Ο ΛΟΥΙΤΖΙ ΣΑΚΟ
Ένας από τους μαθητές αυτούς ήταν κι ο Λουίτζι Σάκο, πνεύμα ευφυές κι ιδιαίτερα δεκτικό σε προβλήματα αυτού του είδους. Έτσι η είδηση της πρωτοβουλίας του Τζένερ δεν μπορούσε παρά να ενθουσιάσει τον νεαρό μαθητή του διάσημου υγιεινολόγου. Ο Σάκο που είχε ανδρωθεί πνευματικά μελετώντας τα έργα του Σπαλαντσάνι, ήταν ιδιαίτερα κατάλληλος να κατανοήσει το έργο του μεγάλου Άγγλου ιατρού.
Έτσι ο Σάκο έγινε ενθουσιώδης απόστολος του δαμαλισμού, όχι μόνο για την Ιταλία, όπου κατόρθωσε να διαδώσει ταχύτατα τη σωτήρια αυτή προληπτική μέθοδο στη Λομβαρδία και τη Βενετία, αλλά και για την υπόλοιπη Ευρώπη. Η φήμη του Σάκο έφτασε στα πιο μακρινά σημεία της Ανατολής, από όπου του έγραφαν για να ζητήσουν τις συμβουλές του.
Το 1800, δύο χρόνια ύστερα από τη δημοσίευση της πραγματείας του Τζένερ, ο Σάκο παρουσίασε το βιβλίο του «Πρακτικές παρατηρήσεις επί της χρήσεως της δαμαλείου λύμφης δια την πρόληψη της ευλογιάς του ανθρώπου». Ακολούθησε το 1803 το «Υπόμνημα επί του δαμαλισμού, μοναδικού μέσου δια την πλήρη εκρίζωση της ευλογιάς του ανθρώπου». Το 1809 δημοσιεύεται ένα μεγάλο έργο του «Περί δαμαλισμού» που μεταφράστηκε σε πάρα πολλές γλώσσες και γνώρισε ανάλογο αριθμό εκδόσεων. Μετά από πολλά χρόνια, το 1832, ο Σάκο, μιλώντας εμπρός στους άριστους του ιατρικού κόσμου της Ευρώπης, υποστηρίζει την ανάγκη του καθολικού υποχρεωτικού δαμαλισμού. Με το στόμα του μιλούν οι δυο μεγάλοι πρωτοπόροι, ο Τζένερ και ο Φρανκ. Ο Ναπολέων είχε τότε κιόλας εφαρμόσει την ιδέα του Σάκο, καθιερώνοντας υποχρεωτικό δαμαλισμό για τους άνδρες των στρατιών του. Η οδυνηρή εμπειρία της πανώλης που είχε πλήξει το στρατό του στη Γιάφα στη διάρκεια της εκστρατείας της Αιγύπτου, υπήρξε προφανώς ένα σκληρό μάθημα για τον μεγάλο Κορσικανό.
ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΜΕ ΣΗΜΑΣΙΑ
Παρόλο που τα ανέκδοτα δεν κάνουν την ιστορία, όμως πολλές φορές δίνουν μια τόσο εύγλωττη εικόνα των γεγονότων, όση δεν μπορούν να προσφέρουν οι σοβαρότερες πηγές.
Το 1813, κατά την εκστρατεία του Ναπολέοντα στη Γερμανία, ένας συγγενής του Τζένερ, κάποιος λοχαγός Μίλμαν, είχε φυλακιστεί και μεταφερθεί από τους Γάλλους στο Βερντέν.
Όταν το έμαθε ο Τζένερ, έστειλε προσωπική επιστολή στον αυτοκράτορα, ζητώντας την απελευθέρωση του συγγενούς του. Διηγούνται ότι μόλις ο Ναπολέων διάβασε την επιστολή είπε: «Α! είναι ο Τζένερ! Τίποτα δεν μπορώ να αρνηθώ στον Τζένερ!» Ίσως ο Ναπολέων να μην είπε ακριβώς τα ίδια λόγια. Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι η αναγνώριση της ειρηνικής μεγαλοφυΐας του Τζένερ από την πολεμική μεγαλοφυΐα του Ναπολέοντα, πάνω από σύνορα, εχθρότητες και φιλίες, υπήρξε ένα ελπιδοφόρο σημείο για την ανθρωπότητα. Και είχε δίκιο ο Ναπολέων προσφέροντας μια τέτοια αναγνώριση. Η ανακάλυψη του Τζένερ, έστω κι αν προηγήθηκε η λαϊκή εμπειρία, είναι μια από τις μεγάλες στιγμές της ιστορίας της ιατρικής. Χάρις σ’ αυτήν γεννήθηκε ένας νέος κλάδος της σύγχρονης ιατρικής: η ανοσολογία. Ο δαμαλισμός υπήρξε μεγαλειώδης ανακάλυψη. Άνοιξε νέες προοπτικές για την κοινωνική υγιεινή και εγκαινίασε μια νέα αντίληψη στην ιατρική: την πρόληψη, που στην εποχή μας τείνει να πάρει το προβάδισμα απέναντι στη θεραπεία.
Το πνεύμα του «αιώνα των φώτων», για το οποίο συχνά μιλάμε, είχε τον αντίκτυπό του και στην ιατρική. Η υγεία, από ατομική υπόθεση του καθενός, άρχισε να θεωρείται κοινωνικό αγαθό. Το ενδιαφέρον για τα πλατύτερα κοινωνικά στρώματα που μέχρι τότε συντηρείτο μόνον από τη χριστιανική ευσπλαχνία, στηρίζεται πια στη λογική διαπίστωση της κοινωνικής ζημιάς που προκαλείται από την άσκοπη σπατάλη της ανθρώπινης ζωής. Η ανάγκη για την επέκταση της ιατρικής μέριμνας γίνεται αισθητή: τα Νοσοκομεία ενισχύονται και τα ειδικά ιδρύματα για τη μητρότητα, τα ορφανά, τους ηλικιωμένους και τα καθυστερημένα παιδιά αποτελούν αντικείμενο ενδιαφέροντος του κοινωνικού συνόλου. Το ενδιαφέρον για τα μέσα της επιβίωσης επεκτείνονται και στα προβλήματα της διατροφής.
Πράγματι, δεν ήταν μόνον οι περιοδικές επιδημίες της ευλογιάς που μάστιζαν τους λαούς της εποχής εκείνης. Υπήρχε μια ολόκληρη σειρά από καταστάσεις που παλαιότερα δεν είχαν κινήσει καθόλου την προσοχή, παρόλο που χάραζαν συχνά τα ίχνη τους με τρόπο δραματικό σε ολόκληρα κεφάλαια της ανθρώπινης ιστορίας.
Η έλλειψη και των πιο στοιχειωδών μέτρων υγιεινής ήταν μια από τις αιτίες που διευκόλυναν την εκδήλωση των επιδημιών. Ο αέρας ήταν γεμάτος από κάθε είδους αναθυμιάσεις. Οι άρρωστοι στα Νοσοκομεία ήταν στριμωγμένοι ο ένας πάνω στον άλλον σε χώρους βουτηγμένους στην ακαθαρσία. Και τι να πει κανείς για την ιατρική μέριμνα της υπαίθρου, όπου βέβαια μπορούσε να γίνεται λόγος; Οι γυναίκες γεννούσαν με τη βοήθεια άξεστων χωρικών, που η παρουσία τους, με την έλλειψη των στοιχειωδών γνώσεων υγιεινής, ήταν ικανή να δημιουργήσει επιπλοκές και από τον πιο φυσιολογικό τοκετό. Η κακή διατροφή, εκτός από τον αντίκτυπό της στην παιδική θνησιμότητα, υπέσκαπτε τους οργανισμούς, για να τους κάνει εύκολη λεία των επιδημιών. Η πελλάγρα (βαριά αβιταμίνωση) ήταν σε μερικές περιοχές ενδημική. Αλλά και οι σπουδές της ιατρικής, με την έλλειψη κάθε οργάνωσης, δεν ήταν σε καλύτερη κατάσταση. Όλα αυτά τα προβλήματα, καθώς προβάλλονταν με όλη τους τη δραματικότητα εμπρός στα μάτια του επιστήμονα του 18ου αιώνα, απαιτούσαν επιτακτικά τη λύση τους.
ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΕΠΕΙΓΟΥΝ
Υπό την πίεση των πραγμάτων και υπό την ώθηση των αντιλήψεων του Διαφωτισμού, εκδηλώνεται μια μεταρρυθμιστική κίνηση στο δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα, ύστερα από τη Συνθήκη του Άαχεν (1748), με την οποία έκλεισαν οι πόλεμοι της Διαδοχής που είχαν για άλλη μια φορά αιματοκυλίσει την Ευρώπη.
Τότε οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν ότι παράλληλα με τη θορυβώδη δυστυχία του πολέμου, στη διάρκεια του οποίου οι άνθρωποι πέθαιναν στα πεδία των μαχών ανάμεσα στις φλόγες και τον ορυμαγδό των πυροβόλων όπλων, κινείται η αθόρυβη δυστυχία της ειρήνης, στη διάρκεια της οποίας πεθαίνουν οι άνθρωποι μέσα στην αθλιότητα των βιοτικών συνθηκών. Είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι από τους οποίους ζητάμε, έλεγε ο Φρανκ, να προτάξουν τα στήθη τους για να υπερασπιστούν την πατρίδα. Όμως η κοινωνία τους αφήνει να πεθαίνουν από τη φτώχεια, τις στερήσεις και τις αρρώστιες, ενώ όσο ζουν η ζωή τους δεν διαφέρει από τη ζωή ενός υποζυγίου.
Όλα αυτά απαιτούσαν ριζικές μεταρρυθμίσεις. Στο έργο αυτό, ο ρόλος των ιατρών, που βρίσκονται σε άμεση και καθημερινή επαφή με την αθλιότητα, δεν υπήρξε μικρότερος από το ρόλο των νομομαθών και των κοινωνιολόγων που μελετούσαν τις μεταρρυθμίσεις.
Ο ΦΩΤΙΣΜΕΝΟΣ ΔΕΣΠΟΤΙΣΜΟΣ
Οι ιδέες του 18ου αιώνα είχαν το αποκορύφωμά τους, τραγικό και αιματοβαμμένο, στη μεγάλη Γαλλική Επανάσταση. Τα άλλα ευρωπαϊκά έθνη δεν έφτασαν στα άκρα. Οι λόγοι ήταν δύο: Αφενός στις άλλες, εκτός από τη Γαλλία, χώρες της Ευρώπης, η ζωή ήταν καλύτερη και επικρατούσαν πιο σύγχρονες κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις, με τυπικό παράδειγμα την Αγγλία. Αφετέρου η κεντρική εξουσία βρισκόταν στα χέρια ισχυρών και αποφασιστικών ανδρών, με πλατειές αντιλήψεις και αρκετή ευφυΐα, ώστε να προωθούν ειρηνικά την επικράτηση των ιδεών του αιώνα τους. Ο «φωτισμένος δεσποτισμός», όπως ονομάστηκε το φαινόμενο αυτό, αντικατέστησε την επανάσταση.
Ο φωτισμένος ηγεμόνας, έχοντας αρκετή αντίληψη για τα ανθρώπινα και τα κοινωνικά προβλήματα, χρησιμοποιούσε μια σειρά από συνεργατών για την πραγματοποίηση των σκοπών του. Ήταν η «αστυνομία» του, κάτι διαφορετικό από ό,τι εννοούμε σήμερα με την ονομασία αυτή, ένα όργανο με ευρύτερες δικαιοδοσίες, που περιλάμβαναν φυσικά και την έννοια της δικαστικής αστυνομίας.
Η «αστυνομία» στο πλαίσιο του φωτισμένου δεσποτισμού είναι ένας οργανισμός που ελέγχει κάθε άποψη της κοινωνικής ζωής, που ανακαλύπτει τις ελλείψεις κάθε κοινωνικού τομέα, και φυσικά και του τομέα της υγείας και ενημερώνει ιεραρχικά τον ηγεμόνα. Εκείνος με τη σειρά του, επεμβαίνει με κάθε διαθέσιμο μέσο για να προβεί στις μεταρρυθμίσεις που κρίνει απαραίτητες και ακόμα εγγυάται την γρήγορη εκτέλεσή τους.
ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ
Έτσι ένα κύμα μεταρρυθμίσεων εκδηλώνεται σε όλους τους τομείς της ζωής στην Ευρώπη του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα. Τα κέντρα των πανεπιστημιακών σπουδών , τα Νοσοκομεία, τα φαρμακεία, αναδιοργανώνονται. Μια αγροτική μεταρρύθμιση αρχίζει με τη Μαρία Θηρεσία και συνεχίζεται από τον Ιωσήφ Β'. Ακόμα και η Ρωσία, μισοασιάτικη δύναμη, βρίσκει στο πρόσωπο της Αικατερίνης της Μεγάλης, την ενσάρκωση του φωτισμένου δεσποτισμού. Δεν είναι άσχετη με το γεγονός αυτό η μετάκληση του Γιόχαν Πέτερ Φρανκ στη Ρωσία ως σύμβουλος της Τσαρίνας στον τομέα των μεταρρυθμίσεων για 5 χρόνια (1804-1809).
Ένα παράδειγμα του τι σήμαιναν για την πολιτιστική ζωή της Ευρώπης οι μεταρρυθμίσεις αυτές, δίνει η περίπτωση του Πανεπιστημίου της Παβίας. Το παλαιό αυτό πνευματικό ίδρυμα, αφού είχε υποστεί τις συνέπειες των πολέμων της Διαδοχής και της ισπανικής κακοδιοίκησης είχε περιέλθει σε συνθήκες αθλιότητας. Ήταν αρκετές όμως οι μεταρρυθμίσεις της Μαρίας Θηρεσίας και του Ιωσήφ Β', που είχαν, προκειμένου για την ιατρική σχολή, ανατεθεί στον Φρανκ, για να μεταβληθεί μέσα σε λίγα χρόνια η πόλη της Παβίας σε «κλεινόν άστυ» και το πανεπιστήμιό της σε κόσμημα της αυτοκρατορίας των Αψβούργων.
Η ΡΥΠΑΝΣΗ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ ΚΑΙ Η ΑΡΤΟΠΟΙΙΑ
Εκτός από την αντιμετώπιση της ευλογιάς, την οργάνωση των κέντρων σπουδών, των Νοσοκομείων και των φαρμακείων, τους μεταρρυθμιστές απασχόλησε και η ρύπανση της ατμόσφαιρας, η κατασκευή του ψωμιού, η πελλάγρα και η οστεομαλάκυνση της λοχείας.
Η κατάσταση της ατμόσφαιρας απασχόλησε ιδιαίτερα τους Πιέτρο Μοσκάτι και Μαρσίλιο Λαντριάνι. Ήταν μάλιστα τέτοιο το πάθος της έρευνας που τους κατείχε, ώστε ο πρώτος, όταν ήταν καθηγητής στην Παβία, το 1765, έκανε το εξής τόλμημα: στη διάρκεια μιας καταιγίδας συνέδεσε το σώμα του δια μέσου ενός αγωγού με τον πύργο του Κολλεγίου Γκισλιέρι. Έτσι παραλίγο να περάσει το όνομά του στις σελίδες του επιστημονικού μαρτυρολογίου, μόνο και μόνο για να δώσει κάποια λύση στο πρόβλημα της ρύπανσης του αέρα, που τόσο τον απασχολούσε.
Το άλλο σοβαρό πρόβλημα ήταν της κατασκευής του ψωμιού. Οι φτωχοί, οι χωρικοί, οι εργάτες έτρωγαν ψωμί άζυμο, πολλές φορές καμωμένο με αλλοιωμένο αλεύρι από σιτάρι ανάμικτο με καλαμπόκι και σίκαλη. Η παρουσία αυτής της τελευταίας μέσα στο αλεύρι σήμαινε έναν ακόμα κίνδυνο για τους δυστυχισμένους που έτρωγαν από το ψωμί αυτό, αν είχε προσβληθεί από ερυσιβώδη όλυρα, ένα παράσιτο που προκαλούσε πολύ βαριά δηλητηρίαση.
Με το θέμα αυτό ασχολήθηκε και ο Μοσκάτι, κυρίως όμως ο Μικέλε Ρόζα (1731-1812), καθηγητής της πρακτικής ιατρικής στην Παβία. Αυτός τόνιζε με ιδιαίτερη έμφαση την ανάγκη αυστηρού ελέγχου πάνω στην αρτοποιία και βελτίωση της ποιότητας του ψωμιού, ενός τροφίμου που αποτελούσε το κύριο στοιχείο της διατροφής των λαϊκών τάξεων.
Η ΠΕΛΛΑΓΡΑ ΚΑΙ Η ΟΣΤΕΟΜΑΛΑΚΥΝΣΗ ΤΗΣ ΛΟΧΕΙΑΣ
Τις ίδιες αυτές τάξεις της κοινωνίας έπλητταν κυρίως και η πελλάγρα και η οστεομαλάκυνση της λοχείας, νόσοι που οφείλονταν στην κακή διατροφή, τραγικό αποτέλεσμα της φτώχειας, που σύμφωνα με τα λόγια του Φρανκ ήταν «η μητέρα των ασθενειών».
Η προέλευση των δύο αυτών νόσων δεν αναγνωρίστηκε με την ίδια ευκολία. Αυτό συνέβηκε μόνο για την οστεομαλάκυνση, ενώ ο συσχετισμός της πελλάγρας με την κακή διατροφή άργησε να διαπιστωθεί.
Ο πρώτος που αναγνώρισε το ρόλο της δυστυχίας στην πρόκληση της οστεομαλάκυνσης ήταν ο Μοντέτζια, που διαδέχθηκε το 1799 τον Μασκάτι στην έδρα της χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. «Από ό,τι φαίνεται», γράφει ο Μοντέτζια, «οι περισσότερες από τις περιπτώσεις αυτές συνέβαιναν σε ανθρώπους φτωχούς και κακοθρεμένους, έτσι που η έλλειψη ή η κακή ποιότητα της τροφής να πρέπει να θεωρηθούν ως αιτία που προδιαθέτει στη νόσο».
Όσο για την πελλάγρα, σε μια πρώτη φάση είχε χαρακτηριστεί από τον Φραντσέσκο Φράπολι ως δερματοπάθεια. Το γεγονός όμως ότι παρουσίαζε ενδημική μορφή σε ορισμένες ιδίως περιοχές, προσέλκυσε την προσοχή ερευνητών και από άλλες χώρες της Ευρώπης. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο Β. Σ. Γιάνσεν που δημοσίευσε μια μικρή πραγματεία με τον τίτλο «Περί της πελλάγρας, νόσου ενδημικής στο Δουκάτο του Μιλάνου» (Λέιντεν, 1788).
Το γεγονός ότι ο Γιάνσεν υιοθετεί το όνομα της νόσου στη διάλεκτο της Λομβαρδίας, μαρτυρεί ότι η νόσος ήταν περισσότερο από αλλού διαδεδομένη στην περιοχή αυτή της Ιταλίας και υπό μορφή τόσο σοβαρή, ώστε να επιβάλλεται και στην επιστημονική γλώσσα η ονοματοθεσία της στη διάλεκτο του τόπου που ενδημούσε.
Μπορεί ο Φράπολι να χαρακτήρισε στο βιβλίο του «Παρατηρήσεις επί της πάθησης της καλουμένης κοινώς πελλάγρας» (1771), τη νόσο ως δερματοπάθεια, έστρεψε όμως την προσοχή των επιστημόνων στη μελέτη της, που δεν άργησε να καρποφορήσει. Το 1799 ο Μικέλε Γκεραρντίνι (1752-1825) δημοσίευσε το βιβλίο του «Περί πελλάγρας», στο οποίο αποκλείει ότι πρόκειται για μεταδοτική νόσο και μάλιστα οφειλόμενη σε ζωντανό οργανισμό και προσανατολίζεται προς την τροφική της προέλευση. Μόνον που τη θεωρούσε ως αποτέλεσμα δηλητηρίασης.
Παρά το σφάλμα αυτό, δικαιολογημένο εξαιτίας του επιπέδου των γνώσεων της εποχής του, οι παρατηρήσεις του Γκεραρντίνι έστρεψαν το ενδιαφέρον των επιστημόνων προς τον τρόπο της διατροφής των αρρώστων από πελλάγρα. Έτσι, ύστερα από μερικά χρόνια ο Γκ. Στράμπιο, που μελέτησε εξαντλητικά τη νόσο στο ειδικό Νοσοκομείο για αρρώστους από πελλάγρα που είχε ιδρύσει ο Ιωσήφ Β' στο Λενιάνο, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι από τις αιτίες που προκαλούν την πελλάγρα είναι η κακή διατροφή.Η διαπίστωση όμως αυτή έφερνε στην επιφάνεια αυτομάτως την κοινωνική βάση της νόσου: οι φτωχοί έπρεπε να αποκτήσουν το δικαίωμα να σιτίζονται καλά για να εξαφανιστεί η πελλάγρα. Σήμερα με την αφθονία και την καλή ποιότητα των τροφίμων και με το νόμο φρουρό απέναντι σε κάθε εκτροπή που θα στοίχιζε την υγεία του λαού, είναι λίγο δύσκολο να τοποθετηθούμε στη θέση των ανθρώπων της όχι και τόσο παρωχημένης αυτής εποχής. Χρειάστηκαν μακροί και σκληροί αγώνες για την κατάκτηση του δικαιώματος της υγείας για κάθε άνθρωπο!
Ένας από τους μαθητές αυτούς ήταν κι ο Λουίτζι Σάκο, πνεύμα ευφυές κι ιδιαίτερα δεκτικό σε προβλήματα αυτού του είδους. Έτσι η είδηση της πρωτοβουλίας του Τζένερ δεν μπορούσε παρά να ενθουσιάσει τον νεαρό μαθητή του διάσημου υγιεινολόγου. Ο Σάκο που είχε ανδρωθεί πνευματικά μελετώντας τα έργα του Σπαλαντσάνι, ήταν ιδιαίτερα κατάλληλος να κατανοήσει το έργο του μεγάλου Άγγλου ιατρού.
Έτσι ο Σάκο έγινε ενθουσιώδης απόστολος του δαμαλισμού, όχι μόνο για την Ιταλία, όπου κατόρθωσε να διαδώσει ταχύτατα τη σωτήρια αυτή προληπτική μέθοδο στη Λομβαρδία και τη Βενετία, αλλά και για την υπόλοιπη Ευρώπη. Η φήμη του Σάκο έφτασε στα πιο μακρινά σημεία της Ανατολής, από όπου του έγραφαν για να ζητήσουν τις συμβουλές του.
Το 1800, δύο χρόνια ύστερα από τη δημοσίευση της πραγματείας του Τζένερ, ο Σάκο παρουσίασε το βιβλίο του «Πρακτικές παρατηρήσεις επί της χρήσεως της δαμαλείου λύμφης δια την πρόληψη της ευλογιάς του ανθρώπου». Ακολούθησε το 1803 το «Υπόμνημα επί του δαμαλισμού, μοναδικού μέσου δια την πλήρη εκρίζωση της ευλογιάς του ανθρώπου». Το 1809 δημοσιεύεται ένα μεγάλο έργο του «Περί δαμαλισμού» που μεταφράστηκε σε πάρα πολλές γλώσσες και γνώρισε ανάλογο αριθμό εκδόσεων. Μετά από πολλά χρόνια, το 1832, ο Σάκο, μιλώντας εμπρός στους άριστους του ιατρικού κόσμου της Ευρώπης, υποστηρίζει την ανάγκη του καθολικού υποχρεωτικού δαμαλισμού. Με το στόμα του μιλούν οι δυο μεγάλοι πρωτοπόροι, ο Τζένερ και ο Φρανκ. Ο Ναπολέων είχε τότε κιόλας εφαρμόσει την ιδέα του Σάκο, καθιερώνοντας υποχρεωτικό δαμαλισμό για τους άνδρες των στρατιών του. Η οδυνηρή εμπειρία της πανώλης που είχε πλήξει το στρατό του στη Γιάφα στη διάρκεια της εκστρατείας της Αιγύπτου, υπήρξε προφανώς ένα σκληρό μάθημα για τον μεγάλο Κορσικανό.
ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΜΕ ΣΗΜΑΣΙΑ
Παρόλο που τα ανέκδοτα δεν κάνουν την ιστορία, όμως πολλές φορές δίνουν μια τόσο εύγλωττη εικόνα των γεγονότων, όση δεν μπορούν να προσφέρουν οι σοβαρότερες πηγές.
Το 1813, κατά την εκστρατεία του Ναπολέοντα στη Γερμανία, ένας συγγενής του Τζένερ, κάποιος λοχαγός Μίλμαν, είχε φυλακιστεί και μεταφερθεί από τους Γάλλους στο Βερντέν.
Όταν το έμαθε ο Τζένερ, έστειλε προσωπική επιστολή στον αυτοκράτορα, ζητώντας την απελευθέρωση του συγγενούς του. Διηγούνται ότι μόλις ο Ναπολέων διάβασε την επιστολή είπε: «Α! είναι ο Τζένερ! Τίποτα δεν μπορώ να αρνηθώ στον Τζένερ!» Ίσως ο Ναπολέων να μην είπε ακριβώς τα ίδια λόγια. Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι η αναγνώριση της ειρηνικής μεγαλοφυΐας του Τζένερ από την πολεμική μεγαλοφυΐα του Ναπολέοντα, πάνω από σύνορα, εχθρότητες και φιλίες, υπήρξε ένα ελπιδοφόρο σημείο για την ανθρωπότητα. Και είχε δίκιο ο Ναπολέων προσφέροντας μια τέτοια αναγνώριση. Η ανακάλυψη του Τζένερ, έστω κι αν προηγήθηκε η λαϊκή εμπειρία, είναι μια από τις μεγάλες στιγμές της ιστορίας της ιατρικής. Χάρις σ’ αυτήν γεννήθηκε ένας νέος κλάδος της σύγχρονης ιατρικής: η ανοσολογία. Ο δαμαλισμός υπήρξε μεγαλειώδης ανακάλυψη. Άνοιξε νέες προοπτικές για την κοινωνική υγιεινή και εγκαινίασε μια νέα αντίληψη στην ιατρική: την πρόληψη, που στην εποχή μας τείνει να πάρει το προβάδισμα απέναντι στη θεραπεία.
Το πνεύμα του «αιώνα των φώτων», για το οποίο συχνά μιλάμε, είχε τον αντίκτυπό του και στην ιατρική. Η υγεία, από ατομική υπόθεση του καθενός, άρχισε να θεωρείται κοινωνικό αγαθό. Το ενδιαφέρον για τα πλατύτερα κοινωνικά στρώματα που μέχρι τότε συντηρείτο μόνον από τη χριστιανική ευσπλαχνία, στηρίζεται πια στη λογική διαπίστωση της κοινωνικής ζημιάς που προκαλείται από την άσκοπη σπατάλη της ανθρώπινης ζωής. Η ανάγκη για την επέκταση της ιατρικής μέριμνας γίνεται αισθητή: τα Νοσοκομεία ενισχύονται και τα ειδικά ιδρύματα για τη μητρότητα, τα ορφανά, τους ηλικιωμένους και τα καθυστερημένα παιδιά αποτελούν αντικείμενο ενδιαφέροντος του κοινωνικού συνόλου. Το ενδιαφέρον για τα μέσα της επιβίωσης επεκτείνονται και στα προβλήματα της διατροφής.
Πράγματι, δεν ήταν μόνον οι περιοδικές επιδημίες της ευλογιάς που μάστιζαν τους λαούς της εποχής εκείνης. Υπήρχε μια ολόκληρη σειρά από καταστάσεις που παλαιότερα δεν είχαν κινήσει καθόλου την προσοχή, παρόλο που χάραζαν συχνά τα ίχνη τους με τρόπο δραματικό σε ολόκληρα κεφάλαια της ανθρώπινης ιστορίας.
Η έλλειψη και των πιο στοιχειωδών μέτρων υγιεινής ήταν μια από τις αιτίες που διευκόλυναν την εκδήλωση των επιδημιών. Ο αέρας ήταν γεμάτος από κάθε είδους αναθυμιάσεις. Οι άρρωστοι στα Νοσοκομεία ήταν στριμωγμένοι ο ένας πάνω στον άλλον σε χώρους βουτηγμένους στην ακαθαρσία. Και τι να πει κανείς για την ιατρική μέριμνα της υπαίθρου, όπου βέβαια μπορούσε να γίνεται λόγος; Οι γυναίκες γεννούσαν με τη βοήθεια άξεστων χωρικών, που η παρουσία τους, με την έλλειψη των στοιχειωδών γνώσεων υγιεινής, ήταν ικανή να δημιουργήσει επιπλοκές και από τον πιο φυσιολογικό τοκετό. Η κακή διατροφή, εκτός από τον αντίκτυπό της στην παιδική θνησιμότητα, υπέσκαπτε τους οργανισμούς, για να τους κάνει εύκολη λεία των επιδημιών. Η πελλάγρα (βαριά αβιταμίνωση) ήταν σε μερικές περιοχές ενδημική. Αλλά και οι σπουδές της ιατρικής, με την έλλειψη κάθε οργάνωσης, δεν ήταν σε καλύτερη κατάσταση. Όλα αυτά τα προβλήματα, καθώς προβάλλονταν με όλη τους τη δραματικότητα εμπρός στα μάτια του επιστήμονα του 18ου αιώνα, απαιτούσαν επιτακτικά τη λύση τους.
ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΕΠΕΙΓΟΥΝ
Υπό την πίεση των πραγμάτων και υπό την ώθηση των αντιλήψεων του Διαφωτισμού, εκδηλώνεται μια μεταρρυθμιστική κίνηση στο δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα, ύστερα από τη Συνθήκη του Άαχεν (1748), με την οποία έκλεισαν οι πόλεμοι της Διαδοχής που είχαν για άλλη μια φορά αιματοκυλίσει την Ευρώπη.
Τότε οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν ότι παράλληλα με τη θορυβώδη δυστυχία του πολέμου, στη διάρκεια του οποίου οι άνθρωποι πέθαιναν στα πεδία των μαχών ανάμεσα στις φλόγες και τον ορυμαγδό των πυροβόλων όπλων, κινείται η αθόρυβη δυστυχία της ειρήνης, στη διάρκεια της οποίας πεθαίνουν οι άνθρωποι μέσα στην αθλιότητα των βιοτικών συνθηκών. Είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι από τους οποίους ζητάμε, έλεγε ο Φρανκ, να προτάξουν τα στήθη τους για να υπερασπιστούν την πατρίδα. Όμως η κοινωνία τους αφήνει να πεθαίνουν από τη φτώχεια, τις στερήσεις και τις αρρώστιες, ενώ όσο ζουν η ζωή τους δεν διαφέρει από τη ζωή ενός υποζυγίου.
Όλα αυτά απαιτούσαν ριζικές μεταρρυθμίσεις. Στο έργο αυτό, ο ρόλος των ιατρών, που βρίσκονται σε άμεση και καθημερινή επαφή με την αθλιότητα, δεν υπήρξε μικρότερος από το ρόλο των νομομαθών και των κοινωνιολόγων που μελετούσαν τις μεταρρυθμίσεις.
Ο ΦΩΤΙΣΜΕΝΟΣ ΔΕΣΠΟΤΙΣΜΟΣ
Οι ιδέες του 18ου αιώνα είχαν το αποκορύφωμά τους, τραγικό και αιματοβαμμένο, στη μεγάλη Γαλλική Επανάσταση. Τα άλλα ευρωπαϊκά έθνη δεν έφτασαν στα άκρα. Οι λόγοι ήταν δύο: Αφενός στις άλλες, εκτός από τη Γαλλία, χώρες της Ευρώπης, η ζωή ήταν καλύτερη και επικρατούσαν πιο σύγχρονες κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις, με τυπικό παράδειγμα την Αγγλία. Αφετέρου η κεντρική εξουσία βρισκόταν στα χέρια ισχυρών και αποφασιστικών ανδρών, με πλατειές αντιλήψεις και αρκετή ευφυΐα, ώστε να προωθούν ειρηνικά την επικράτηση των ιδεών του αιώνα τους. Ο «φωτισμένος δεσποτισμός», όπως ονομάστηκε το φαινόμενο αυτό, αντικατέστησε την επανάσταση.
Ο φωτισμένος ηγεμόνας, έχοντας αρκετή αντίληψη για τα ανθρώπινα και τα κοινωνικά προβλήματα, χρησιμοποιούσε μια σειρά από συνεργατών για την πραγματοποίηση των σκοπών του. Ήταν η «αστυνομία» του, κάτι διαφορετικό από ό,τι εννοούμε σήμερα με την ονομασία αυτή, ένα όργανο με ευρύτερες δικαιοδοσίες, που περιλάμβαναν φυσικά και την έννοια της δικαστικής αστυνομίας.
Η «αστυνομία» στο πλαίσιο του φωτισμένου δεσποτισμού είναι ένας οργανισμός που ελέγχει κάθε άποψη της κοινωνικής ζωής, που ανακαλύπτει τις ελλείψεις κάθε κοινωνικού τομέα, και φυσικά και του τομέα της υγείας και ενημερώνει ιεραρχικά τον ηγεμόνα. Εκείνος με τη σειρά του, επεμβαίνει με κάθε διαθέσιμο μέσο για να προβεί στις μεταρρυθμίσεις που κρίνει απαραίτητες και ακόμα εγγυάται την γρήγορη εκτέλεσή τους.
ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ
Έτσι ένα κύμα μεταρρυθμίσεων εκδηλώνεται σε όλους τους τομείς της ζωής στην Ευρώπη του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα. Τα κέντρα των πανεπιστημιακών σπουδών , τα Νοσοκομεία, τα φαρμακεία, αναδιοργανώνονται. Μια αγροτική μεταρρύθμιση αρχίζει με τη Μαρία Θηρεσία και συνεχίζεται από τον Ιωσήφ Β'. Ακόμα και η Ρωσία, μισοασιάτικη δύναμη, βρίσκει στο πρόσωπο της Αικατερίνης της Μεγάλης, την ενσάρκωση του φωτισμένου δεσποτισμού. Δεν είναι άσχετη με το γεγονός αυτό η μετάκληση του Γιόχαν Πέτερ Φρανκ στη Ρωσία ως σύμβουλος της Τσαρίνας στον τομέα των μεταρρυθμίσεων για 5 χρόνια (1804-1809).
Ένα παράδειγμα του τι σήμαιναν για την πολιτιστική ζωή της Ευρώπης οι μεταρρυθμίσεις αυτές, δίνει η περίπτωση του Πανεπιστημίου της Παβίας. Το παλαιό αυτό πνευματικό ίδρυμα, αφού είχε υποστεί τις συνέπειες των πολέμων της Διαδοχής και της ισπανικής κακοδιοίκησης είχε περιέλθει σε συνθήκες αθλιότητας. Ήταν αρκετές όμως οι μεταρρυθμίσεις της Μαρίας Θηρεσίας και του Ιωσήφ Β', που είχαν, προκειμένου για την ιατρική σχολή, ανατεθεί στον Φρανκ, για να μεταβληθεί μέσα σε λίγα χρόνια η πόλη της Παβίας σε «κλεινόν άστυ» και το πανεπιστήμιό της σε κόσμημα της αυτοκρατορίας των Αψβούργων.
Η ΡΥΠΑΝΣΗ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ ΚΑΙ Η ΑΡΤΟΠΟΙΙΑ
Εκτός από την αντιμετώπιση της ευλογιάς, την οργάνωση των κέντρων σπουδών, των Νοσοκομείων και των φαρμακείων, τους μεταρρυθμιστές απασχόλησε και η ρύπανση της ατμόσφαιρας, η κατασκευή του ψωμιού, η πελλάγρα και η οστεομαλάκυνση της λοχείας.
Η κατάσταση της ατμόσφαιρας απασχόλησε ιδιαίτερα τους Πιέτρο Μοσκάτι και Μαρσίλιο Λαντριάνι. Ήταν μάλιστα τέτοιο το πάθος της έρευνας που τους κατείχε, ώστε ο πρώτος, όταν ήταν καθηγητής στην Παβία, το 1765, έκανε το εξής τόλμημα: στη διάρκεια μιας καταιγίδας συνέδεσε το σώμα του δια μέσου ενός αγωγού με τον πύργο του Κολλεγίου Γκισλιέρι. Έτσι παραλίγο να περάσει το όνομά του στις σελίδες του επιστημονικού μαρτυρολογίου, μόνο και μόνο για να δώσει κάποια λύση στο πρόβλημα της ρύπανσης του αέρα, που τόσο τον απασχολούσε.
Το άλλο σοβαρό πρόβλημα ήταν της κατασκευής του ψωμιού. Οι φτωχοί, οι χωρικοί, οι εργάτες έτρωγαν ψωμί άζυμο, πολλές φορές καμωμένο με αλλοιωμένο αλεύρι από σιτάρι ανάμικτο με καλαμπόκι και σίκαλη. Η παρουσία αυτής της τελευταίας μέσα στο αλεύρι σήμαινε έναν ακόμα κίνδυνο για τους δυστυχισμένους που έτρωγαν από το ψωμί αυτό, αν είχε προσβληθεί από ερυσιβώδη όλυρα, ένα παράσιτο που προκαλούσε πολύ βαριά δηλητηρίαση.
Με το θέμα αυτό ασχολήθηκε και ο Μοσκάτι, κυρίως όμως ο Μικέλε Ρόζα (1731-1812), καθηγητής της πρακτικής ιατρικής στην Παβία. Αυτός τόνιζε με ιδιαίτερη έμφαση την ανάγκη αυστηρού ελέγχου πάνω στην αρτοποιία και βελτίωση της ποιότητας του ψωμιού, ενός τροφίμου που αποτελούσε το κύριο στοιχείο της διατροφής των λαϊκών τάξεων.
Η ΠΕΛΛΑΓΡΑ ΚΑΙ Η ΟΣΤΕΟΜΑΛΑΚΥΝΣΗ ΤΗΣ ΛΟΧΕΙΑΣ
Τις ίδιες αυτές τάξεις της κοινωνίας έπλητταν κυρίως και η πελλάγρα και η οστεομαλάκυνση της λοχείας, νόσοι που οφείλονταν στην κακή διατροφή, τραγικό αποτέλεσμα της φτώχειας, που σύμφωνα με τα λόγια του Φρανκ ήταν «η μητέρα των ασθενειών».
Η προέλευση των δύο αυτών νόσων δεν αναγνωρίστηκε με την ίδια ευκολία. Αυτό συνέβηκε μόνο για την οστεομαλάκυνση, ενώ ο συσχετισμός της πελλάγρας με την κακή διατροφή άργησε να διαπιστωθεί.
Ο πρώτος που αναγνώρισε το ρόλο της δυστυχίας στην πρόκληση της οστεομαλάκυνσης ήταν ο Μοντέτζια, που διαδέχθηκε το 1799 τον Μασκάτι στην έδρα της χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. «Από ό,τι φαίνεται», γράφει ο Μοντέτζια, «οι περισσότερες από τις περιπτώσεις αυτές συνέβαιναν σε ανθρώπους φτωχούς και κακοθρεμένους, έτσι που η έλλειψη ή η κακή ποιότητα της τροφής να πρέπει να θεωρηθούν ως αιτία που προδιαθέτει στη νόσο».
Όσο για την πελλάγρα, σε μια πρώτη φάση είχε χαρακτηριστεί από τον Φραντσέσκο Φράπολι ως δερματοπάθεια. Το γεγονός όμως ότι παρουσίαζε ενδημική μορφή σε ορισμένες ιδίως περιοχές, προσέλκυσε την προσοχή ερευνητών και από άλλες χώρες της Ευρώπης. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο Β. Σ. Γιάνσεν που δημοσίευσε μια μικρή πραγματεία με τον τίτλο «Περί της πελλάγρας, νόσου ενδημικής στο Δουκάτο του Μιλάνου» (Λέιντεν, 1788).
Το γεγονός ότι ο Γιάνσεν υιοθετεί το όνομα της νόσου στη διάλεκτο της Λομβαρδίας, μαρτυρεί ότι η νόσος ήταν περισσότερο από αλλού διαδεδομένη στην περιοχή αυτή της Ιταλίας και υπό μορφή τόσο σοβαρή, ώστε να επιβάλλεται και στην επιστημονική γλώσσα η ονοματοθεσία της στη διάλεκτο του τόπου που ενδημούσε.
Μπορεί ο Φράπολι να χαρακτήρισε στο βιβλίο του «Παρατηρήσεις επί της πάθησης της καλουμένης κοινώς πελλάγρας» (1771), τη νόσο ως δερματοπάθεια, έστρεψε όμως την προσοχή των επιστημόνων στη μελέτη της, που δεν άργησε να καρποφορήσει. Το 1799 ο Μικέλε Γκεραρντίνι (1752-1825) δημοσίευσε το βιβλίο του «Περί πελλάγρας», στο οποίο αποκλείει ότι πρόκειται για μεταδοτική νόσο και μάλιστα οφειλόμενη σε ζωντανό οργανισμό και προσανατολίζεται προς την τροφική της προέλευση. Μόνον που τη θεωρούσε ως αποτέλεσμα δηλητηρίασης.
Παρά το σφάλμα αυτό, δικαιολογημένο εξαιτίας του επιπέδου των γνώσεων της εποχής του, οι παρατηρήσεις του Γκεραρντίνι έστρεψαν το ενδιαφέρον των επιστημόνων προς τον τρόπο της διατροφής των αρρώστων από πελλάγρα. Έτσι, ύστερα από μερικά χρόνια ο Γκ. Στράμπιο, που μελέτησε εξαντλητικά τη νόσο στο ειδικό Νοσοκομείο για αρρώστους από πελλάγρα που είχε ιδρύσει ο Ιωσήφ Β' στο Λενιάνο, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι από τις αιτίες που προκαλούν την πελλάγρα είναι η κακή διατροφή.Η διαπίστωση όμως αυτή έφερνε στην επιφάνεια αυτομάτως την κοινωνική βάση της νόσου: οι φτωχοί έπρεπε να αποκτήσουν το δικαίωμα να σιτίζονται καλά για να εξαφανιστεί η πελλάγρα. Σήμερα με την αφθονία και την καλή ποιότητα των τροφίμων και με το νόμο φρουρό απέναντι σε κάθε εκτροπή που θα στοίχιζε την υγεία του λαού, είναι λίγο δύσκολο να τοποθετηθούμε στη θέση των ανθρώπων της όχι και τόσο παρωχημένης αυτής εποχής. Χρειάστηκαν μακροί και σκληροί αγώνες για την κατάκτηση του δικαιώματος της υγείας για κάθε άνθρωπο!
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου