Η Ιατρική των Ασσυρο-Βαβυλωνίων [3]

Ο «πατέρας τής Ιστορίας», Ηρόδοτος, που έζησε πολύ καιρό στη Βαβυλώνα, βεβαιώνει ότι «στη χώρα εκείνη, που τα μεγαλοπρεπή της οικοδομήματα πλησίαζαν τον ουρανό, δεν υπήρχαν ιατροί. Στις γωνίες των πλατειών ξαπλωμένοι άνθρωποι, που αποτελούν θορυβώδη παραφωνία μέσα σε τέτοιο πλούτο σχημάτων και χρωμάτων ανάμεσα σ’ έναν κόσμο ντυμένο με τόση κομψότητα, σπρώχνουν ο ένας τον άλλον. Είναι άρρωστοι που δε μπορούν να θεραπευτούν, από έλλειψη ιατρών. Γι’ αυτό και συνωθούνται στα σταυροδρόμια και τις γωνίες των πλατειών, περιμένοντας συμπάθεια και συμβουλές από τους διαβάτες».
Η πληροφορία αυτή του Ηρόδοτου μας φαίνεται σαν απίστευτη. Μια λίθινη επιγραφική στήλη, που χάρις σ’ ένα πραγματικό αρχαιολογικό θαύμα βρέθηκε στα χέρια μας, 3.700 χρόνια ύστερα από το σκάλισμά της, μας δίνει άλλου είδους πληροφορίες. Αλλά ας δούμε για λίγο πρώτα πώς είναι η στήλη αυτή. Πυκνογραμμένη κι από τις δυο της επιφάνειες, έχει στο πάνω της μέρος ένα βασιλιά κι έναν θεό καθισμένο στο θρόνο του. Είναι ο Σαμάς, ο θεός της δικαιοσύνης, γνωστός και από άλλες επιγραφές. Ποιος είναι ο βασιλιάς; Ας διαβάσουμε την επιγραφή. Είναι γραμμένη με σφηνοειδή γραφή. Να τι διαβάζουμε:
«Όταν ο Ανού, ο υψηλός, ο βασιλιάς του Ανουνάκι και Ενλίλ, ο κύριος του ουρανού και της γης, που εξουσίαζε τη μοίρα της χώρας, παραχώρησαν στον Μαρντούκ, τον πρωτότοκο του Έα, τη θεία εξουσία πάνω σε όλους τους ανθρώπους… τότε ο Ανού και ο Ενλίλ ονόμασαν εμένα, τον Χαμουραμπί, ηγεμόνα ταπεινό κι αφοσιωμένο, για να κάνω σεβαστό το δίκαιο σ’ αυτή τη χώρα, να απομακρύνω τη βία και την κακία, ώστε να μη καταπιέζει ο δυνατός τον αδύνατο και με ανύψωσαν σαν τον ήλιο πάνω από τα μαύρα κεφάλια και φώτισα τη χώρα…».

Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΧΑΜΟΥΡΑΜΠΙ
Βρισκόμαστε μπροστά στο περίφημο κώδικα του Χαμουραμπί (α' μισό του 18ου αιώνα π.Χ.), ένδοξου βασιλιά των Βαβυλωνίων. Τι μας πληροφορεί για τους ιατρούς ο κώδικας αυτός, που αποτελεί την αρχαιότερη γνωστή συλλογή νόμων στην Ιστορία;
«Αν ένας ιατρός έχει εκτελέσει μια σοβαρή εγχείρηση με το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο στο σώμα ενός ευγενούς και του έχει σώσει τη ζωή ή αν έχει ανοίξει ένα απόστημα στο μάτι ενός κυρίου με το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο και του έχει σώσει το μάτι, τότε να παίρνει σαν αμοιβή 10 αργυρούς σίκλους[1]». Συνεπώς υπήρχαν ιατροί στη Βαβυλώνα κι επί πλέον οι επαγγελματικές τους σχέσεις ρυθμίζονταν νομοθετικά. Πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Ηρόδοτος πλανιόταν; Μάλλον όχι, γιατί στην εποχή για την οποία μιλάμε ο χειρουργός[2] δεν θεωρείτο ιατρός.
Αλλά ας συνεχίσουμε την ανάγνωση της στήλης, αναζητώντας κι άλλες πληροφορίες για την ιατρική της μακρινής εκείνης εποχής: «Αν πρόκειται αντιθέτως για κοινό πολίτη, η αμοιβή του ιατρού να είναι 5 σίκλοι… Αν πρόκειται για δούλο, ο κύριος του δούλου να πληρώνει στον ιατρό 2 αργυρούς σίκλους. Αν ένας ιατρός έχει εκτελέσει μια σοβαρή εγχείρηση με το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο στο σώμα ενός ευγενούς και του έχει προκαλέσει το θάνατο ή έχει ανοίξει ένα απόστημα στο μάτι ενός ευγενούς και του έχει προκαλέσει την απώλεια του ματιού, να του κόβεται το χέρι… Αν ένας ιατρός έχει εκτελέσει μια σοβαρή εγχείρηση στο σώμα ενός δούλου, που ανήκει σε κοινό πολίτη, χρησιμοποιώντας το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο και έχει προκαλέσει το θάνατο του δούλου, να αντικαθιστά τον δούλο με άλλο δούλο… Αν του έχει ανοίξει με το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο ένα απόστημα στο μάτι και έχει προκαλέσει την απώλεια του ματιού, να πληρώνει σε άργυρο το μισό της αξίας του δούλου… Αν ένας ιατρός έχει ανατάξει κάταγμα σ’ έναν ευγενή ή του έχει θεραπεύσει τένοντα από θλάση, να πληρώνει ο άρρωστος τον ιατρό 5 σίκλους. Αν πρόκειται για κοινό πολίτη, η αμοιβή θα είναι 3 αργυροί σίκλοι. Αν πρόκειται για δούλο, να πληρώνει ο κύριος του δούλου στον ιατρό 2 αργυρούς σίκλους».
Δεν περιοριζόταν όμως ο κώδικας στη ρύθμιση μόνο των πράξεων του χειρουργού. Πιο κάτω γράφει:
«Αν κάποιος κακοποιήσει μια γυναίκα ελεύθερη σε ενδιαφέρουσα κατάσταση και προκαλέσει αποβολή του εμβρύου, να πληρώνει 10 αργυρούς σίκλους για το έμβρυο. Αν η γυναίκα πεθάνει, να καταδικάζεται σε θάνατο η κόρη εκείνου που έκανε το κακό…
Αν ένας άνθρωπος εμπιστευτεί το μικρό παιδί του σε μια τροφό και το παιδί πεθάνει στα χέρια της κι αν στη συνέχεια η τροφός πάρει άλλο παιδί να το θηλάσει, χωρίς την άδεια της μητέρας ή του πατέρα, να οδηγείται στο δικαστήριο και να καταδικάζεται σε αποκοπή των μαστών».
Η αυστηρότητα των διατάξεων μας κάνει να πιστέψουμε ότι, το περιεχόμενο του κώδικα δεν είναι αποκλειστικό γέννημα της οργανωτικής διάνοιας του Χαμουραμπί, αλλά ίσως οριστική κωδικοποίηση αντιλήψεων που εφαρμόζονταν στη πράξη από παλιά.
Αυτό που είναι αξιοπερίεργο[3] είναι ότι, ενώ στον κώδικα παρουσιάζονται χειρουργοί, τροφοί, αμβλωτές, δεν αναφέρονται πουθενά ιατροί με την έννοια του παθολόγου. Υπάρχουν πάντως μερικές μαρτυρίες, όχι όμως και τόσο επαρκείς, ώστε να μας δώσουν ακριβή και λεπτομερή εικόνα των ιατρών αυτών και της δραστηριότητάς τους.

ΙΑΤΡΟΙ ΚΑΙ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΙ
Από τις βιβλιοθήκες των Βαβυλωνίων διασώθηκαν μερικοί πίνακες με σφηνοειδή γραφή, που μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι στην αρχαία εκείνη κοινωνία υπήρχαν ιατροί και μάλιστα ότι έκαναν και χρήση αξιόλογου αριθμού συνταγών με φάρμακα απ’ το ζωικό, φυτικό κι ορυκτό βασίλειο, όπως στην αρχαία Αίγυπτο.
Τότε πώς συμβαίνει να απουσιάζει απ’ τον κώδικα τού Χαμουραμπί και ο ελάχιστος κανονισμός της δραστηριότητάς τους; Αυτό ερμηνεύεται με την υπόθεση ότι οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι δεν ξεχώριζαν τον ιατρό από τον ιερέα. Επειδή την ιδιότητα του ιατρού την ασκούσαν οι ιερείς, είτε ως κύριο είτε ως δευτερεύον έργο, δεν ήταν δυνατόν να συμπεριληφθεί ο ιερέας – ιατρός σε συλλογή νόμων προορισμένων για κοινούς θνητούς. Ο ιατρός με την έννοια αυτή, δεν μπορούσε να θεωρηθεί κοινός πολίτης, πράγμα που ίσχυε για τον χειρουργό.
Φαίνεται δηλαδή να υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ «επιστήμονα» και πρακτικού ιατρού, όπως ήταν οι χειρουργοί, που ασκούσαν ταυτόχρονα και το επάγγελμα του κουρέα. Όπως, δηλαδή, μέχρι σχεδόν τις ημέρες μας, που οι αφαιμάξεις ήταν το τελευταίο επιτήδευμα των κουρέων από τον ευρύ χειρουργικό τομέα.
Τι έκανε όμως αυτός ο πραγματικός ιατρός για τη θεραπεία των ασθενών του; Το θεραπευτικό του οπλοστάσιο φαίνεται πως είχε δυο πηγές: την εμπειρία και τη μαγική τέχνη.

ΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Βασική ιατρική πεποίθηση της εποχής ήταν η απόδοση των περισσότερων ασθενειών και ιδίως των επιδημιών στην οργή των θεών ή σε κακά πνεύματα. Ο Σαμάς ή η Ιστάρ τιμωρούσαν τους ανθρώπους για κάποια τους παράβαση ή οι κακοί δαίμονες ζητούσαν να τους εξοντώσουν. Επομένως, και το έργο του ιατρού συνίστατο στην αναγνώριση της πηγής της ασθένειας και στην αντιμετώπισή της με προσευχές ή εξορκισμούς. Για τον σκοπό αυτό η σπλαγχνοσκοπία, η μελέτη δηλαδή των σπλάγχνων των θυσιαζόμενων ζώων, γνώρισε μεγάλη άνθηση στην κοιλάδα που απλώνεται ανάμεσα στον Τίγρη και στον Ευφράτη. Το συκώτι των ζώων ήταν η πλουσιότερη πηγή πληροφοριών. Έκαναν μάλιστα και προπλάσματα ήπατος από πηλό ή μέταλλο, κάτι που θα εξακολουθούσαν οι Ετρούσκοι, 2.000 χρόνια αργότερα. Με προσευχές στον υπεύθυνο θεό ή με κατάρες στο κακό πνεύμα τελείωνε η επέμβαση του ιατρού υπό την ιερατική του ιδιότητα.

ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΑ
Μερικές φορές έπαιρνε ο άρρωστος και τη συνταγή του. Στις πινακίδες που βρέθηκαν υπάρχουν περίπου 250 βότανα και γύρω στις 120 ορυκτές ουσίες, που αναγράφονταν στον άρρωστο υπό μορφή εμβρεγμάτων, αφεψημάτων, καταπλασμάτων, αλοιφών, εισπνοών ή πλύσεων. Από τις φυτικές ουσίες χρησιμοποιούνταν περισσότερο η αλόη, το γλυκάνισο, η μπελαντόνα, το κάρδαμο, η κασσία, το ρετσινόλαδο, ο δυόσμος, ο υοσκύαμος, η γλυκόριζα, το ρόδι και η παπαρούνα.
Οι Ασσύριοι κι οι Βαβυλώνιοι κατασκεύαζαν κι εκδόρια από κανθαρίδες. Το γάλα ήταν ένα ακόμα φάρμακο. Στις πινακίδες όμως διαβάζουμε και για τη θεραπευτική χρήση των ματιών της γαρίδας, του ελαφοκέρατου[4] και άλλων αξιοπερίεργων πραγμάτων. Όλα αυτά προσφέρονταν ανακατεμένα με κρασί και άλλα ποτά, ώστε να αποκτούν ευχάριστη γεύση. Από ό,τι διαβάζουμε, φαίνεται πως οι Ασσύριοι κι οι Βαβυλώνιοι γνώριζαν ακόμα τα κλύσματα και τα υπόθετα.
Πώς αξιοποιούσε ο ιατρός το θεραπευτικό του εργοστάσιο; Πολύ λίγες είναι οι μαρτυρίες που έφτασαν στα χέρια μας. Τις πιο πολλές φορές: μια σύντομη περιγραφή των συμπερασμάτων της ασθένειας και το όνομά της. Ούτε η θεραπεία, ούτε η κατάληξή της. Άλλοτε πάλι δεν έχουμε το όνομα της ασθένειας, αλλά μόνο τα συμπτώματα και την ένδειξη τής θεραπείας. Παραδείγματα: «Αν ένας τρώει και πίνει κατά κόρον κι αν εν συνεχεία αισθάνεται πόνους στο στομάχι και έχει φλόγωση των σπλάγχνων και υποφέρει από κολικούς, η αρρώστια του λέγεται ‘μουσενίκου’. Αν έχει τάση στο στομάχι και συγχρόνως εκδηλώνονται συσπάσεις των μυών και ναυτία, τότε πρέπει να πάρει…». Πόσο απέχουμε από τις θαυμάσιες περιγραφές των ιατρικών παπύρων της Αιγύπτου! Παρόλα αυτά ο Ασσυρο-βαβυλώνιος ιατρός απολάμβανε τα εξαιρετικά του προνόμια και κυκλοφορούσε με πλούσιο και πομπώδες ντύσιμο, έχοντας μαζί σε ειδική θήκη τη σφραγίδα του, που ήταν κατεργασμένη με μεγάλη λεπτότητα.
Ο φόβος απέναντι στο κακό και το θάνατο κι ο πόθος της θεραπείας και της μακροζωίας, ευνοούσαν και εκεί, στη χώρα τού Τίγρη και του Ευφράτη, τη θέση εκείνων που, χωρίς να γνωρίζουν να θεραπεύσουν, θέρμαιναν την ελπίδα των δυστυχισμένων αρρώστων και κάπου - κάπου, αξιοποιώντας την εμπειρία τους, κατόρθωναν και κάποια θεραπεία. Αυτό θα έπρεπε να ανεβάζει τη φήμη και τη δόξα τους πιο ψηλά κι από τους θαυμαστούς εκείνους κρεμαστούς κήπους τής Βαβυλώνας, οι οποίοι ζουν στη φαντασία μας σαν μυθικές και ανέκφραστες οπτασίες.

[1] Αρχαίο νόμισμα των ανατολικών λαών.[2] Και στο κείμενο, που διαβάζουμε, πρόκειται για χειρουργικά εργαλεία.[3] Και φαίνεται ότι ο Ηρόδοτος δεν ήταν καλά πληροφορημένος.[4] Μήπως και σήμερα δεν το μεταχειρίζονται στα γιατροσόφια;