Η Ιατρική στους προϊστορικούς χρόνους [1]

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η προσπάθεια αυτή έχει σκοπό να παρουσιάσει σε μια περιληπτική ιστορική θεώρηση τα προβλήματα, τις προσπάθειες και τα επιτεύγματα που βαθμηδόν συνετέλεσαν ώστε να πάρει η Ιατρική τη σημερινή της μορφή.
Αυτό που κυρίως μας ενδιαφέρει είναι να πληροφορήσουμε τους αναγνώστες, για το πώς πραγματοποιήθηκαν αυτές οι επιτεύξεις που θα μπορούσε να θεωρηθούν καρπός τυχαίων γεγονότων ή απλά εκλάμψεις τής μεγαλοφυίας.
Πίσω από αυτές τις επιτεύξεις κρύβεται ο μόχθος, η επιμονή, το θάρρος και πολλές φορές η υλική και ηθική θυσία των ερευνητών κάθε εποχής. Κρύβεται ένας αργός, επίπονος, μακροχρόνιος και ακούραστος αγώνας κατά του σφάλματος, σε μια εναγώνια αναζήτηση τής αλήθειας.
Ο αναγνώστης αυτής της προσπάθειας θα παρακολουθήσει την εξέλιξη τής ιατρικής από τα πρώτα ίχνη που συναντάμε στα προϊστορικά κιόλας χρόνια, στην αρχαία Αίγυπτο, στους Ασσυρο-βαβυλώνιους, στη Κρήτη και στις Μυκήνες.
Θα δει πώς οι διάφορες ιατρικές γνώσεις, χάρις στον πατέρα της ιατρικής, τον μεγάλο Ιπποκράτη, αποτέλεσαν ιδιαίτερη επιστήμη και πώς αυτή η επιστήμη αναπτύχθηκε κι εξελίχθηκε στους Ελληνικούς, Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους. Τον Μεσαίωνα, όταν η ανθρωπότητα μαστιζόταν από φοβερές επιδημίες, δειλά - δειλά άρχισαν να ξεφυτρώνουν οι Ιατρικές Σχολές και τα πρώτα Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια.
Προχωράμε στην Αναγέννηση και στους μετέπειτα αιώνες, όταν επαναστατικές εφευρέσεις, όπως το μικροσκόπιο, έδωσαν νέα ώθηση στην ιατρική και έθεσαν τις βάσεις της σαν σύγχρονης επιστήμης.
Παρακολουθούμε τη διαμόρφωση όλων των κλάδων της, Χειρουργική, Ανατομική, Βιολογία, Ψυχιατρική κ.α., και φθάνουμε μέχρι τα τελευταία επιτεύγματα των ημερών μας.Εκείνο που πρέπει να τονίσουμε, είναι ότι η έκδοση αυτή δεν είναι μια απλή εξιστόρηση, μια παράθεση γεγονότων. Είναι μια βαθιά θεώρηση τής ιατρικής μέσα στα πλαίσια τού ανθρωπισμού, των φιλοσοφικών βιοθεωριών και των θρησκευτικών δοξασιών κάθε εποχής. Πίσω από τις διάφορες επιτεύξεις κρύβεται ο μόχθος, η επιμονή, το θάρρος, η αυτοθυσία των ερευνητών. Με ένα τέτοιο πνεύμα κατανόησης και ανθρωπισμού πραγματοποιήθηκε η έκδοση αυτή, που έχει σκοπό να μας γνωρίσει την εξέλιξη της ιατρικής φέρνοντάς μας κοντά στον άνθρωπο.

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

Στον άγριο και πρωτόγονο κόσμο τής μακρινής εκείνης εποχής βασίλευε ασφαλώς ο νόμος τής ζούγκλας. Ο δικαστής που ήταν συγχρόνως και βασιλιάς, ο αρχιερέας, ο ισχυρότερος πολεμιστής εφάρμοζαν μόνο σωματικές ποινές: οι ακρωτηριασμοί τής μύτης ή άλλου μέλους, πιο συχνά του ενός ή και των δύο χεριών, ήταν πανάρχαιες ποινές που επέζησαν για χιλιάδες χρόνια. Σε μια τέτοια δικαστική πράξη θα πρέπει ίσως να αποδώσουμε τον ακρωτηριασμό των φαλαγγών των χεριών που άφησε τα ίχνη του στο σπήλαιο των Πυρηναίων.
Ίσως όμως να πρόκειται για κάποιο ατύχημα στο κυνήγι. Ο Ρωμαίος ποιητής Λουκρήτιος,[1] περιγράφοντας τον επίλογο ενός κυνηγιού των πρωτόγονων λαών, παρουσιάζει πολύ τραγικά το θέαμα των κυνηγών που τραυματίστηκαν στη πάλη τους με τα θηρία, καθώς μένουν αβοήθητοι από έλλειψη θεραπευτικών γνώσεων και μέσων. Τα πράγματα όμως, δεν φαίνεται να επιβεβαιώνουν όσα υποστηρίζει ο Λουκρήτιος στις περιγραφές του, που σφύζουν από ζωή. Το υλικό, που σώζεται από την εποχή εκείνη, αποκαλύπτει το αντίθετο. Είναι πράγματι καταπληκτικό το πόσα γνώριζαν να κάνουν σε τέτοιες περιπτώσεις οι μακρινοί μας εκείνοι πρόγονοι. Φυσικά οι πληροφορίες μας αναφέρονται μόνο σε παθήσεις και θεραπείες τού σκελετού.
Ό,τι σώζεται από την εποχή εκείνη είναι τα απολιθώματα διαφόρων οστών, ενώ τα μαλακά μέρη τού σώματος αποσυντέθηκαν. Αλλά μήπως και τα οστά που διασώθηκαν είναι τόσο άφθονα; Όχι βέβαια, αλλά πάντως αρκετά για να προκαλούν την κατάπληξη και το θαυμασμό μας.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΝΑΤΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΑΝΙΟΥ
Είναι εκπληκτικό πόσο συχνά διαπιστώνουμε στα κρανία που έρχονται στο φως, ότι έχουν εκτελεστεί ανατρήσεις, που χωρίς αμφιβολία αποτελούν τις πιο εντυπωσιακές μαρτυρίες για τη δεξιοτεχνία τού πρωτόγονου μάγου – χειρουργού. Από την προσεκτική μελέτη των ανατρήσεων αυτών μπόρεσαν να τις διακρίνουν σε τρεις ομάδες:
1. Ανατρήσεις που έγιναν σε νεκρούς. Είναι οι περισσότερες και οι λόγοι που τις υπαγόρευσαν ήταν μαγικής φύσης: η αιχμαλώτιση τού πολεμικού πνεύματος του σκοτωμένου εχθρού ή η αφαίρεση από το κρανίο του ενός τεμαχίου οστού, που θα χρησιμοποιείτο από το νικητή σαν παράσημο.
2. Ανατρήσεις επί ζώντος ανθρώπου, που εν συνεχεία υπέκυψε λόγω εγχειρητικού ατυχήματος ή κάποιας επιπλοκής, σε εποχή που δεν υπήρχε ούτε η ελάχιστη ιδέα περί αντισηψίας.
3. Ανατρήσεις επί ζώντος, που κατορθώνει να επιζήσει της εγχείρησης και να θεραπευτεί από τη νόσο, η οποία προκάλεσε την επέμβαση. Αυτές είναι οι λιγότερες.
Οι επεμβάσεις τής 2ης και 3ης ομάδας απέβλεπαν ασφαλώς σε θεραπευτικούς σκοπούς, έστω κι υπό την επήρεια μαγικών αντιλήψεων: με την ανάτρηση θα απομακρύνονταν από το κεφάλι τού ασθενούς τα κακά πνεύματα, που προκαλούσαν την επιληψία, την υστερία ή ακόμα και τους χρόνιους πονοκεφάλους.
Σε όλες τις περιπτώσεις, η τεχνική τής ανάτρησης τού κρανίου ήταν αξιοθαύμαστη. Ο μάγος – χειρουργός εκτελούσε δυο ημικυκλικές τομές, που στα άκρα τους έσμιγαν ή πιο συχνά αφαιρούσε ένα ορθογώνιο κομμάτι οστού αφού προηγουμένως έκανε τρυπανισμούς στις τέσσερις γωνίες του ή άνοιγε πολλές τρύπες στη σειρά, κατά μήκος των πλευρών του.

ΑΛΛΕΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ
Άλλες εξακριβωμένες επεμβάσεις στους προϊστορικούς χρόνους με θεραπευτικούς σκοπούς είναι:
1) Ανατάξεις καταγμάτων των άκρων, με ακινητοποίησή τους σ’ ένα μακρύ τεμάχιο ξύλου, στο οποίο έδεναν το χέρι ή το πόδι με το σπασμένο οστό.
2) Ακρωτηριασμοί άκρων μετά από σοβαρούς τραυματισμούς, γάγγραινα ή δήγματα δηλητηριωδών ερπετών, αλλά και σαν ποινή σε εκτέλεση δικαστικής απόφασης.
3) Αφαιρέσεις τεμαχίων βελών ή ακοντίων από διάφορα μέρη τού σώματος, κάτι που απαιτούσε από τον πρωτόγονο χειρουργό μεγάλη δεξιοτεχνία. Πράγματι διαπιστώθηκε πώς όταν το βέλος ήταν σφηνωμένο σ' επικίνδυνο σημείο τού σώματος, ο χειρουργός, που ήξερε πόσο σοβαρές συνέπειες θα είχε κάθε μετακίνηση τής αιχμής του, την άφηνε επί τόπου και αφαιρούσε μόνον το προεξέχον κομμάτι τού στελέχους. Γύρω από την αιχμή τής βελόνας ή του ακοντίου, που έμενε στο οστό, ο οργανισμός σχημάτιζε πώρο (νεοσχηματισμένο οστικό ιστό) κι έτσι απομόνωνε το ξένο σώμα και το καθιστούσε ακίνδυνο για τη ζωή τού ατυχούς πρωτογόνου.
Αυτές ήταν οι σημαντικότερες δραστηριότητες τού χειρουργού τής παλαιολιθικής και νεολιθικής εποχής, αλλά και της περιόδου τού χαλκού και του σιδήρου, σε περιοχές που άργησε να φτάσει ο πολιτισμός.
Κατά τα άλλα, πολύ λίγα θα είχαμε να πούμε για τις ασθένειες τής μακρινής εκείνης εποχής κι ακόμα λιγότερα ή και τίποτα για τις θεραπείες. Έχομε μόνο τεκμήρια πως και τότε οι άνθρωποι υπέφεραν από τερηδόνα[2] κι ότι πάθαιναν αποστήματα των φατνίων των δοντιών, που άφηναν ευδιάκριτα τα σημάδια τους στα σαγόνια τού ασθενούς, με τη διάβρωση που προκαλούν στα οστά. Βρήκαμε, ακόμα, ίχνη οστεομυελίτιδας και ραχιτισμού στα οστά των πρωτογόνων ανθρώπων, και πολλούς σκελετούς που φέρουν αλλοιώσεις μιας πολύ διαδεδομένης ασθένειας της εποχής αυτής, που προσέβαλε και ζώα (αρκούδες), της «αρθρίτιδας των σπηλαίων».

Η ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ
Και οι θεραπείες; Ίσως σε μια πρώτη περίοδο να προέβαιναν σε ορισμένες τελείως ενστικτώδεις ενέργειες. Να άναβαν φωτιά, αν κάποιος είχε ρίγος, να έδιναν νερό σε όποιον παρουσίαζε υψηλό πυρετό. Αλλά τίποτα δεν είναι βέβαιο. Μας λείπουν οι μαρτυρίες.

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΟΥ
Παράλληλα με τα θεραπευτικά αυτά μέτρα, ο θεραπευτής που ήταν συγχρόνως, μάγος, ιερέας, χειρουργός και φαρμακοποιός, συχνά προέβαινε σε ενέργειες που απευθύνονταν στον ψυχολογικό τομέα. Πριν καταφύγει στο έσχατο μέτρο τής ανάτρησης τού κρανίου, ζητούσε να τρομοκρατήσει τα κακά πνεύματα, φορώντας παράξενες μάσκες, και εκτελώντας χορευτικές κινήσεις, που τις συνόδευε με κραυγές.
Πρέπει να ήταν πολύ θλιβερή η ζωή κι ο θάνατος των προγόνων μας τής προϊστορικής εποχής. Πάνω απ’ το προσκέφαλο τού αρρώστου, καμωμένο από φύλλα δένδρου, ο μάγος να κάνει τους εξορκισμούς του στο φως τού λυχναριού… κι ύστερα να έρχεται ο θάνατος τού αρρώστου, οι κραυγές και οι θρήνοι ή η θεραπεία και οι οργιαστικές εκδηλώσεις χαράς. Ένας κόσμος τρομακτικός, χωρίς ελπίδα, μέσα σ’ ένα πλαίσιο γοητείας, όσο και φρίκης.Στο μεταξύ, ο πολιτισμός προχωρούσε, ανοίγοντας το δρόμο του ανάμεσα από ζούγκλες απάτητες κι έρημες εκτάσεις που τις κάλυπταν παγετώνες. Θα περάσουν ακόμα πολλοί αιώνες, ώσπου το φως τής επιστήμης να φωτίσει, θαμπά στην αρχή κι αβέβαια, έναν κόσμο δυστυχισμένο, για να του προσφέρει μια καινούργια ζωή, με λιγότερους πόνους και περισσότερες ελπίδες.

[1] Titus Lucretius Carus (99-55 π.Χ.), Λατίνος ποιητής, που έγραψε το 6τομο ποίημα «Περί της φύσης των πραγμάτων». Τελικά αυτοκτόνησε.
[2] Πράγμα που κάποτε το αμφισβητούσαν.