Υγιεινή και Νοσοκομεία [10]

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής ιατρικής ήταν η σύλληψη των προβλημάτων της δημόσιας υγιεινής. Η αντίληψη των Ρωμαίων για τον άνθρωπο, που εκφράζεται ολοκληρωμένη στο «Ιουστινιάνειο Δίκαιο», είχε τις επιπτώσεις της και στο ιατρικό πεδίο, που εξωτερικεύονται στις θέρμες, τα υδραγωγεία και τα νοσοκομεία.
Βέβαια οι Ρωμαίοι δεν υπήρξαν οι πρώτοι στον τομέα της προληπτικής ιατρικής. Πολλούς αιώνες πριν απ’ αυτούς υπήρξαν οι αρχαίοι Εβραίοι, των οποίων η ιατρική διαφέρει στο γνώρισμα αυτό από την ιατρική των συγχρόνων τους λαών. Οι αρχές τους διατυπώνονται εκτεταμένα στην Παλαιά Διαθήκη. Για να πάρουμε μια ιδέα, θα ρίξουμε μια ματιά στα κείμενά της.
Στο Λευιτικό (5:2) διαβάζουμε τις γραμμές αυτές: «Αν κάποιος αγγίξει ένα πράγμα ακάθαρτο, είτε ψοφίμι ακάθαρτου θηρίου… είτε ψοφίμι ακάθαρτων ερπετών και δεν το αντιλήφθηκε, εντούτοις θα είναι ακάθαρτος κι ένοχος». Και παρακάτω (χωρ.3): «Ή αν αγγίξει ανθρώπινη ακαθαρσία, οποιασδήποτε μορφής και αν ήταν η ακαθαρσία του, διαμέσου της οποίας κανείς μολύνεται και δεν το αντιλήφθηκε. Όταν αυτός το γνωρίσει, τότε θα είναι ένοχος». Στα χωρία αυτά δεν είναι καθόλου δύσκολο να παρακολουθήσει κανείς τη βαρύτητα που αποδίδεται στην έννοια της καθαριότητας, βασική έννοια της προληπτικής ιατρικής. Ας προχωρήσουμε λίγο μήπως ανακαλύψουμε και κάποια άλλη σχετική αντίληψη. Στο ίδιο βιβλίο (17:10) της Παλαιάς Διαθήκης διαβάζουμε: «Όποιος άνθρωπος από τον οίκο Ισραήλ ή από τους ξένους, που παροικούν μεταξύ σας, φάει οποιοδήποτε αίμα, θα στήσω το πρόσωπό μου ενάντια σ’ εκείνη την ψυχή που τρώει το αίμα και θα την εξολοθρεύσω από μέσα απ' το λαό της». Εδώ βλέπουμε να ολοκληρώνεται η προληπτική αντίληψη της ιατρικής με διαιτητικά μέτρα. Βέβαια η ερμηνεία της απαγόρευσης της βρώσης του αίματος δεν επικαλείται κάποιο υγειονομικό επιχείρημα, αλλά επαναλαμβάνει ό,τι θα μπορούσε να ισχυριστεί οιοσδήποτε σύγχρονος μεσογειακός λαός: «Επειδή, η ζωή τής σάρκας είναι στο αίμα και εγώ το έδωσα σε σας, για να κάνετε εξιλέωση για τις ψυχές σας επάνω στο θυσιαστήριο. Επειδή αυτό το αίμα κάνει εξιλασμό υπέρ της ψυχής» (17:11). Η μεταφυσική ερμηνεία μιας διαιτητικής απαγόρευσης δεν αφαιρεί τίποτε από τον υγειονολογικό της χαρακτήρα, πράγμα που ισχύει και για ορισμένες άλλες υποχρεώσεις του εβραϊκού λαού, που ενώ η εφαρμογή τους είναι αποτέλεσμα θρησκευτικής επιταγής, δε μπορεί να αγνοηθεί καθόλου κι η υγιεινή τους σημασία. Πρόκειται συγκεκριμένα για την περιτομή και τους πολυποίκιλους καθαρμούς, που επέβαλλε στην καθημερινή ζωή το ιουδαϊκό τυπικό.
Και ενώ υπήρχαν πολλά κοινά υγειονολογικά στοιχεία, μεταξύ Εβραίων και Ρωμαίων, όμως, η δικαιολόγηση της επιβολής τους είναι τελείως διαφορετική: οι Εβραίοι τα θεωρούσαν θρησκευτικές, ενώ οι Ρωμαίοι κοινωνικές υποχρεώσεις.

ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΛΟΥΤΡΑ
Τα επιβλητικά ερείπια των θερμών αποτελούν αναμφισβήτητη μαρτυρία ότι η εκτέλεση έργων υγιεινής ήταν στη Ρώμη κοινωνικό γεγονός και όχι θρησκευτική ενέργεια.
Τον καιρό τής Ρωμαϊκής Δημοκρατίας οι Ρωμαίοι ήταν υποχρεωμένοι, σαν ένα είδος στρατιωτικού γυμνασίου, να περνούν κολυμπώντας τον Τίβερη, τρεις φορές τη μέρα. Αυτό αποτελούσε όμως και μια πράξη ατομικής υγιεινής. Μετά την πτώση τής Δημοκρατίας, όταν οι στρατιωτικές μονάδες δεν αποτελούσαν πια φρουρές πόλεων, αλλά μονάδες προκάλυψης στα απέραντα σύνορα τής αυτοκρατορίας, κατασκευάζονταν πλέον δημόσια λουτρά για τις ανάγκες των πολιτών. Τέτοια λουτρά ήταν μέσα στη Ρώμη πάνω από 300 και τροφοδοτούνταν μαζί με τις κατοικίες των πλούσιων, από 3.000.000 λίτρα νερό τη μέρα, που έφταναν στην πόλη από 9 υδραγωγεία. Το νερό βέβαια δεν έφτανε ως τις φτωχές συνοικίες της πόλης, αλλά η έλλειψη αυτή αντισταθμιζόταν με τα δημόσια λουτρά. Σ’ αυτά σύχναζαν αρχικά μόνο ορισμένες οικογένειες ευγενών, που δεν ήθελαν να μοιράζονται το νερό του λουτρού τους με άλλα άτομα. Αργότερα όμως συνήθισαν και οι ευγενείς να παίρνουν το λουτρό τους με αγνώστους, αν και κάτι τέτοιο θεωρείτο πρόστυχο κι ανάξιο ευγενών σε όλες τις περιόδους, εκτός από μια: τους χρόνους της αυτοκρατορίας του Ηλιογάβαλου.[1]
Από αρχιτεκτονική άποψη τα δημόσια λουτρά δεν ήταν απλές οικοδομικές κατασκευές. Αρκεί να σημειώσει κανείς ότι στις θέρμες του Καρακάλλα[2] υπήρχε στο κέντρο ολόκληρο πάρκο, 100 περίπου τετραγωνικών μέτρων. Πραγματικά, εκτός από χώρους, που προορίζονταν αποκλειστικά για σωματικό λούσιμο, στις θέρ-μες υπήρχαν παλαίστρες, αμφιθέατρα, εξέδρες, στοές και άλλοι χώροι, που μετέβαλλαν τις θέρμες σε κάτι πολύ διαφορετικό από απλές «πισίνες».

ΑΛΛΑ ΜΕΤΡΑ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ
Ο κεντρικός αποχετευτικός αγωγός (Cloaca maxima) των υπονόμων της πόλης της Ρώμης υπήρξε ένα έργο δημόσιας υγιεινής τόσο καλά σχεδιασμένο, ώστε να χρησιμοποιηθεί 1.600 περίπου χρόνια. Προοριζόταν για την αποχέτευση των περιττωμάτων και είχε κατασκευαστεί από τον 5ο βασιλιά της Ρώμης Ταρκύνιο τον Πρεσβύτερο (616-578 π.Χ.), που, κατά την παράδοση ήταν γιος Έλληνα εξόριστου.
Προβλήματα σχετικά με τον ενταφιασμό ή την αποτέφρωση των νεκρών ή των πτωμάτων έξω από τα τείχη της πόλης, επιλύονταν με τρόπο που συμβιβαζόταν απόλυτα με τις απαιτήσεις της υγιεινής απ' τη Δωδεκάδελτο, κώδικα τού ρωμαϊκού δικαίου που συντάχθηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. Στη σύνταξη της Δωδεκαδέλτου συνεργάστηκε πάντως και ένας εξόριστος στη Ρώμη Έλληνας, ο Εφέσιος φιλόσοφος Ερμόδωρος.
Στα πολεοδομικά ζητήματα και την υγιεινή της κατοικίας φαίνεται επίσης ότι επαγρυπνούσαν οι αρμόδιες κυβερνητικές αρχές στη Ρώμη. Ο Βιτρούβιος, μεγάλος αρχιτέκτονας της εποχής του Αυγούστου, αφιερώνει το VI βιβλίο του έργου του περί Αρχιτεκτονικής στο θέμα περί ιδιωτικών κτισμάτων, γραμμένο κατά τις απαιτήσεις της υγιεινής.

ΤΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΑΝ ΟΙ ΙΑΤΡΟΙ
Ο Ορειβάσιος, ο Έλληνας ιατρός του Ιουλιανού του Παραβάτη, παραπονιέται ότι για τους περισσότερους πολίτες της αυτοκρατορίας, η σοβαρότερη ασθένεια είναι οι διαιτητικές παρεκτροπές. Για να τον πιστέψει κανείς αρκεί να ανατρέξει στις συνταγές του Απικίου[3] και τις περιγραφές του Αθηναίου[4] στους Δειπνοσοφιστές του. Εκεί βλέπει κανείς να σερβίρονται ψάρια μαγειρεμένα με διάφορες συνταγές, κρέατα ετοιμασμένα με πιθανούς και απίθανους τρόπους, οι σπανιότεροι καρποί της στεριάς και της θάλασσας, όλα τα χορταρικά, οι σάλτσες και οι πίττες, έτσι που θα μπορούσε να πει πως δεν υπάρχει τίποτε στη γη που να μη φτάνει στο τραπέζι τους και να μη το τιμούν οι καλεσμένοι. Όλα αυτά βρέχονταν βέβαια με άφθονο κρασί. Δεν έλειπαν ούτε οι αρωματικές λαμπάδες που ανάβοντας άφηναν να σκορπίζει σαν άρωμα λιβανιού. Κι ας σημειωθεί ότι στο συμπόσιο αυτό έπαιρναν μέρος όλο καλλιεργημένοι άνθρωποι. Συνεπώς τα παράπονα του Ορειβάσιου, που ήταν μεταγενέστερος όλου αυτού του γαστρονομικού οργίου, φαίνονται δικαιολογημένα.
Κι όμως, άλλα οι ιατροί συμβούλευαν. Ο Αθηναίος από την Αττάλεια, περιέγραψε σχολαστικά τη καθημερινή δίαιτα αυτού που θα ήθελε να ζήσει υγιής. Και δεν περιοριζόταν μόνο σε εντολές. Κάθε του συμβουλή συνοδευόταν και από την επιστημονική της αιτιολόγηση και ερμηνεία.

ΤΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ
Στο Βίντις της Ελβετίας, που στα χρόνια τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας λεγόταν Βιντονίσσα, ήταν η έδρα μιας ρωμαϊκής λεγεώνας. Εκεί έγινε μια θαυμάσια αρχαιολογική ανακάλυψη: ένα ρωμαϊκό νοσοκομείο σ' όλη του τη συγκρότηση. Υπάρχουν δυο σειρές θαλάμων, μοιρασμένων σ’ ένα μεγαλύτερο κι ένα μικρότερο ορθογώνιο, που χωρίζονται μεταξύ τους με ένα μακρύ διάδρομο που διασχίζει το κτίριο σ' όλο του το μήκος. Όλοι οι θάλαμοι είχαν τις πόρτες τους στο διάδρομο, εκτός από μερικούς, όπου έμπαινε κανείς συνήθως από τα παράπλευρα δωμάτια. Όλοι οι θάλαμοι αυτοί είχαν δική τους θέρμανση. Αν τους υπολογίσουμε σε 60 περίπου και τον καθένα με διαστάσεις 3,5Χ4,7, ικανό να χωρέσει 8 κρεβάτια, θα έπρεπε η δυναμικότητα του νοσοκομείου αυτού να ανέρχεται σε 480 νοσηλευόμενους. Δεδομένου ότι η φρουρά της Βιντονίσσα ανερχόταν σε 10.000 περίπου άνδρες, έχουμε μια αναλογία κλινών 4,8%, όπως ακριβώς θα συνέβαινε σε μια σύγχρονη στρατιωτική μονάδα ανάλογης δύναμης.
Στο εσωτερικό του κτιρίου, στο κέντρο μιας πλατείας, βρίσκεται το εξωτερικό ιατρείο και το χειρουργείο: στη Βιντονίσσα βρέθηκαν και χειρουργικά εργαλεία.
Δυο πράγματα λείπουν από το νοσοκομείο αυτό: λουτρά και κοιτώνες των ιατρών. Και τα μεν λουτρά βρέθηκαν χωριστά, αλλά πολύ κοντά στο νοσοκομείο, μαζί με το οποίο κατελάμβαναν το κέντρο της Βιντονίσσα. Τις κατοικίες όμως των ιατρών δεν τις βρήκαμε. Πρέπει μάλλον να ήταν απέναντι απ’ την πλευρά εκείνη του νοσοκομείου που ανοίγονταν στο δρόμο μ’ ένα περιστύλιο.[5] Δυστυχώς, ο χώρος των ανασκαφών ξανασκεπάστηκε.

[1] Elogabalus, αυτοκράτορας τής Ρώμης (218-222 μ.Χ.). Σε παιδική ηλικία έγινε αρχιερέας του θεού Ηλίου στη Συρία, εξ ου κι η προσωνυμία του, που τη διατήρησε σαν επώνυμο (το πραγματικό του όνομα ήταν Βάριος Άβιτος Βασσιανός). Ήταν ξάδελφος του Αλέξανδρου Σεβήρου.[2] Marcus Aurelius Severus Antoninus Bassianus Caracalla, Ρωμαίος αυτοκράτορας (211-217 μ.Χ.), γιος του Σεπτίμιου Σεβήρου.[3] Apicius Caelius (4ος αιώνας μ.Χ.), ψευδώνυμο Ρωμαίου συγγραφέα που έγραψε το περίφημο 10τομο έργο «Περί Μαγειρικής».[4] Σοφιστής και γραμματικός από την Αίγυπτο. Έζησε τέλη 2ου - αρχές 3ου αιώνα π.Χ., στη Ρώμη, επί Μάρκου Αυρηλίου μέχρι Αλέξανδρου Σεβήρου. Έγραψε το περίφημο έργο «Δειπνοσοφισταί», σε 15 βιβλία.[5] Δυο απ’ τους στύλους αυτούς, μεγαλύτεροι, πρέπει να περιέβαλαν την κύρια είσοδο.