Όλο τον 17ο και 18ο αιώνα, μια ατέλειωτη σειρά από επιδημίες, αλλά και ενδημικές νόσους, ήταν μόνιμη μάστιγα της ανθρωπότητας, προκαλώντας χιλιάδες θύματα κάτω από τα μάτια των γιατρών, που ήταν ανίκανοι να αντιδράσουν. Η πανώλης, η χολέρα, η ιλαρά, η ευλογιά έκαναν περιοδικά την εμφάνισή τους στις διάφορες περιοχές της Ευρώπης σπέρνοντας παντού τον τρόμο. Τόσο λίγα γνώριζαν οι γιατροί για τη φύση των νόσων αυτών, ώστε τις ονόμαζαν αδιακρίτως όλες με το κοινό όνομα «λοιμός». Έτσι η διαφοροποίηση των συμπτωμάτων της μιας από την άλλη ήταν θεωρητικά αδύνατη. Έφτανε, όπως μπορεί να αντιληφθεί κανείς διαβάζοντας στα κείμενα της εποχής εκείνης την περιγραφή των συμπτωμάτων των επιδημιών, να χαρακτηρίζεται ως πανώλης μια νόσος που ήταν οπωσδήποτε ελονοσία ή εξανθηματικός τύφος ή ακόμα και ιλαρά.
Το βαθύ σκοτάδι μέσα στο οποίο παρέπαιαν οι γιατροί της εποχής εκείνης, συνετέλεσε αφάνταστα στη μεγάλη άνθηση της συγγραφικής τους παραγωγής με θέμα την πανώλη, για την οποία γράφηκαν αρκετά συγγράμματα από τους αρχαίους χρόνους μέχρι την Αναγέννηση. Ακόμα κι η σύφιλη, όταν πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρώπη μετά την επιστροφή του Κολόμβου από την Αμερική, με τη μορφή εκτεταμένης επιδημίας, χαρακτηρίστηκε ως πανώλη.
Η ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΔΙΕΓΕΙΡΕΙ ΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
Ο ιατρικός κόσμος και οι πιο μορφωμένοι δεν ήξεραν προς τα πού να στραφούν. Κατηγορούσαν τη μόλυνση της ατμόσφαιρας, τις επιδράσεις των άστρων, τη διαδοχή των εποχών, εχθρικές δυνάμεις που έπρεπε να εξευμενίσουν.
Στην Ιλιάδα τα βέλη του Απόλλωνα πετώντας για 9 μέρες πάνω από το στρατόπεδο των Αχαιών ήταν η αιτία της «νούσου», του λοιμού, που αποδεκάτιζε το στρατό που πολιορκούσε την Τροία. Στη συγκέντρωση των Ελλήνων αρχηγών αναζητείται τρόπος να εξευμενιστεί ο «δαίμονας» για να σωθεί το στρατόπεδο!
Χιλιάδες χρόνια αργότερα, οι αντιλήψεις δεν είχαν αλλάξει: οι αρχές του Μιλάνου οργανώνουν λιτανεία ύστερα από αίτηση του πληθυσμού και με την έγκριση του καρδιναλίου Φεντερίκο Μπορρομέο, για να απομακρύνουν την πανώλη! Οι «δηλητηριαστές» που έφεραν τη νόσο διαπομπεύονται στους δρόμους της πόλης και καταδικάζονται σε τραγικό θάνατο.
Η σύγχυση γύρω από την προέλευση των επιδημιών φαίνεται στις γραμμές του μεγάλου ιστορικού του Πελοποννησιακού Πολέμου, του Θουκυδίδη. Μιλώντας για τον μεγάλο «λοιμό» του 429 π.Χ. στην Αθήνα, γράφει: «οι πρώτοι που μολύνθηκαν ήταν οι κάτοικοι του Πειραιώς, για τους οποίους λεγόταν ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν ρίξει δηλητήριο στις στέρνες: στον Πειραιά, πράγματι, δεν υπήρχαν ακόμα κρήνες με τρεχούμενο νερό»: Δεν ξέρουμε βέβαια αν αναζητήθηκαν οι «δηλητηριαστές», πράγμα που πάντως έγινε στο Μιλάνο, 20 αιώνες αργότερα.
Είναι γεγονός ότι είχαν επιχειρηθεί μερικές πιο σοβαρές απόπειρες αντιμετώπισης του κακού. Έκαιγαν τους νεκρούς και τα ρούχα τους και απομόνωναν τους αρρώστους. Η νήσος Τιβερίνα στην αρχαία Ρώμη, ήταν ένας θαυμάσιος τόπος απομόνωσης και γι’ αυτό προφανώς ιδρύθηκε εκεί αργότερα το μεγαλύτερο Νοσοκομείο της πόλης. Ή απομονώνονταν οι υγιείς από τους ασθενείς, όπως μας περιγράφει ο Βοκκάκιος για τους ήρωες του «Δεκαημέρου» του, που είχαν αποσυρθεί σε μια βίλα έξω από την πόλη και περίμεναν εκεί να περάσει η επιδημία της πανώλης, ενώ διηγούνταν τις πασίγνωστες ιστορίες τους.
Τι μπορούσε όμως κανείς να περιμένει από τόσο γενικά μέτρα, όταν τίποτα δεν ήταν γνωστό για τη φύση των επιδημιών και δεν υπήρχε ούτε υποψία για ασηψία και αντισηψία;
ΟΙ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΕΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΙΣ ΔΕΝ ΑΡΚΟΥΝ
Ούτε κι όταν ο Φρακαστόρο μίλησε με την ευκαιρία της σύφιλης για «ζωντανή μόλυνση», κατόρθωσε να βελτιώσει την κατάσταση, έστω και για λίγο.
Οι θεραπευτικές συμβουλές του ιδίου εξακολουθούσαν να μένουν στο επίπεδο που ήταν πριν χιλιάδες χρόνια. Συμβούλευε για τη θεραπεία της σύφιλης ραντισμούς που γίνονταν με νερό με τη βοήθεια ενός μικρού κλαδιού από ιερόξυλο. Και όταν κατά τη διάρκεια της γνωστής συνόδου του Τριδέντρου, όπου ο Φρακαστόρο ήταν ο επίσημος ιατρός, ξέσπασε επιδημία, το μόνο που συμβούλευε ήταν η μεταφορά των πατέρων σε άλλη πόλη και η τήρηση ορισμένων στοιχειωδών κανόνων υγιεινής.
ΟΙ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ
Με την ανατροπή της θεωρίας της αυτόματης γένεσης και την ανακάλυψη του ακάρεως σαν αίτιο της ψώρας, η επιστήμη βρίσκεται στο σωστό δρόμο. Στον ίδιο αιώνα, όμως είχε δημιουργηθεί και ο κατάλληλος άνθρωπος για τις νέες ιδέες, ο επιστήμονας με την πειραματική νοοτροπία, οξύς παρατηρητής και θαρραλέος πειραματιστής.
Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με ορισμένες μεγαλοφυείς εμπνεύσεις, που θα θεωρηθούν ως οι πιο επιτυχείς ανακαλύψεις του 18ου αιώνα, θα οδηγήσουν στον πρώτο καρπό της νέας επιστήμης στο πεδίο της κοινωνικής ιατρικής: στην αξιοποίηση του δαμαλισμού κατά της ευλογιάς.
Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΕΥΛΟΓΙΑΣ
Σε όλο το 18ο αιώνα η ευλογιά δεν έλειψε καθόλου από την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ύστερα από μια επιδημία στο Τσέστερ της Αγγλίας (1774) οι υγειονομικές αρχές έκαναν μια έρευνα, από την οποία διαπίστωσαν ότι μόνον το 15% του πληθυσμού δεν είχε προσβληθεί σε προηγούμενες επιδημίες. Το 53% του πληθυσμού που είχε προσβληθεί την τελευταία φορά παρουσίασε θνησιμότητα 17% που αν γινόταν αναγωγή της στο σύνολο του πληθυσμού έπεφτε στο 9%. Αυτό σήμαινε ότι αν η προηγούμενη προσβολή της ευλογιάς ήταν ελαφριά ώστε να επιζήσει το άτομο, το έκανε απρόσβλητο από μελλοντικές επιδημίες.
Τότε έγινε στη Δύση γνωστό ότι η ανοσοποίηση κατά της ευλογιάς προκαλείτο τεχνητά από αιώνες στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Τη σχετική ανακοίνωση έκανε στη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου το 1713 ο Έλληνας από τη Χίο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πάδοβα Εμμανουήλ Τιμόνης υπό τον τίτλο: «Περί της δια εντομών ή εμβολιασμού παραγωγής της νόσου της ευλογίας, ως τελείται στην Κωνσταντινούπολη».
Άλλος Έλληνας γιατρός, ο αρχίατρος του Μ. Πέτρου της Ρωσίας, Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) από την Κεφαλληνιά, έκανε νέα ανακοίνωση στη Royal Society το 1716 υπό τον τίτλο: «Νέα και ασφαλή μέθοδος πρόκλησης της ευλογιάς με μετεμφύτευση».
Δυστυχώς οι δυο αυτές ανακοινώσεις δεν προκάλεσαν το ενδιαφέρον που έπρεπε. Το ενδιαφέρον των επιστημόνων κινήθηκε από μια γυναίκα, τη λαίδη Μαίρη Γουόρτλυ Μόνταγκιου που είχε εμβολιάσει τα παιδιά της κατά της νόσου στην Κωνσταντινούπολη. Αυτή έπεισε τον περίφημο Ρίτσαρντ Μιντ να γίνει ο απόστολος της προληπτικής αυτής μεθόδου.
ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΟΥ «ΕΥΛΟΓΙΑΣΜΟΥ»
Με τη μέθοδο των Τιμόνη και Πυλαρινού εξασφαλιζόταν μεν ισόβια ανοσία, υπήρχε όμως πάντοτε ο κίνδυνος μιας βαριάς εξέλιξης των συμπτωμάτων του εμβολιασμού. Παρόλα αυτά η μέθοδος διαδιδόταν. Στην Ιταλία οι πρώτοι εμβολιασμοί κατά της ευλογιάς έγιναν ιδιωτικά από τον Μπερναρντίνο Μοσκάτι το 1761 και από το γιο του Πιέτρο σε δημόσια κλίμακα το 1778.
ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ ΤΖΕΝΕΡ (EDWARD JENNER)
Εκείνος που κατόρθωσε να εξουδετερώσει τους κινδύνους του «ευλογιασμού», όπως λεγόταν η τεχνητή πρόκληση μιας ήπιας μορφής της νόσου και να απαλλάξει τους ανθρώπους από τη μάστιγα της ευλογιάς ήταν ο Έντουαρντ Τζένερ (1749-1823).
Ο σεμνός επιστήμονας, υπόδειγμα γιατρού κατά τα πρότυπα του Σύντενχαμ και μια από τις σπάνιες ενσαρκώσεις των αρχών του Ιπποκράτη, γεννήθηκε στο Μπέρκλεϋ. Υπήρξε ο ευνοούμενος μαθητής του Τζων Χάντερ, χάρις στην προστασία του οποίου θα μπορούσε να έχει μια θαυμάσια επαγγελματική καριέρα. Προτίμησε όμως να γυρίσει ως κοινοτικός ιατρός στο χωριό όπου γεννήθηκε, γοητευμένος προφανώς από τα ιδανικά της ανθρώπινης συναδέλφωσης που τόσο διακηρύσσονταν, χωρίς υποχρεωτικά και να εφαρμόζονται, στον αιώνα του.
Το χωριό τού πρόσφερε ένα αντικείμενο έρευνας μεγάλης σπουδαιότητας. Στις κτηνοτροφικές περιοχές οι χωρικοί ισχυρίζονταν πως όποιος είχε μια φορά μολυνθεί από την ευλογιά των αγελάδων (τη δαμαλίδα), δεν προσβαλλόταν πια από την ευλογιά του ανθρώπου. Το φαινόμενο αυτό το παρατηρούσαν ειδικά σε εκείνους που άρμεγαν αγελάδες, επειδή οι εκδηλώσεις της δαμαλίδας εντοπίζονται πιο πολύ στους μαστούς του ζώου.
Όταν το έμαθε αυτό ο Τζένερ το 1771, αποφάσισε να το ελέγξει προσωπικά. Αν αποδεικνυόταν αληθινό γεγονός, θα ήταν μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις στην ιστορία της ιατρικής.
Από τότε που πήρε ο Τζένερ την πρώτη πληροφορία μέχρι τότε που έκανε το πρώτο του πείραμα πέρασαν σχεδόν 25 χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα μελετούσε, παρατηρούσε, δοκίμαζε απογοητεύσεις και φλογιζόταν από ελπίδες.
Όταν νόμισε ότι είχε συμπληρώσει πια τις μελέτες και τις παρατηρήσεις του, αποφάσισε να δράσει. Στις 14 Μαΐου 1796 εμβολίασε για πρώτη φορά τον μικρό James Phipps με πύον που πήρε από μια φλύκταινα του δέρματος της χωρικής Sarah Nelmes που είχε μολυνθεί με δαμαλίδα.
Οι φλύκταινες των χεριών της άρρωστης θα εικονογραφήσουν το θεμελιώδες έργο του «Έρευνα επί των αιτιών και των αποτελεσμάτων της ευλογιάς της δαμάλας», που θα δημοσιευθεί στο Λονδίνο το 1798.
Η ΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ
Δεν ήταν, όμως, μόνον η περίσκεψη που είχε κάνει τον Τζένερ να καθυστερήσει τόσο την εφαρμογή και να περιμένει άλλα δύο χρόνια για την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων του δαμαλισμού. Υπήρχαν δύο σοβαροί λόγοι. Ο ένας ήταν: ο δαμαλισμός που γινόταν με πύον προερχόμενο από μολυσμένο άνθρωπο, θα είχε τα ίδια αποτελέσματα με τον ενοφθαλμισμό της νόσου απευθείας από το ζώο; Και ο δεύτερος: θα ίσχυε αυτό και για εμβολιασμούς που θα γίνονταν με πύον που θα προερχόταν από άνθρωπο, εμβολιασμένο προηγουμένως με πύον προερχόμενο από άλλον άνθρωπο;
Η λύση των προβλημάτων αυτών είχε βασική σημασία. Άρρωστα από δαμαλίδα ζώα δεν μπορούσαν να βρεθούν παντού και συνεπώς η εκτέλεση «αλυσιδωτών» δαμαλισμών από άνθρωπο σε άνθρωπο ήταν επιτακτική ανάγκη.
Την 1η Ιουλίου 1796 ο Τζένερ μετέφερε πύον από άνθρωπο με ευλογιά σε παιδί δαμαλισμένο. Το παιδί δεν αρρώστησε! Το πρώτο συνεπώς πρόβλημα ήταν λυμένο.
Ακολούθησαν πειράματα δύο ετών που έδωσαν την απάντηση και στο δεύτερο πρόβλημα: το υλικό του δαμαλισμού, η «δαμάλειος λύμφη» δεν έχανε, περνώντας από άτομο σε άτομο, τις ανοσοποιητικές της ιδιότητες.
Το 1857 οι Άγγλοι ύψωσαν μνημείο προς τιμή του μεγάλου συμπατριώτη τους στην πλατεία Τραφάλγκαρ του Λονδίνου. Η μεγαλύτερη όμως τιμή στη μνήμη του Τζένερ, είναι η στιγμή που το χέρι του παιδίατρου κάνει στο σώμα του μωρού τον σωτήριο σκαριφισμό που εκείνος εκτέλεσε για πρώτη φορά εδώ και 213 χρόνια στο απόμερο χωριό του Γκλόστερ, στη Δυτική Αγγλία.
Η ανακάλυψη ή η καθιέρωση του δαμαλισμού από τον Τζένερ ως προληπτικού εμβολιασμού, συνάντησε αρκετή αντίδραση, που αρκετές φορές εκδηλωνόταν με χιούμορ, όχι πάντοτε καλόγουστο.
Πολύς λόγος έγινε τότε γύρω από την πατρότητα της ανακάλυψης που θέλησαν να αποδώσουν σε άλλους ερευνητές, πράγμα που δε συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία της επιστήμης, μια και ο άνθρωπος δεν έπαψε να είναι πάντοτε ο ίδιος. Ο αναγνώστης γνωρίζει ότι ο δαμαλισμός ήταν γνωστός στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, όπου πραγματοποιείτο από ανθρώπους του λαού. Αυτό όμως δεν αποτελεί λόγο να θελήσει να αρνηθεί κανείς στον Τζένερ ότι συνέλαβε το θέμα αυτό από μια τελείως νέα άποψη. Ακόμα ότι το υπέβαλε στον επιστημονικό εκείνον έλεγχο που ήταν απαραίτητος για να καθιερωθεί ένα εμπειρικό μέτρο στην ιατρική πράξη, στην περιωπή που απέκτησε ο δαμαλισμός στο πλαίσιο της πρόληψης των νόσων. Και άλλες φορές στην ιστορία της ιατρικής οι παρατηρήσεις του λαού στάθηκαν αφορμή πλουτισμού της ιατρικής φαρέτρας με όπλα πρώτου μεγέθους. Κάθε φορά μεσολαβούσε μια διακεκριμένη προσωπικότητα, που για τον δαμαλισμό υπήρξε ο Τζένερ. Ειδικά, η καθιέρωση του δαμαλισμού δεν ήταν απλώς θρίαμβος της καθαρής επιστημονικής έρευνας, αλλά νίκη κατά του θανάτου που αφορούσε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αυτό δεν μπορούσε να το πετύχει ο εμπειρισμός, όσο κι αν η πρώτη παρατήρηση οφείλεται σε αυτόν, γιατί η ακτινοβολία του δε θα μπορούσε να ξεπεράσει τα όρια της στενής ανθρώπινης κοινότητας.
Ο ΔΑΜΑΛΙΣΜΟΣ ΔΙΑΔΙΔΕΤΑΙ
Παρά την κριτική, τις φιλονικίες και τη διακωμώδηση της προσπάθειας του Τζένερ, ο δαμαλισμός επικράτησε. Στα δύο τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα, τέσσερα δηλαδή χρόνια πριν από το θάνατο του Τζένερ, ο δαμαλισμός ήταν κιόλας γνωστός σε ολόκληρο τον κόσμο κι εκτελείτο παντού όπου υπήρχαν πολιτισμένοι άνθρωποι.
Έτσι συμβαίνει πάντοτε. Στην πρώτη φάση κάθε ανακάλυψης, η ανθρωπότητα που δέχεται μια ευεργεσία προτιμά να αγνοεί τον ευεργέτη που της την προσφέρει. Φυσικά, ανάμεσα στους πολλούς και στο πείσμα της ανοησίας του πλήθους, θα υπάρχουν πάντοτε οι λίγοι, τα φωτισμένα πνεύματα, που με το να είναι σε θέση να συλλάβουν την έκταση της προσφοράς, δεν αρνούνται στον ευεργέτη την τιμή που του αξίζει. Η προσφορά τους ως αντίδοτο κατά της γενικής στάσης δεν είναι λίγη, αφού χάρις σ’ αυτήν απομακρύνεται ο κίνδυνος να χάσει η ανθρωπότητα μια κατάκτηση λόγω της αδράνειας του πνεύματος των πολλών και του φθόνου που υποβόσκει στα βαθύτερα της ανθρώπινης ψυχής εναντίον εκείνου που υπερέχει.
ΤΑ ΦΩΤΙΣΜΕΝΑ ΠΝΕΥΜΑΤΑ
Στην πορεία των φωτισμένων πνευμάτων κατατάσσονται κι εκείνοι που με ευθύτητα έσπευσαν να αναγνωρίσουν στο πρόσωπο του Τζένερ τον απόστολο της σταυροφορίας εναντίον ενός από τους πιο θανάσιμους εχθρούς της ανθρωπότητας.
Πρώτος χρονολογικά ανάμεσα σ’ αυτούς υπήρξε ο Μπέντζαμιν Γουότερχαους (1754-1846). Πρόκειται για τον πρώτο καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Κολεγίου του Χάρβαρντ, που εξελίχθηκε αργότερα στον πανεπιστημιακό κολοσσό που σήμερα γνωρίζουμε. Ο Γουότερχαους όχι μόνον εμβολίασε πρώτο το γιο του, αλλά υπήρξε και φανατικός απόστολος της διάδοσης του δαμαλισμού στο νέο κόσμο.
Εκείνος που βοήθησε σημαντικά, με το παράδειγμα που πρόσφερε, τον Γουότερχαους στο έργο του, υπήρξε ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Τόμας Τζέφερσον. Ο Τζέφερσον υπέβαλε σε δαμαλισμό ολόκληρη την οικογένειά του.
Και η Ευρώπη έχει να παρουσιάσει αποστόλους του δαμαλισμού, ανάμεσα στους οποίους ιδιαίτερη θέση καταλαμβάνει ο Λουίτζι Σάκο (1769-1836). Ο Σάκο σπούδασε στην Παβία, όπου υπήρξε μαθητής ενός μοναδικού αστερισμού μεγάλων ονομάτων. Διδάσκαλοί του υπήρξαν ο Λάζαρος Σπαλαντσάνι, ο Αλέξανδρος Βόλτα και ο Αντώνιο Σκάρπα. Εκείνος όμως που περισσότερο από κάθε άλλον άφησε τη σφραγίδα του στην επιστημονική του κατάρτιση υπήρξε ο Γιόχαν Πέτερ Φρανκ (1745-1821).
ΓΙΟΧΑΝ ΠΕΤΕΡ ΦΡΑΝΚ
Ο μεγάλος αυτός γιατρός και δάσκαλος άφησε το 1785 το Πανεπιστήμιο του Γκαίτινγκεν για να καταλάβει την έδρα της πρακτικής και κλινικής ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. Εκεί ο Φρανκ έμεινε 10 χρόνια. Στο διάστημα αυτό αναμόρφωσε τις ιατρικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο που δίδασκε, αναδιοργάνωσε τα φαρμακεία και προπαντός εργάστηκε με τέτοια θέρμη για να μεταδώσει στους μαθητές του τους πόθους του για μια καλύτερη κοινωνία, ώστε να αφήσει τα ίχνη της διδασκαλίας του ανεξίτηλα στις ψυχές τους.
Κύριος καρπός του έργου του Φρανκ υπήρξε το σύγγραμμα της ζωής του,[1] το «Πλήρες σύστημα ιατρικής αστυνομίας». Ο πρώτος τόμος του έργου αυτού δημοσιεύθηκε το 1779 και ο τελευταίος λίγες μέρες πριν από το θάνατο του συγγραφέα (1821).
Στο βιβλίο αυτό ο Φρανκ μελετά τη δημιουργία οργανισμών σε άμεση εξάρτηση από τις διοικητικές αρχές του κράτους, ικανών να επεμβαίνουν εγκαίρως για την εξουδετέρωση «ορισμένων νοσογόνων αιτιών, τα οποία είτε δρουν σε μεγάλη κλίμακα επί των πληθυσμών ή δεν εξαρτώνται από την επέμβαση των ανθρώπων, και των πιο ευφυών» και «πολλά από τα οποία θα μπορούσαν... να τακτοποιηθούν με την πρόληψη ή τη θεραπεία από τις διοικητικές αρχές» (Φρανκ, Αυτοβιογραφία).
Εκτός από αυτό, ο Φρανκ έφτασε να καταγγείλει, μιλώντας εμπρός στους καθηγητές και τους φοιτητές του Πανεπιστημίου της Παβίας, «τη δυστυχία των λαών ως μητέρα των νόσων» (αυτός ήταν και ο τίτλος της ομιλίας του). Στην ίδια ομιλία καλούσε τον αυτοκράτορα Λεοπόλδο Β' να προβεί σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων για την εξουδετέρωση της δυστυχίας και τον εκμηδενισμό των αιτιών των νόσων, που μάστιζαν «τους χρησιμότερους πολίτες», όπως αποκαλούσε τα λαϊκότερα στρώματα του πληθυσμού. Ήταν κι αυτός ένας λόγος που η διδασκαλία του χαράχτηκε βαθειά στις ψυχές των μαθητών του.
[1] Από τον τελευταίο τόμο μόλις πρόλαβε να δει τα δοκίμια.
Το βαθύ σκοτάδι μέσα στο οποίο παρέπαιαν οι γιατροί της εποχής εκείνης, συνετέλεσε αφάνταστα στη μεγάλη άνθηση της συγγραφικής τους παραγωγής με θέμα την πανώλη, για την οποία γράφηκαν αρκετά συγγράμματα από τους αρχαίους χρόνους μέχρι την Αναγέννηση. Ακόμα κι η σύφιλη, όταν πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρώπη μετά την επιστροφή του Κολόμβου από την Αμερική, με τη μορφή εκτεταμένης επιδημίας, χαρακτηρίστηκε ως πανώλη.
Η ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΔΙΕΓΕΙΡΕΙ ΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
Ο ιατρικός κόσμος και οι πιο μορφωμένοι δεν ήξεραν προς τα πού να στραφούν. Κατηγορούσαν τη μόλυνση της ατμόσφαιρας, τις επιδράσεις των άστρων, τη διαδοχή των εποχών, εχθρικές δυνάμεις που έπρεπε να εξευμενίσουν.
Στην Ιλιάδα τα βέλη του Απόλλωνα πετώντας για 9 μέρες πάνω από το στρατόπεδο των Αχαιών ήταν η αιτία της «νούσου», του λοιμού, που αποδεκάτιζε το στρατό που πολιορκούσε την Τροία. Στη συγκέντρωση των Ελλήνων αρχηγών αναζητείται τρόπος να εξευμενιστεί ο «δαίμονας» για να σωθεί το στρατόπεδο!
Χιλιάδες χρόνια αργότερα, οι αντιλήψεις δεν είχαν αλλάξει: οι αρχές του Μιλάνου οργανώνουν λιτανεία ύστερα από αίτηση του πληθυσμού και με την έγκριση του καρδιναλίου Φεντερίκο Μπορρομέο, για να απομακρύνουν την πανώλη! Οι «δηλητηριαστές» που έφεραν τη νόσο διαπομπεύονται στους δρόμους της πόλης και καταδικάζονται σε τραγικό θάνατο.
Η σύγχυση γύρω από την προέλευση των επιδημιών φαίνεται στις γραμμές του μεγάλου ιστορικού του Πελοποννησιακού Πολέμου, του Θουκυδίδη. Μιλώντας για τον μεγάλο «λοιμό» του 429 π.Χ. στην Αθήνα, γράφει: «οι πρώτοι που μολύνθηκαν ήταν οι κάτοικοι του Πειραιώς, για τους οποίους λεγόταν ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν ρίξει δηλητήριο στις στέρνες: στον Πειραιά, πράγματι, δεν υπήρχαν ακόμα κρήνες με τρεχούμενο νερό»: Δεν ξέρουμε βέβαια αν αναζητήθηκαν οι «δηλητηριαστές», πράγμα που πάντως έγινε στο Μιλάνο, 20 αιώνες αργότερα.
Είναι γεγονός ότι είχαν επιχειρηθεί μερικές πιο σοβαρές απόπειρες αντιμετώπισης του κακού. Έκαιγαν τους νεκρούς και τα ρούχα τους και απομόνωναν τους αρρώστους. Η νήσος Τιβερίνα στην αρχαία Ρώμη, ήταν ένας θαυμάσιος τόπος απομόνωσης και γι’ αυτό προφανώς ιδρύθηκε εκεί αργότερα το μεγαλύτερο Νοσοκομείο της πόλης. Ή απομονώνονταν οι υγιείς από τους ασθενείς, όπως μας περιγράφει ο Βοκκάκιος για τους ήρωες του «Δεκαημέρου» του, που είχαν αποσυρθεί σε μια βίλα έξω από την πόλη και περίμεναν εκεί να περάσει η επιδημία της πανώλης, ενώ διηγούνταν τις πασίγνωστες ιστορίες τους.
Τι μπορούσε όμως κανείς να περιμένει από τόσο γενικά μέτρα, όταν τίποτα δεν ήταν γνωστό για τη φύση των επιδημιών και δεν υπήρχε ούτε υποψία για ασηψία και αντισηψία;
ΟΙ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΕΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΙΣ ΔΕΝ ΑΡΚΟΥΝ
Ούτε κι όταν ο Φρακαστόρο μίλησε με την ευκαιρία της σύφιλης για «ζωντανή μόλυνση», κατόρθωσε να βελτιώσει την κατάσταση, έστω και για λίγο.
Οι θεραπευτικές συμβουλές του ιδίου εξακολουθούσαν να μένουν στο επίπεδο που ήταν πριν χιλιάδες χρόνια. Συμβούλευε για τη θεραπεία της σύφιλης ραντισμούς που γίνονταν με νερό με τη βοήθεια ενός μικρού κλαδιού από ιερόξυλο. Και όταν κατά τη διάρκεια της γνωστής συνόδου του Τριδέντρου, όπου ο Φρακαστόρο ήταν ο επίσημος ιατρός, ξέσπασε επιδημία, το μόνο που συμβούλευε ήταν η μεταφορά των πατέρων σε άλλη πόλη και η τήρηση ορισμένων στοιχειωδών κανόνων υγιεινής.
ΟΙ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ
Με την ανατροπή της θεωρίας της αυτόματης γένεσης και την ανακάλυψη του ακάρεως σαν αίτιο της ψώρας, η επιστήμη βρίσκεται στο σωστό δρόμο. Στον ίδιο αιώνα, όμως είχε δημιουργηθεί και ο κατάλληλος άνθρωπος για τις νέες ιδέες, ο επιστήμονας με την πειραματική νοοτροπία, οξύς παρατηρητής και θαρραλέος πειραματιστής.
Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με ορισμένες μεγαλοφυείς εμπνεύσεις, που θα θεωρηθούν ως οι πιο επιτυχείς ανακαλύψεις του 18ου αιώνα, θα οδηγήσουν στον πρώτο καρπό της νέας επιστήμης στο πεδίο της κοινωνικής ιατρικής: στην αξιοποίηση του δαμαλισμού κατά της ευλογιάς.
Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΕΥΛΟΓΙΑΣΣε όλο το 18ο αιώνα η ευλογιά δεν έλειψε καθόλου από την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ύστερα από μια επιδημία στο Τσέστερ της Αγγλίας (1774) οι υγειονομικές αρχές έκαναν μια έρευνα, από την οποία διαπίστωσαν ότι μόνον το 15% του πληθυσμού δεν είχε προσβληθεί σε προηγούμενες επιδημίες. Το 53% του πληθυσμού που είχε προσβληθεί την τελευταία φορά παρουσίασε θνησιμότητα 17% που αν γινόταν αναγωγή της στο σύνολο του πληθυσμού έπεφτε στο 9%. Αυτό σήμαινε ότι αν η προηγούμενη προσβολή της ευλογιάς ήταν ελαφριά ώστε να επιζήσει το άτομο, το έκανε απρόσβλητο από μελλοντικές επιδημίες.
Τότε έγινε στη Δύση γνωστό ότι η ανοσοποίηση κατά της ευλογιάς προκαλείτο τεχνητά από αιώνες στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Τη σχετική ανακοίνωση έκανε στη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου το 1713 ο Έλληνας από τη Χίο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πάδοβα Εμμανουήλ Τιμόνης υπό τον τίτλο: «Περί της δια εντομών ή εμβολιασμού παραγωγής της νόσου της ευλογίας, ως τελείται στην Κωνσταντινούπολη».
Άλλος Έλληνας γιατρός, ο αρχίατρος του Μ. Πέτρου της Ρωσίας, Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) από την Κεφαλληνιά, έκανε νέα ανακοίνωση στη Royal Society το 1716 υπό τον τίτλο: «Νέα και ασφαλή μέθοδος πρόκλησης της ευλογιάς με μετεμφύτευση».
Δυστυχώς οι δυο αυτές ανακοινώσεις δεν προκάλεσαν το ενδιαφέρον που έπρεπε. Το ενδιαφέρον των επιστημόνων κινήθηκε από μια γυναίκα, τη λαίδη Μαίρη Γουόρτλυ Μόνταγκιου που είχε εμβολιάσει τα παιδιά της κατά της νόσου στην Κωνσταντινούπολη. Αυτή έπεισε τον περίφημο Ρίτσαρντ Μιντ να γίνει ο απόστολος της προληπτικής αυτής μεθόδου.
ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΟΥ «ΕΥΛΟΓΙΑΣΜΟΥ»
Με τη μέθοδο των Τιμόνη και Πυλαρινού εξασφαλιζόταν μεν ισόβια ανοσία, υπήρχε όμως πάντοτε ο κίνδυνος μιας βαριάς εξέλιξης των συμπτωμάτων του εμβολιασμού. Παρόλα αυτά η μέθοδος διαδιδόταν. Στην Ιταλία οι πρώτοι εμβολιασμοί κατά της ευλογιάς έγιναν ιδιωτικά από τον Μπερναρντίνο Μοσκάτι το 1761 και από το γιο του Πιέτρο σε δημόσια κλίμακα το 1778.
ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ ΤΖΕΝΕΡ (EDWARD JENNER)Εκείνος που κατόρθωσε να εξουδετερώσει τους κινδύνους του «ευλογιασμού», όπως λεγόταν η τεχνητή πρόκληση μιας ήπιας μορφής της νόσου και να απαλλάξει τους ανθρώπους από τη μάστιγα της ευλογιάς ήταν ο Έντουαρντ Τζένερ (1749-1823).
Ο σεμνός επιστήμονας, υπόδειγμα γιατρού κατά τα πρότυπα του Σύντενχαμ και μια από τις σπάνιες ενσαρκώσεις των αρχών του Ιπποκράτη, γεννήθηκε στο Μπέρκλεϋ. Υπήρξε ο ευνοούμενος μαθητής του Τζων Χάντερ, χάρις στην προστασία του οποίου θα μπορούσε να έχει μια θαυμάσια επαγγελματική καριέρα. Προτίμησε όμως να γυρίσει ως κοινοτικός ιατρός στο χωριό όπου γεννήθηκε, γοητευμένος προφανώς από τα ιδανικά της ανθρώπινης συναδέλφωσης που τόσο διακηρύσσονταν, χωρίς υποχρεωτικά και να εφαρμόζονται, στον αιώνα του.
Το χωριό τού πρόσφερε ένα αντικείμενο έρευνας μεγάλης σπουδαιότητας. Στις κτηνοτροφικές περιοχές οι χωρικοί ισχυρίζονταν πως όποιος είχε μια φορά μολυνθεί από την ευλογιά των αγελάδων (τη δαμαλίδα), δεν προσβαλλόταν πια από την ευλογιά του ανθρώπου. Το φαινόμενο αυτό το παρατηρούσαν ειδικά σε εκείνους που άρμεγαν αγελάδες, επειδή οι εκδηλώσεις της δαμαλίδας εντοπίζονται πιο πολύ στους μαστούς του ζώου.
Όταν το έμαθε αυτό ο Τζένερ το 1771, αποφάσισε να το ελέγξει προσωπικά. Αν αποδεικνυόταν αληθινό γεγονός, θα ήταν μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις στην ιστορία της ιατρικής.
Από τότε που πήρε ο Τζένερ την πρώτη πληροφορία μέχρι τότε που έκανε το πρώτο του πείραμα πέρασαν σχεδόν 25 χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα μελετούσε, παρατηρούσε, δοκίμαζε απογοητεύσεις και φλογιζόταν από ελπίδες.
Όταν νόμισε ότι είχε συμπληρώσει πια τις μελέτες και τις παρατηρήσεις του, αποφάσισε να δράσει. Στις 14 Μαΐου 1796 εμβολίασε για πρώτη φορά τον μικρό James Phipps με πύον που πήρε από μια φλύκταινα του δέρματος της χωρικής Sarah Nelmes που είχε μολυνθεί με δαμαλίδα.
Οι φλύκταινες των χεριών της άρρωστης θα εικονογραφήσουν το θεμελιώδες έργο του «Έρευνα επί των αιτιών και των αποτελεσμάτων της ευλογιάς της δαμάλας», που θα δημοσιευθεί στο Λονδίνο το 1798.
Η ΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝΔεν ήταν, όμως, μόνον η περίσκεψη που είχε κάνει τον Τζένερ να καθυστερήσει τόσο την εφαρμογή και να περιμένει άλλα δύο χρόνια για την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων του δαμαλισμού. Υπήρχαν δύο σοβαροί λόγοι. Ο ένας ήταν: ο δαμαλισμός που γινόταν με πύον προερχόμενο από μολυσμένο άνθρωπο, θα είχε τα ίδια αποτελέσματα με τον ενοφθαλμισμό της νόσου απευθείας από το ζώο; Και ο δεύτερος: θα ίσχυε αυτό και για εμβολιασμούς που θα γίνονταν με πύον που θα προερχόταν από άνθρωπο, εμβολιασμένο προηγουμένως με πύον προερχόμενο από άλλον άνθρωπο;
Η λύση των προβλημάτων αυτών είχε βασική σημασία. Άρρωστα από δαμαλίδα ζώα δεν μπορούσαν να βρεθούν παντού και συνεπώς η εκτέλεση «αλυσιδωτών» δαμαλισμών από άνθρωπο σε άνθρωπο ήταν επιτακτική ανάγκη.
Την 1η Ιουλίου 1796 ο Τζένερ μετέφερε πύον από άνθρωπο με ευλογιά σε παιδί δαμαλισμένο. Το παιδί δεν αρρώστησε! Το πρώτο συνεπώς πρόβλημα ήταν λυμένο.
Ακολούθησαν πειράματα δύο ετών που έδωσαν την απάντηση και στο δεύτερο πρόβλημα: το υλικό του δαμαλισμού, η «δαμάλειος λύμφη» δεν έχανε, περνώντας από άτομο σε άτομο, τις ανοσοποιητικές της ιδιότητες.
Το 1857 οι Άγγλοι ύψωσαν μνημείο προς τιμή του μεγάλου συμπατριώτη τους στην πλατεία Τραφάλγκαρ του Λονδίνου. Η μεγαλύτερη όμως τιμή στη μνήμη του Τζένερ, είναι η στιγμή που το χέρι του παιδίατρου κάνει στο σώμα του μωρού τον σωτήριο σκαριφισμό που εκείνος εκτέλεσε για πρώτη φορά εδώ και 213 χρόνια στο απόμερο χωριό του Γκλόστερ, στη Δυτική Αγγλία.
Η ανακάλυψη ή η καθιέρωση του δαμαλισμού από τον Τζένερ ως προληπτικού εμβολιασμού, συνάντησε αρκετή αντίδραση, που αρκετές φορές εκδηλωνόταν με χιούμορ, όχι πάντοτε καλόγουστο.
Πολύς λόγος έγινε τότε γύρω από την πατρότητα της ανακάλυψης που θέλησαν να αποδώσουν σε άλλους ερευνητές, πράγμα που δε συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία της επιστήμης, μια και ο άνθρωπος δεν έπαψε να είναι πάντοτε ο ίδιος. Ο αναγνώστης γνωρίζει ότι ο δαμαλισμός ήταν γνωστός στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, όπου πραγματοποιείτο από ανθρώπους του λαού. Αυτό όμως δεν αποτελεί λόγο να θελήσει να αρνηθεί κανείς στον Τζένερ ότι συνέλαβε το θέμα αυτό από μια τελείως νέα άποψη. Ακόμα ότι το υπέβαλε στον επιστημονικό εκείνον έλεγχο που ήταν απαραίτητος για να καθιερωθεί ένα εμπειρικό μέτρο στην ιατρική πράξη, στην περιωπή που απέκτησε ο δαμαλισμός στο πλαίσιο της πρόληψης των νόσων. Και άλλες φορές στην ιστορία της ιατρικής οι παρατηρήσεις του λαού στάθηκαν αφορμή πλουτισμού της ιατρικής φαρέτρας με όπλα πρώτου μεγέθους. Κάθε φορά μεσολαβούσε μια διακεκριμένη προσωπικότητα, που για τον δαμαλισμό υπήρξε ο Τζένερ. Ειδικά, η καθιέρωση του δαμαλισμού δεν ήταν απλώς θρίαμβος της καθαρής επιστημονικής έρευνας, αλλά νίκη κατά του θανάτου που αφορούσε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αυτό δεν μπορούσε να το πετύχει ο εμπειρισμός, όσο κι αν η πρώτη παρατήρηση οφείλεται σε αυτόν, γιατί η ακτινοβολία του δε θα μπορούσε να ξεπεράσει τα όρια της στενής ανθρώπινης κοινότητας.
Ο ΔΑΜΑΛΙΣΜΟΣ ΔΙΑΔΙΔΕΤΑΙ
Παρά την κριτική, τις φιλονικίες και τη διακωμώδηση της προσπάθειας του Τζένερ, ο δαμαλισμός επικράτησε. Στα δύο τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα, τέσσερα δηλαδή χρόνια πριν από το θάνατο του Τζένερ, ο δαμαλισμός ήταν κιόλας γνωστός σε ολόκληρο τον κόσμο κι εκτελείτο παντού όπου υπήρχαν πολιτισμένοι άνθρωποι.
Έτσι συμβαίνει πάντοτε. Στην πρώτη φάση κάθε ανακάλυψης, η ανθρωπότητα που δέχεται μια ευεργεσία προτιμά να αγνοεί τον ευεργέτη που της την προσφέρει. Φυσικά, ανάμεσα στους πολλούς και στο πείσμα της ανοησίας του πλήθους, θα υπάρχουν πάντοτε οι λίγοι, τα φωτισμένα πνεύματα, που με το να είναι σε θέση να συλλάβουν την έκταση της προσφοράς, δεν αρνούνται στον ευεργέτη την τιμή που του αξίζει. Η προσφορά τους ως αντίδοτο κατά της γενικής στάσης δεν είναι λίγη, αφού χάρις σ’ αυτήν απομακρύνεται ο κίνδυνος να χάσει η ανθρωπότητα μια κατάκτηση λόγω της αδράνειας του πνεύματος των πολλών και του φθόνου που υποβόσκει στα βαθύτερα της ανθρώπινης ψυχής εναντίον εκείνου που υπερέχει.
ΤΑ ΦΩΤΙΣΜΕΝΑ ΠΝΕΥΜΑΤΑ
Στην πορεία των φωτισμένων πνευμάτων κατατάσσονται κι εκείνοι που με ευθύτητα έσπευσαν να αναγνωρίσουν στο πρόσωπο του Τζένερ τον απόστολο της σταυροφορίας εναντίον ενός από τους πιο θανάσιμους εχθρούς της ανθρωπότητας.
Πρώτος χρονολογικά ανάμεσα σ’ αυτούς υπήρξε ο Μπέντζαμιν Γουότερχαους (1754-1846). Πρόκειται για τον πρώτο καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Κολεγίου του Χάρβαρντ, που εξελίχθηκε αργότερα στον πανεπιστημιακό κολοσσό που σήμερα γνωρίζουμε. Ο Γουότερχαους όχι μόνον εμβολίασε πρώτο το γιο του, αλλά υπήρξε και φανατικός απόστολος της διάδοσης του δαμαλισμού στο νέο κόσμο.
Εκείνος που βοήθησε σημαντικά, με το παράδειγμα που πρόσφερε, τον Γουότερχαους στο έργο του, υπήρξε ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Τόμας Τζέφερσον. Ο Τζέφερσον υπέβαλε σε δαμαλισμό ολόκληρη την οικογένειά του.
Και η Ευρώπη έχει να παρουσιάσει αποστόλους του δαμαλισμού, ανάμεσα στους οποίους ιδιαίτερη θέση καταλαμβάνει ο Λουίτζι Σάκο (1769-1836). Ο Σάκο σπούδασε στην Παβία, όπου υπήρξε μαθητής ενός μοναδικού αστερισμού μεγάλων ονομάτων. Διδάσκαλοί του υπήρξαν ο Λάζαρος Σπαλαντσάνι, ο Αλέξανδρος Βόλτα και ο Αντώνιο Σκάρπα. Εκείνος όμως που περισσότερο από κάθε άλλον άφησε τη σφραγίδα του στην επιστημονική του κατάρτιση υπήρξε ο Γιόχαν Πέτερ Φρανκ (1745-1821).
ΓΙΟΧΑΝ ΠΕΤΕΡ ΦΡΑΝΚ
Ο μεγάλος αυτός γιατρός και δάσκαλος άφησε το 1785 το Πανεπιστήμιο του Γκαίτινγκεν για να καταλάβει την έδρα της πρακτικής και κλινικής ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. Εκεί ο Φρανκ έμεινε 10 χρόνια. Στο διάστημα αυτό αναμόρφωσε τις ιατρικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο που δίδασκε, αναδιοργάνωσε τα φαρμακεία και προπαντός εργάστηκε με τέτοια θέρμη για να μεταδώσει στους μαθητές του τους πόθους του για μια καλύτερη κοινωνία, ώστε να αφήσει τα ίχνη της διδασκαλίας του ανεξίτηλα στις ψυχές τους.
Κύριος καρπός του έργου του Φρανκ υπήρξε το σύγγραμμα της ζωής του,[1] το «Πλήρες σύστημα ιατρικής αστυνομίας». Ο πρώτος τόμος του έργου αυτού δημοσιεύθηκε το 1779 και ο τελευταίος λίγες μέρες πριν από το θάνατο του συγγραφέα (1821).
Στο βιβλίο αυτό ο Φρανκ μελετά τη δημιουργία οργανισμών σε άμεση εξάρτηση από τις διοικητικές αρχές του κράτους, ικανών να επεμβαίνουν εγκαίρως για την εξουδετέρωση «ορισμένων νοσογόνων αιτιών, τα οποία είτε δρουν σε μεγάλη κλίμακα επί των πληθυσμών ή δεν εξαρτώνται από την επέμβαση των ανθρώπων, και των πιο ευφυών» και «πολλά από τα οποία θα μπορούσαν... να τακτοποιηθούν με την πρόληψη ή τη θεραπεία από τις διοικητικές αρχές» (Φρανκ, Αυτοβιογραφία).
Εκτός από αυτό, ο Φρανκ έφτασε να καταγγείλει, μιλώντας εμπρός στους καθηγητές και τους φοιτητές του Πανεπιστημίου της Παβίας, «τη δυστυχία των λαών ως μητέρα των νόσων» (αυτός ήταν και ο τίτλος της ομιλίας του). Στην ίδια ομιλία καλούσε τον αυτοκράτορα Λεοπόλδο Β' να προβεί σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων για την εξουδετέρωση της δυστυχίας και τον εκμηδενισμό των αιτιών των νόσων, που μάστιζαν «τους χρησιμότερους πολίτες», όπως αποκαλούσε τα λαϊκότερα στρώματα του πληθυσμού. Ήταν κι αυτός ένας λόγος που η διδασκαλία του χαράχτηκε βαθειά στις ψυχές των μαθητών του.
[1] Από τον τελευταίο τόμο μόλις πρόλαβε να δει τα δοκίμια.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου