Περί του σχηματισμού του νεοσσού εντός του ωού» και «Παρατηρήσεις επί του επωαζόμενου ωού», που γράφτηκαν και οι δύο το 1672. Στα βιβλία αυτά ο Μαλπίγγι υποστηρίζει ότι στο ανεπώαστο αυγό μπορούσε να διακρίνει κανείς τη μορφή του εμβρύου και συνεπώς ο νέος οργανισμός υπάρχει εκεί προσχηματισμένος και αρχίζει να αναπτύσσεται με την επέμβαση της γονιμοποίησης.
Έτσι, η θεωρία του Αριστοτέλη από τη μια, που την ακολουθούσε ο Χάρβεϊ και πολλοί άλλοι και από την άλλη η θεωρία που στηρίχθηκε στην παρατήρηση του Μαλπίγγι, αποτελούν τις δύο αντίπαλες εμβρυολογικές σχολές του 18ου αιώνα: της επιγενέσεως και του προσχηματισμού.
Οι υποστηρικτές της επιγενέσεως διαβεβαίωναν ότι τόσο το έμβρυο, όσο και τα τέλεια άτομα προέρχονταν από τη διαφοροποίηση της αδιαφοροποίητης ουσίας του ωαρίου υπό την επίδραση της «ζωτικής δύναμης» του ανδρικού σπέρματος. Οι οπαδοί της θεωρίας του προσχηματισμού υποστήριζαν ότι μέσα στο αυγό υπάρχουν πριν από τη γονιμοποίηση τα όργανα του εμβρύου, με τη μορφή νημάτων που το καθένα τους κλείνει μέσα του «δυνάμει» ένα όργανο ή ένα μέρος του σώματος.

Η ΜΗΧΑΝΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΑΠΕΙΛΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΔΟΓΜΑ
Η επικράτηση της θεωρίας του προσχηματισμού βρίσκει έδαφος γονιμοποιημένο από τις μηχανιστικές αντιλήψεις των πρώτων δεκαετιών του 17ου αιώνα, στις οποίες η θεωρία αυτή ανταποκρινόταν πολύ καλύτερα από την άλλη της επιγένεσης. Ακολουθώντας το δρόμο του Μαλπίγγι δεν υπήρχε ανάγκη να καταφύγει κανείς σε «ζωτικές δυνάμεις» για να εξηγήσει το σχηματισμό των διαφόρων οργάνων και τμημάτων του εμβρύου. Μια τέτοια θεωρία είχε ακόμα το προσόν να βρίσκεται στα πλαίσια του αντι-αριστοτελισμού, που ενέπνεε την επιστημονική σκέψη από την εποχή του Γαλιλαίου και δώθε. Αυτοί υπήρξαν προφανώς οι λόγοι που έκαναν πρόσωπα του κύρους του Σπαλαντσάνι, να αποδεχτούν μια τόσο βασικά εσφαλμένη θεωρία.

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΕΡΙΠΛΕΚΟΝΤΑΙ
Τα πράγματα περιπλέκονται με την ανακάλυψη ή πιο σωστά την πρώτη παρατήρηση των σπερματοζωαρίων από τον φοιτητή του Πανεπιστημίου του Λέιντεν, Λούντβιχ Χαμ, το 1677. Ο Χαμ είχε ανακοινώσει την παρατήρησή του στον Λέβενχουκ, που καταλαβαίνοντας τη σημασία της έκανε εκτεταμένες μελέτες με αποτέλεσμα να αναγνωρίσει σπερματοζωάρια μέσα στο σπέρμα πολυάριθμων ζώων. Ενθουσιασμένος από την ανακάλυψη, αναζήτησε τον τόπο του σχηματισμού τους και προσπάθησε να ερμηνεύσει τη λειτουργία τους.
Σύντομα εντόπισε την έδρα του σχηματισμού τους στους όρχεις και προέβλεψε τη γένεσή τους δια διχοτόμησης, πράγμα που θα παρατηρηθεί στο μικροσκόπιο μόλις το 1847 από τον Καρλ Μπογκισλάους Ράιχερτ.
Ο Λέβενχουκ όμως υπέπεσε στο σφάλμα να υπερτιμήσει την αξία των σπερματοζωαρίων και να τα θεωρήσει «έμβρυα σε μικρογραφία». Ήταν τόσο ο ενθουσιασμός μερικών επιστημόνων στα τέλη του 17ου αιώνα σχετικά με την αντίληψη αυτή, ώστε να νομίζουν ότι βλέπουν στο μικροσκόπιο σε κάθε σπερματοζωάριο ένα ανθρωπάριο με όλα τα μέλη ενός εμβρύου, ακόμα και με τον ομφάλιο λώρο (την ουρά του).
Χάρη στις αντιλήψεις αυτές, οι υποστηρικτές της θεωρίας του προσχηματισμού ονομάστηκαν «σπερματοζωιστές». Οι αντίθετοι, που ακολουθώντας τον Μπιφόν δεν έβλεπαν στο σπερματοζωάριο τίποτα περισσότερο από «συγκρίματα οργανικών μορίων», συγκροτημένα υπό την επίδραση της «βλαστικής δύναμης»
[1] και έριχναν το βάρος στο ωάριο, ονομάστηκαν «ωαριστές».
Στη δεύτερη ομάδα προσκολλήθηκε ο Σπαλαντσάνι εκτός από τους άλλους λόγους και εξαιτίας των πειραμάτων του σύγχρονού του βιολόγου Σαρλ Μπονέ (1720-1793), με τον οποίο διατηρούσε στενή αλληλογραφία. Ο Μπονέ, με την ανακάλυψη της παρθενογένεσης των αφιδών (της μελίγκρας) των φυτών, φαινόταν να προσφέρει στους ωαριστές, κατά τη γνώμη τους τουλάχιστον, μια ακαταμάχητη απόδειξη.

ΜΙΑ ΑΛΗΘΕΙΑ ΠΟΥ ΟΔΗΓΕΙ ΣΕ ΠΛΑΝΗ
Ενθουσιασμένος ο Μπονέ από την ανακάλυψή του θέλησε να βγάλει γενικότερα συμπεράσματα, που να μπορούν να εξηγήσουν τη διατήρηση του είδους στην περίπτωση της παρθενογένεσης. Πώς ήταν δυνατόν άτομα που γεννήθηκαν από ένα ωάριο, να δημιουργήσουν άλλα όμοιά τους όντα χωρίς κάποια εξωτερική παρέμβαση;
Ο Μπονέ απαντούσε με τη θεωρία των «εγκλείστων»: στο προσχηματισμένο έμβρυο υπάρχει άλλο προσχηματισμένο έμβρυο, στο εσωτερικό του οποίου υπάρχει άλλο κοκ. Η παράδοξη αυτή θεωρία που η σύλληψή της από έναν επιστήμονα της ευφυΐας του Μπονέ μάς φαίνεται ανεξήγητη, δεν έγινε δεκτή ούτε από τον «ωαριστή» Σπαλαντσάνι. Ούτε αυτός όμως μπόρεσε να την αντικαταστήσει με κάτι καλύτερο.

ΚΑΘΕ ΜΕΓΑΛΟΦΥΪΑ ΕΧΕΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ
Πολλές φορές όμως τα πειράματα του Σπαλαντσάνι και τα αποτελέσματά τους έμειναν για τον ίδιο τον εμπνευστή και εκτελεστή τους ακατανόητα. Ένα παράδειγμα: ο Σπαλαντσάνι διηθώντας το σπερματικό υγρό, το απογύμνωνε τελείως από τα περιεχόμενα σπερματοζωάρια. Όταν το υγρό αυτό ερχόταν κατόπιν σε επαφή με τα ωάρια, δεν ελάμβανε χώρα γονιμοποίηση. Τι θα ήταν πιο φυσικό για τον Σπαλαντσάνι από το να συλλάβει το γονιμοποιητικό ρόλο των σπερματοζωαρίων; Και όμως δεν το συνέλαβε! Το ίδιο ακριβώς πείραμα, όταν επαναλήφθηκε ύστερα από 40 χρόνια από τους Πρεβό και Ντιμά, αποτέλεσε για τους ερευνητές αυτούς την απόδειξη της λειτουργίας των σπερματοζωαρίων.
Αν σκεφτούμε ότι ο Σπαλαντσάνι είχε κατορθώσει τεχνητή γονιμοποίηση, χρησιμοποιώντας το σπερματικό υγρό του αρσενικού ζώου, όχι μόνο σε ωάρια βατράχου, αλλά σε μια σκύλα, είχε δηλαδή πετύχει πράγματα που έφταναν να του δώσουν τον χαρακτηρισμό του μάγου στην εποχή του, η αποτυχία του στην ερμηνεία του ρόλου των σπερματοζωαρίων γίνεται ακόμα πιο χτυπητή. Μήπως όμως δεν είχε πετύχει θαυμάσια αποτελέσματα και στο πεδίο της επιλογής των καλύτερων φυλών ζώων για κτηνοτροφικούς σκοπούς; Μήπως η τόλμη του ήταν μικρή όταν αυτός, ένας κληρικός, δε δίστασε για χάρη της επιστημονικής έρευνας, να προκαλεί τεχνητή εκσπερμάτωση σε ζώα και ανθρώπους; Και όμως ο άνθρωπος που είχε αποδείξει την πλάνη του Μπιφόν γύρω από τα εγχυματόζωα, είχε πέσει ο ίδιος στο βαρύ σφάλμα να θεωρήσει τα σπερματοζωάρια παράσιτα ιδιαίτερου είδους που τρέφονται και αναπαράγονται μέσα στο ζώο που τα φιλοξενεί, παρόλο που κανείς δεν είδε ποτέ τον πολλαπλασιασμό τους.

ΕΝΑΣ ΣΙΩΠΗΛΟΣ ΣΟΦΟΣ
Ενώ αυτά συνέβαιναν, ένας άλλος σοφός κατάφερε με τα πειράματά του αποφασιστικό πλήγμα τόσο εναντίον των οπαδών του προσχηματισμού, όσο και εναντίον των αντιλήψεων των οπαδών της επιγένεσης. Το πλήγμα αυτό θα το εκτιμούσαν στην πλήρη αξία του ύστερα από αρκετές δεκαετίες.
Ο σοφός αυτός ήταν ο Κάσπαρ Φρίντριχ Βολφ (Caspar Friedrich Wolff). Γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1733 και σπούδασε στο Βερολίνο και στο Halle (1753-59). Ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της ιατρικής στο Halle το 1759 με τη διατριβή που δημοσίευσε με τον τίτλο «Θεωρία της γένεσης» (Theoria gemerationis), όπου αναπτύσσει τη θεωρία της επιγένεσης και στην οποία οφείλει τη θέση που κατέχει στην ιστορία της ιατρικής και της βιολογίας. Θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές της σύγχρονης εμβρυολογίας. Μελέτησε τα άνθη διαφόρων φυτών και διαπίστωσε ότι πρόκειται για διαφοροποιημένα φύλλα, θέτοντας τις βάσεις για τη θεωρία της μεταμόρφωσης των φυτικών οργάνων. Το 1767, εγκατέλειψε το Βερολίνο, αντιμετωπίζοντας την εχθρότητα των εκεί συναδέλφων του κι εγκαταστάθηκε στην Πετρούπολη, καθώς δέχτηκε την πρόσκληση της Αικατερίνης της Μεγάλης, που τον ονόμασε ιατρό της βασιλικής αυλής. Εκεί αφιερώθηκε σε ανατομικές έρευνες του μυοκαρδίου και του συνδετικού ιστού. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη μελέτη των τερατογενέσεων και οι μελέτες του αυτές συγκεντρώθηκαν στο Ανατομικό Εργαστήριο των Παραδόξων, ίδρυμα που λειτουργούσε τότε στην Πετρούπολη. Ο ξαφνικός του θάνατος το 1794 δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει το έργο του, ένα αριστούργημα ερευνητικής μεθόδου και ευφυούς ερμηνείας. Άφησε το έργο του σχεδόν απαρατήρητο μέσα στον κούφιο θόρυβο των υποστηριχτών των δύο αντιθέτων γενετικών θεωριών: του προσχηματισμού και της επιγένεσης.
Αντίπαλος της θεωρίας του προσχηματισμού, απέδειξε βασιζόμενος σε ευφυέστατα πειράματα, ότι είναι αδύνατον και με το πιο ισχυρό και τέλειο μικροσκόπιο να δει κανείς προσχηματισμένα όργανα ούτε στα φυτά ούτε στο έμβρυο του νεοσσού.
[2] Η θεωρία αυτή άλλωστε ερχόταν σε λογική αντίφαση με την έννοια της γένεσης: ό,τι είναι προσχηματισμένο δεν γεννιέται!
Έτσι ο Βολφ τάσσεται υπέρ της θεωρίας της επιγένεσης, για την οποία, αν και αναγνωρίζει την παρέμβαση κάποιας δύναμης, βιταλιστικής έμπνευσης, πραγματοποιεί αυστηρές και οξείες παρατηρήσεις, που ανοίγουν το δρόμο προς τη σύγχρονη βιολογία.
Παρόλα αυτά, κανείς από τους σύγχρονούς του δε φαίνεται να αντιλήφθηκε τη σημασία των μελετών του και κανείς δε φρόντισε για τη δημοσίευση των έργων του. Αλλά μήπως είναι αυτό το πρώτο παράδειγμα στην ιστορία της ιατρικής; Το ίδιο είχε συμβεί και στην περίπτωση του Κανάνο. Έτσι θυμάται κανείς τη συμβουλή του Πλαύτου προς κάποιον από τους «ήρωες» του: «Θέλεις να γίνεις βασιλιάς; Πήγαινε στην πλατεία, άρχισε να φωνάζεις: ‘Είμαι βασιλιάς!’ και μην κουραστείς να ξεφψνίζεις! Αργά ή γρήγορα θα βρεις κάποιον να σε ακούσει και να σε πιστέψει». Ο Βολφ ήταν πράγματι ένας βασιλιάς στον τομέα του... αλλά δεν το φώναξε ποτέ!


[1] «Βλαστική δύναμη» και «μόρια» είναι βασικές έννοιες της βιολογικής θεωρίας του Μπιφόν.[2] Αυτό το παρουσίασε στο έργο του «Περί του σχηματισμού των εντέρων», που δημοσιεύτηκε στην Πετρούπολή το 1798.

Δεν υπάρχουν σχόλια: