Οι τελευταίες μεγάλες κατακτήσεις [88]

Η μεταβολή του κρασιού σε ξύδι και το ξίνισμα του γάλατος είναι μια υπόθεση καθημερινή. Κι όμως οι κοινοτυπίες αυτές στάθηκαν αφορμή για μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις της επιστήμης, από την οποία ακριβώς γεννήθηκε η σύγχρονη μικροβιολογία.
Οι παραγωγοί μερικών εκλεκτών γαλλικών κρασιών ήταν αναστατωμένοι λόγω των ζυμώσεων που υφίσταντο τα κρασιά τους, προκαλώντας τους τεράστιες οικονομικές ζημιές. Για το θέμα τους απευθύνθηκαν στον τότε υφηγητή της έδρας της χημείας στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου. Επρόκειτο για τον Λουί Παστέρ (Louis Pasteur) (1822-1895), που είχε γίνει υφηγητής το 1852, αφού προηγουμένως είχε διδάξει χημεία - από το 1848 - στο Λύκειο της Ντιζόν.
Γιος βυρσοδέψη από το Αρμπουά, ο Παστέρ είχε πάρει δίπλωμα φιλολογίας από την Μπεζανσόν το 1840 σε ηλικία μόλις 18 ετών. Ύστερα από δύο χρόνια έπαιρνε και το πτυχίο των μαθηματικών από το Πανεπιστήμιο της Ντιζόν. Οι διδάσκαλοί του είχαν χαρακτηρίσει την επίδοσή του στη χημεία μέτρια! Μήπως όμως και ο Τζιουζέπε Βέρντι δεν είχε απορριφθεί στη μουσική σύνθεση λόγω ανεπαρκούς επίδοσης;
Από ένα όμως παιχνίδι της τύχης έγινε αμέσως μετά την κρίση του αυτή γνωστός, όταν ήταν βοηθός στον Αντώνιο Μπαλάρ (1802-1876) στην École Normale στο Παρίσι. Επρόκειτο για μια περίεργη χημική ανακάλυψη: οι κρύσταλλοι του τρυγικού οξέος έτρεφαν το επίπεδο του πολωμένου φωτός. Ο Παστέρ συσχέτισε αμέσως το φαινόμενο με την ημιεδρικότητα των κρυστάλλων αυτών.
Τα νεανικά του πειράματα συνέχισε από την πανεπιστημιακή πια έδρα. Τότε ανακάλυψε ότι το «penicillium glaucum» (είδος μύκητα από τον οποίον σήμερα παράγεται η πενικιλίνη) τρεφόταν μόνο με τη δεξιόστροφη μορφή του τρυγικού οξέος. Συνεπώς οι ζωντανοί οργανισμοί ήταν σε θέση να ξεχωρίσουν μεταξύ τους τις οπτικά ενεργείς μορφές μιας ένωσης που οι χημικές τους ιδιότητες ήταν όμως οι ίδιες. Οι μελέτες και οι παρατηρήσεις αυτές οδήγησαν τον Παστέρ να ασχοληθεί με τους μικροοργανισμούς.
Σύμφωνα με τις μηχανιστικές θεωρίες της εποχής του, οι μικροοργανισμοί ήταν αυτόματα προϊόντα της χημικής διεργασίας της ζύμωσης. Η θεωρία δηλαδή της αυτόματης γένεσης ξαναζούσε υπό νέα μορφή: από τη ζύμωση προέρχονταν λευκωματούχες ενώσεις όπως η μαγιά, που αποτελούσαν την ουσία από την οποία γεννιόνταν κατόπιν αυτόματα οι μικροοργανισμοί.
Ο Παστέρ όμως, ανακαλύπτοντας την παρουσία διαφόρων μικροοργανισμών σε όλες τις γνωστές ζυμώσεις (του κρασιού, της μπύρας, του γάλατος), έκανε τη σκέψη ότι αντί αυτά να είναι τα προϊόντα, μπορούσαν να είναι τα αίτια των ζυμώσεων. Γιατί πώς θα μπορούσαν να προκύψουν τόσο διαφορετικοί μικροοργανισμοί από την ίδια χημική διεργασία; Δεν θα ήταν λογικότερη η σκέψη ότι μικροοργανισμοί διαφορετικοί, βρίσκοντας το κατάλληλο περιβάλλον δημιουργούσαν την ίδια χημική διεργασία;

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ
Ο Παστέρ επανέλαβε τα πειράματα του Σπαλαντσάνι υπό τελειότερη μορφή. Οι αποδείξεις του κατά της αυτόματης γένεσης έδειχναν οριστικές. Την αντίδραση εναντίον του ανέλαβε ο Φ.Α. Πουσέ (1800-1872), διάσημος καθηγητής της ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ρουέν. Οι αντιρρήσεις του προέρχονταν από τον Νίντχαμ, προπαντός δε μία: όταν υποβάλουμε σε θέρμανση μια ουσία, δεν υφίσταται ζύμωση και συνεπώς δεν γεννά πια μικροοργανισμούς, γιατί η θέρμανση της αλλοιώνει τη φύση.
Ο Παστέρ απάντησε με ένα πείραμα αναμφισβήτητης τελειότητας. Έβαλε σε διάφορες φιάλες ζωμό και τις υπέβαλε στην επίδραση πολύ υψηλής θερμοκρασίας (τις αποστείρωσε). Μερικές άφησε ανοιχτές για να μπαίνει ο αέρας ελεύθερα. Άλλες τις εφοδίασε με ένα κυρτό λαιμό που εφάρμοσε απόλυτα, αλλά το στόμιό του έμενε ανοικτό: εκεί τοποθέτησε βαμβάκι ώστε ο αέρας που έμπαινε να φιλτράρεται. Στις πρώτες φιάλες σύντομα ο ζωμός υπέστη αποσύνθεση, ενώ στις δεύτερες δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Πήρε τότε τα βύσματα του βαμβακιού που έκλειναν τα στόμια των λαιμών τους και τα έβαλε σε αποστειρωμένο ζωμό. Αυτός υπέστη αποσύνθεση, ταχύτατα, πράγμα που σήμαινε ότι τα βύσματα ήταν γεμάτα από τα σπέρματα της αποσύνθεσης, που δεν είχαν μπορέσει να εισδύσουν στα εσωτερικό των φιαλών.

ΜΗΠΩΣ ΟΙ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΤΙΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ;
Η σκέψη αυτή γεννήθηκε έντονη στη διάνοια του Παστέρ. Και τώρα, όπως και στην περίπτωση του ταπεινού δικηγόρου του Λόντι, του Αγκοστίνο Μπάσσι, οι μεταξοσκώληκες επρόκειτο να δώσουν την πρώτη απάντηση.
Η βιομηχανία του μεταξιού ήταν ζωτικής σημασίας για τη γαλλική οικονομία: τα γαλλικά μεταξωτά και φυσικά η γαλλική μόδα ήταν κυρίαρχοι του καλού γούστου σε διεθνή κλίμακα. Φυσικό λοιπόν ήταν να συγκινηθεί ιδιαίτερα η γαλλική κυβέρνηση από μια νόσο των μεταξοσκωλήκων, που αποδεκάτιζε το προσοδοφόρο έντομο. Απευθύνθηκαν στον Παστέρ. Κι αυτός, ύστερα από μακρά και εμπεριστατωμένη μελέτη ανακάλυψε το αίτιο. Επρόκειτο για το μικρόβιο «νόσημα του βόμβυκος» που μεταδιδόταν με τον αέρα. Τα μέτρα που πρότεινε έσωσαν την μεταξοπαραγωγή.
Από τους μεταξοσκώληκες ο Παστέρ ο Παστέρ πέρασε στη μελέτη των αιτιών άλλων νόσων. Ανακάλυψε το μικρόβιο του άνθρακος, το μικρόβιο της ερυθράς των χοίρων, τη μικροβιακή προέλευση της λύσσας και τον στρεπτόκοκκο που προκαλούσε τον επιλόχειο πυρετό.
Πειραματίστηκε εμβολιάζοντας ζώα με μικρόβια μειωμένης λοιμογόνου δύναμης και διαπίστωσε ότι σπάνια νοσούσαν τα ζώα ή και παρουσίαζαν ύστερα από αυτό ανοσία. Τα συμπεράσματά του συνέβαλαν σημαντικά στη μετέπειτα πρόοδο των εμβολιασμών.
Όταν το 1895 ο Παστέρ πέθανε στην Γκαρς, η θεωρία της ζωντανής μόλυνσης είχε θριαμβεύσει. Τα «νοσηρά σπέρματα» του Φρακαστόρο είχαν αποκαλυφθεί πραγματικότητα κάτω από το μικροσκόπιο. Έτσι αποδείχθηκε για άλλη μια φορά ότι η θεωρητική σκέψη και εμπειρία πρέπει να στηρίζουν η μία την άλλη, αν πρόκειται να προσφέρουν αληθινή γνώση.

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙ ΜΕΓΑΛΑ ΒΗΜΑΤΑ
Ο δρόμος ήταν πια ανοικτός για μια σύγχρονη παθολογία. Μπορεί ο Καρλ Ροκιτάνσυ (1802-1878) να μην επηρεάστηκε από την πρόοδο και να έμεινε ο τελευταίος ανατόμος και παθολόγος σε «στυλ Μοργκάνι», αλλά ο Ρούντολφ Φίρχοβ (Rudolph Virchow) (1821-1902) διατύπωσε την κυτταρική παθολογία με σύγχρονους όρους: τα νοσηρά φαινόμενα ήταν εκδήλωση των αντιδράσεων των κυττάρων στο αίτιο της νόσου, της οποίας η ουσία βρισκόταν στην αλλοίωση ενός τμήματος του οργανισμού, είτε για κύτταρο επρόκειτο είτε για κυτταρικό σύνολο (ιστό ή όργανο). Το άρρωστο μέρος του σώματος βρισκόταν σε παρασιτική σχέση με τον υπόλοιπο οργανισμό. Πολλές από τις ερμηνείες της παθολογίας του Φίρχοβ αποδείχθηκαν αργότερα λανθασμένες, η βασική του όμως θέση ωφέλησε την παθολογία τεράστια.
Περίπου 2.300 χρόνια πριν από τον Φίρχοβ έγραφε ο μεγάλος Ιπποκράτης: «Το σώμα είναι σε όλα και καθ’ όλα ίδιο και όμοιο προς εαυτό και έχει όλα του τα μέρη, μικρά και μεγάλα, κατασκευασμένα κατά τον ίδιο τρόπο. Και αν το τραυματίσουμε, αφαιρώντας του ένα μικρό τμήμα, θα υποφέρει από αυτό το σώμα ολόκληρο, οποιοδήποτε κι αν είναι το μικρό εκείνο τμήμα, μια και το ελάχιστο τμήμα του σώματος έχει όλα όσα έχει και το πιο μεγάλο». Πριν από 300 περίπου χρόνια έγραφε ο Μαλπίγγι στον πρόλογο του έργου του «Περί της λεπτής κατασκευής των σπλάγχνων»: «Αν θίξουμε τα ‘ελάχιστα’, αυτό έχει αντίκτυπο σε όλη την αρμονία ενός ζωντανού πλάσματος και ολόκληρο το σώμα του κινητοποιείται από τις κινήσεις του πόνου ή της ηδονής που προέρχονται από αυτό και αντίστροφα είναι αναπόφευκτο να παίρνουν μέρος τα ‘ελάχιστα’ όταν πάσχουν τα μεγαλύτερα και κύρια σπλάγχνα». Δεν μπορεί να μη θαυμάσει κανείς το μεγαλείο του πνεύματος όταν βλέπει τη μεγαλειώδη προαίσθηση του Ιπποκράτη και τη διαπίστωση του Μαλπίγγι να παίρνει το σωστό όνομα «κύτταρο» ύστερα από χιλιετηρίδες για τον πρώτο, αιώνες για τον δεύτερο, από τον Γερμανό σοφό του 19ου αιώνα.

Ο ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΝΕΤΑΙ
Τώρα η παρατήρηση είναι προσεκτικότερη, οξύτερη, η αναζήτηση των συμπτωμάτων πιο λεπτομερής. Ο γιατρός που ο Λουκιανός ειρωνευόταν «μυριστή αγγείων και ριζοσυλλέκτη», ανακάλυψε το στηθοσκόπιο [Θεόφιλος-Ρενέ Λαεννέκ (Théophile René Hyacinthe Laënnec), 1781-1826] και νίκησε τον επιλόχειο πυρετό [Ιγκνάτς Φιλίπ Ζέμμελβαϊς (Ignác Fülöp Semmelweis), 1818-1865], παρά τις αντιδράσεις εκείνων που δεν παραδέχονταν τα μικρόβια ως αιτία των νόσων.

Πολλοί ήταν οι μεγάλοι επιστήμονες της εποχής εκείνης που δεν πίστεψαν στο ρόλο των μικροβίων. Έφτασε όμως να τον παραδεχθεί ο Τζόζεφ Λίστερ (Joseph Lister) (1827-1912), και μόλις εξακρίβωσε ότι το φαινικό οξύ εξόντωνε τα μικρόβια, σκέφτηκε να το χρησιμοποιήσει σε ψεκασμούς του χώρου του χειρουργείου και των χειρουργικών εργαλείων. Αυτό έγινε για πρώτη φορά το 1865: ήταν τα γενέθλια της αντισηψίας.
Μια ακόμα κληρονομιά άφησε ο 19ος αιώνας στους επιγόνους: την ίδρυση του «Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού», - πρωτοπόρος της ιδέας του οποίου υπήρξε ένας Ιταλός, ο Φερντινάντο Παλασιάνο (Ferdinando Palasciano) (1815-1891), - με τη συμφωνία της Γενεύης το 1864.

Με ιδιαίτερο σεβασμό πρέπει να μνημονεύσουμε το όνομα της Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ (Florence Nightingale) (1820-1910) που δημιούργησε την πρώτη σχολή νοσοκόμων, έργο που στο παρελθόν ήταν αποκλειστικότητα της μοναστηριακής ιατρικής. Η φροντίδα των ασθενών ήταν κάτι που είχαν για αιώνες κρατήσει τα μοναστήρια, όπως και αυτή τη διδασκαλία της ιατρικής.
Με τις σύντομες αυτές παρατηρήσεις κλείνουμε τη συνοπτική μας ανασκόπηση της ιστορίας της ιατρικής και της βιολογίας. Ό,τι θα ακολουθούσε δε θα ήταν πια ιστορία. Θα ήταν το σήμερα, η δική μας ιατρική και η δική μας βιολογία.Το έργο όμως θα συνεχιστεί με την παρουσίαση των κυριότερων μορφών των νεότερων χρόνων που στάθηκαν οι θεμελιωτές των όσων ανακαλύπτει και εφαρμόζει η σύγχρονη επιστήμη, και ο αντίλαλος του έργου των οποίων είναι αισθητός σε κάθε ιατρική πρόοδο του αιώνα μας.