Η Ελληνική Ιατρική [5]

Ο ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Ένας ηλικιωμένος δάσκαλος, φαλακρός και σγουρογένης, με το πρόσωπο αυλακωμένο από βαθιές ρυτίδες, το βλέμμα ήρεμο και στοχαστικό και το πνεύμα οξύ και διεισδυτικό, μιλάει με ήσυχη φωνή σε μια ομάδα νέων: «Η ζωή μας είναι μικρή, αλλά η τέχνη μας μεγάλη. Οι ευκαιρίες φεύγουν κι η πείρα ξεγελά, οδηγώντας μας σε σφάλματα. Είναι δύσκολο να κρίνεις σωστά τα γεγονότα. Δεν αρκεί να κάνει ο γιατρός αυτό που πρέπει, είναι ανάγκη να βοηθούν κι ο άρρωστος κι οι δικοί του και να συντρέχουν και οι περιστάσεις». Αυτός είναι ο πρώτος αφορισμός τού μεγάλου Ιπποκράτη, του πατέρα τής ιατρικής.

Η ΖΩΗ ΤΟΥ
Από όσα ξέρουμε, ο Ιπποκράτης γεννήθηκε τον Απρίλιο ή Μάιο τού 460 π.Χ. στην Κω. Ήταν γιος γιατρού, του Ηρακλείδη, που στάθηκε και πρώτος του δάσκαλος. Άλλους δασκάλους είχε τον Ηρόδικο, γνωστό γιατρό της εποχής και φιλοσόφους, το Γοργία το σοφιστή και το μεγάλο Δημόκριτο, που ήταν συνομήλικός του. Ο Ιπποκράτης ταξίδεψε πολύ. Πήγε στη Θάσο, διέσχισε τη Μ. Ασία μέχρι τα βάθη της, ανέβηκε στη Σκυθία κι από εκεί κατέβηκε στην Αφρική. Μετά πήγε στη Μακεδονία και τη Θράκη, κατέβηκε στη Λάρισα και τέλος έφτασε στην Αθήνα. Μετά από 12 χρόνια γύρισε στην Κω για να αναλάβει το Ασκληπιείο, περίφημο θεραπευτήριο της εποχής. Σε βαθιά γεράματα τον βρίσκουμε πάλι στη Λάρισα, όπου και πεθαίνει, χωρίς να ξέρουμε ακριβώς τη χρονολογία, σε ηλικία κατ’ άλλους 90, κατ’ άλλους 104 και κατ’ άλλους 109 ετών. Στο τάφο του, που τον έδειχναν πολλούς αιώνες μετά το θάνατό του, θέλει η λαϊκή παράδοση να έχτισε ένα μελίσσι τη κυψέλη του. Το μέλι που έβγαινε από εκεί ήταν θαυματουργό φάρμακο, ιδίως για την αφθώδη στοματίτιδα. Γιατί ο μεγάλος γιατρός δεν κατέκτησε μόνο σοφούς κι επιστήμονες, αλλά γοήτευσε και την ψυχή του λαού.

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ
Τι είναι όμως εκείνο που έδωσε τέτοια δόξα στον Ιπποκράτη κι έκανε το έργο του πηγή πολύτιμων γνώσεων για όλες τις εποχές; Ποια ήταν η προσφορά του που έκανε, ακόμα και τους συγχρόνους του, σαν τον Πλάτωνα, να μιλάνε γι’ αυτόν, αναγνωρίζοντας την αξία του; Ο Ιπποκράτης ξεχώρισε την ιατρική από τη φιλοσοφία και τη θεμελίωσε σε μεθόδους αντάξιές της, τη παρατήρηση και την πείρα, που τα δεδομένα τους έκρινε με βάση τη λογική. Έκανε κάτι ακόμα περισσότερο. Ξεκαθάρισε την ιατρική από προλήψεις και δεισιδαιμονίες, απ' το μαγικό γενικά στοιχείο, που μέχρι την εποχή του κυριαρχούσε στη διάγνωση και καθόριζε τη θεραπεία.
Οι γνώμες του για την «ιερή νούσο», τη δική μας επιληψία, είναι αντιπροσωπευτικές του φωτισμένου πνεύματός του: «Κατά τη γνώμη μου, η ασθένεια αυτή δεν είναι για κανένα λόγο πιο ιερή ή πιο θεία απ’ τις άλλες, αλλά προέρχεται από την ίδια αιτία με εκείνες. Υπήρξαν άνθρωποι που πίστεψαν στη θεία της προέλευση και πως η αιτία της πρέπει να αναζητηθεί σε κάτι ιερό. Την πίστη αυτή δημιούργησε αφενός η απειρία τους κι αφετέρου η ξεχωριστή φύση αυτής της ασθένειας, που την κάνει να μη μοιάζει με καμία άλλη» (από το έργο του «Περί ιερής νούσου»).
Οι σκέψεις αυτές επαναλαμβάνονται στο σύγγραμμά του «Περί αέρων, υδάτων, τόπων», το πρώτο βιβλίο υγιεινής στην ιστορία: «Οι κάτοικοι του τόπου αυτού (Σκύθες) αποδίδουν την αιτία στο θεό, κάνουν αντικείμενο λατρείας εκείνον που πάσχει από τέτοια ασθένεια και γονατίζουν μπροστά του από φόβο μήπως πάθουν τα ίδια. Κι εγώ πιστεύω ότι οι παθήσεις αυτές, όπως και όλες οι άλλες, οφείλονται στο θεό, αλλά με την έννοια ότι δεν υπάρχουν στον κόσμο πράγματα περισσότερο ανθρώπινα ή περισσότερο θεία, αφού όλα είναι μεταξύ τους όμοια κι όλα έχουν την αρχή τους στο θεό. Εν τούτοις κάθε φαινόμενο έχει κάποια φυσική αιτιολογία και τίποτα δεν γίνεται χωρίς φυσική αιτία».
Έτσι η ιατρική διαμορφώνεται από τον Ιπποκράτη, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ως αληθινή επιστήμη, απαλλαγμένη από αντιεπιστημονικές εμπειρίες και κενές και αβασάνιστες υποθέσεις.

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΙΑΤΡΟΙ
Βλέποντας με το πνεύμα αυτό το έργο τού Ιπποκράτη, ποτέ δεν θα παρασυρθούμε σε συγκρίσεις προς το έργο άλλων προσωπικοτήτων, που προηγήθηκαν από αυτόν και που συνεισέφεραν σημαντικά στην πρόοδο τής ιατρικής. Ένα τέτοιο πρόσωπο ήταν ο Αλκμέων ο Κροτωνιάτης[1] που έζησε αρκετές δεκαετίες πριν τον Ιπποκράτη. Ο Αλκμέων έκανε τεράστιας σημασίας ανακαλύψεις στο τομέα τής ανατομικής και της φυσιολογίας, που προηγήθηκαν κατά πολύ της εποχής του, σε σημείο που ούτε και ο Ιπποκράτης να τις κάνει δεκτές. Διατύπωσε πρώτος τη γνώμη ότι η έδρα όλων των αισθήσεων και των πνευματικών λειτουργιών είναι ο εγκέφαλος. Έκανε ανατομικές έρευνες, ανακάλυψε τα αισθητικά νεύρα του εγκεφάλου κι έδωσε φυσιολογική εξήγηση σ' όλες τις αισθήσεις, εκτός της αφής. Αλλά συγχρόνως ήταν και φιλόσοφος και η ιατρική του, κατευθυνόμενη από τις φιλοσοφικές του αντιλήψεις, χώριζε απόλυτα την αίσθηση από τη νόηση. Άλλη θα ήταν η τύχη του έργου του αν είχε ακμάσει μετά τον Ιπποκράτη. Γιατί ο Ιπποκράτης είναι εκείνος που δεν επινόησε μεν την ιατρική, η οποία υπήρχε ανέκαθεν, αλλά συγκεντρώνοντας, συμπληρώνοντας και συστηματοποιώντας, δημιούργησε από το συμπίλημα θεωρίας και εμπειρίας του παρελθόντος, την αληθινή επιστήμη της ιατρικής, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα.
Στη λεγόμενη Ιπποκράτειο συλλογή συμπεριλαμβάνονται 69 έργα, από τα οποία ο Λιτρέ[2] του αποδίδει 12. Τα υπόλοιπα θεωρούνται είτε παλαιότερα, είτε μεταγενέστερα, γραμμένα από τον γαμπρό του, τους γιους του ή άλλους συγγραφείς, όλα όμως είναι αντιπροσωπευτικά τού Ιπποκράτειου πνεύματος.

Η ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ
Ως πλέον αντιπροσωπευτικά από τα έργα τού Ιπποκράτη θεωρούνται τα εξής: «Όρκος», «Περί ιερής νούσου», «Περί αέρων, υδάτων, τόπων», «Προγνωστικό», «Περί επιδημιών» (1ο και 3ο) και «Περί αρχαίης ιητρικής». Τι μπορεί να συμπεράνει κανείς, διαβάζοντας τα έργα αυτά, για τον τρόπο της σκέψης και τη μεθοδολογία τού Ιπποκράτη;
Μια βασική διαπίστωση είναι η τοποθέτηση τής αιτιολογίας κάθε ασθένειας όχι σε μαγικά στοιχεία, αλλά σε κάποια απ’ τις παρακάτω 3 κατηγορίες παραγόντων: τις κλιματολογικές και γεωγραφικές συνθήκες, τις διαιτητικές συνήθειες και τα έθιμα και τον τρόπο ζωής τού ατόμου.
Ας πάρουμε την περίπτωση των μακροκέφαλων (έθνος στον Εύξεινο Πόντο), που τα κεφάλια τους είχαν σχήμα μακρουλό. Η αρχική αιτία του φαινομένου ήταν το έθιμο να δένουν το κεφάλι του παιδιού με τέτοιο τρόπο, για να παίρνει το σχήμα αυτό, που το θεωρούσαν σημείο γενναιότητας. Το έθιμο, όμως, έγινε μετά φύση. Αφού, διερωτάται ο Ιπποκράτης, από φαλακρούς γονείς γεννιούνται φαλακρά παιδιά κι από γαλανομάτες γαλανά, γιατί να μη γεννιούνται και από τους μακροκέφαλους μακροκέφαλα τέκνα; Έτσι παραδέχεται την κληρονομικότητα των επίκτητων χαρακτήρων, που σήμερα δεν γίνεται δεκτή, ενώ το φαινόμενο των μακροκέφαλων θα το εξηγούσαμε σήμερα με την κοινωνική επιλογή. Αλλ' αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ, δεν είναι η ακρίβεια της ερμηνείας, αλλά ο επιστημονικός τρόπος σκέψης.
Ανάλογο ενδιαφέρον έχει μια άλλη περίπτωση: η ανδρική ανικανότητα που συναντιόταν σε μεγάλο βαθμό στους Σκύθες κι ιδίως στην εύπορη μερίδα τού πληθυσμού. Η αναπηρία αυτή, που για τους Σκύθες ήταν τιμωρία των θεών, για τον Ιπποκράτη γίνεται αντικείμενο εκτεταμένης ανάλυσης, ύστερα απ’ την οποία καταλήγει να την εξηγήσει με τα εξής συμπεράσματα: «Γιατί φορούν πλατειές περισκελίδες και περνούν τον περισσότερο καιρό τους πάνω στο άλογο έτσι, που να μη μπορούν ούτε να αγγίσουν τα γεννητικά τους όργανα με τα χέρια τους. Από το κρύο δε και τη κούραση λησμονούν τη γενετήσια ορμή και την επιθυμία για επαφή με το άλλο φύλο». Αλλά ο Ιπποκράτης κάνει και μια άλλη παρατήρηση: «Από την αδιάκοπη ιππασία, παθαίνουν ρευματοπάθειες στα πόδια… και υποβάλλονται στην εξής θεραπεία: μόλις παρουσιαστεί η ασθένεια κάνουν φλεβοτομία πίσω απ’ τα αυτιά τους… κοντά στα αυτιά υπάρχουν κάτι φλέβες, που αν κοπούν φέρουν στείρωση. Νομίζω λοιπόν ότι αυτές τις φλέβες κόβουν». Δεν έχει και πάλι σημασία η ορθότητα της δεύτερης τουλάχιστον ερμηνείας. Σημασία έχει η επιστημονική σκέψη που αποκλείει τη μαγική ερμηνεία τής νόσου.

Η ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ
Κατά τον Ιπποκράτη, τα κύρια υγρά τού σώματος είναι 4: το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη χολή, η μέλαινα χολή. Όσο τα υγρά αυτά βρίσκονται στο κατάλληλο μίγμα μέσα στο σώμα υπάρχει υγεία. Όταν, για οποιονδήποτε λόγο, η ισορροπία αυτή χαλάσει, υπερισχύσει στο σώμα ένα απ' τα στοιχεία αυτά κι επικρατήσουν οι ιδιότητές του, τότε δημιουργείται η νόσος. Εδώ, επεμβαίνει η «φύση», η ζωική δύναμη, που υπάρχει μέσα στον οργανισμό κι επαναφέρει τη διαταραχθείσα ισορροπία, απομακρύνοντας από το σώμα το υγρό που πλεονάζει. Αυτό γίνεται με τα ούρα, τα κόπρανα, τους εμετούς, την απόχρεμψη και τις ρινορραγίες. Αν ο χυμός που προκαλεί την ασθένεια δεν φύγει με τον τρόπο αυτό, συγκεντρώνεται σε ορισμένο σημείο τού σώματος και σχηματίζει απόστημα με όλες του τις συνέπειες.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΙΑΤΡΟΥ
Τι μπορεί να κάνει ο ιατρός; Εδώ φτάνουμε στην κατ’ εξοχήν προσφορά του Ιπποκράτη, αφού η φυσιοπαθολογία του, όπως την εκθέσαμε, δεν είναι παρά η συστηματοποίηση αντιλήψεων, που επικρατούσαν ήδη στην εποχή του. Αφού η φύση η ίδια, σκέπτεται ο Ιπποκράτης, ενεργεί για να καταπολεμήσει τη νόσο, ο γιατρός δεν έχει να κάνει τίποτε άλλο από το να βοηθήσει σαν καλός σύμμαχος, με όλα τα μέσα που διαθέτει, την ιαματική δύναμη τής φύσης. Είναι η ιατρική που ασκούμε και σήμερα, η διάγνωση, η πρόγνωση, η θεραπεία. Αυτό που παρατηρούμε στον άρρωστο δεν είναι η νόσος, αλλά το σύμπτωμα, το εξωτερικό σημείο της, που η πραγματική της αιτία βρίσκεται στο εσωτερικό του οργανισμού μας. Αυτό που πρέπει να θεραπεύσουμε δεν είναι το σύμπτωμα. Αλλού πρέπει να βοηθήσουμε την ιαματική δύναμη τής φύσης. Εκεί που εντοπίζεται η αιτία τής ασθένειας. Ο ιατρός λοιπόν προσεκτικός και ψυχρός παρατηρητής των συμπτωμάτων, οδηγείται απ’ τη μελέτη τους στην αιτία τής νόσου, θέτει δηλαδή τη διάγνωση, διατυπώνει τις προβλέψεις του για την εξέλιξη τής ασθένειας, δηλαδή διατυπώνει τη πρόγνωσή του και ορίζει τη θεραπεία. Βάση της θεραπευτικής του Ιπποκράτη είναι η δίαιτα. Ο Ιπποκράτης ιατρός, με το πάθος του για την παρατήρηση, με την αγωνιώδη αναζήτηση διαγνωστικών σημείων, ίσως φαίνεται ψυχρός κι ασυγκίνητος. Όμως η συμπεριφορά του δεν υπαγορεύεται από έλλειψη ευαισθησίας, αλλά επιβάλλεται απ' την ανάγκη της αφαίρεσης που προϋποθέτει η μεθοδολογική συγκέντρωση του ιατρού, η μεγαλύτερη κατάκτηση της ιπποκρατικής ιατρικής. Αλλά κι αν όλα αυτά έλειπαν, μένει μια ακόμα πλευρά του έργου του Ιπποκράτη, που μόνη θα αρκούσε για να αφήσει ανεξάλειπτο το πέρασμά του από την ιστορία τής ιατρικής. Είναι η ηθική του ιατρικού επαγγέλματος. Στα παραγγέλματά του ο Ιπποκράτης έδωσε, άπαξ δια παντός, μια εικόνα του ιατρού τέτοια, που καμιά εποχή, ούτε πριν ούτε μετά από αυτόν, δεν μπόρεσε να δώσει όμοιά της. Και η εικόνα αυτή ήταν το αποτέλεσμα του αποφασιστικού διαχωρισμού, που έκανε ο Ιπποκράτης μεταξύ επιστημονικής ιατρικής και τσαρλατανισμού, μεταξύ του ιατρού και του μάγου.
Το υψηλό ηθικό περιεχόμενο που διακρίνει τον ιατρό, όπως τον θέλει ο Ιπποκράτης, δεν μπορεί να αφήσει καμιά εποχή ασυγκίνητη. Τι παραπάνω θα μπορούσε ποτέ κανείς να προσθέσει στις γραμμές που ακολουθούν, παρμένες από τον Όρκο του;
«…Να διατηρήσω λευκό κι άσπιλο τον βίο και την τέχνη μου… Σε όποιο σπίτι κι αν πάω, θα μπω για το καλό των αρρώστων, αποφεύγοντας κάθε ενέργεια από σκοπού βλαβερή και κάθε άνομη πράξη, είτε με γυναίκα είτε με άνδρες είτε με ελεύθερους είτε με δούλους. Όσα θα δω ή θα ακούσω στη διάρκεια της θεραπείας ή κι έξω από το θεραπευτικό μου έργο, από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, πράγματα που δεν θα πρέπει να μαθευτούν από κανένα, θα σιωπώ για όλα αυτά, με την πεποίθηση πως πρέπει να μένουν μυστικά».
Εδώ ακριβώς βρίσκεται η αξιότερη κληρονομιά του πιο θαυμάσιου, του διδασκάλου των καλών,[3] του μεγάλου Ιπποκράτη.

[1] Β' μισό 6ου - α' μισό 5ου αιώνα π.Χ. Φυσιοδίφης και φιλόσοφος απ' τον Κρότωνα της Καλαβρίας. Το έργο του Περί φύσεως, είναι το πρώτο ελληνικό ιατρικό βιβλίο. Σ' αυτόν αποδίδεται η περιγραφή της ευσταχιανής σάλπιγγας και των οπτικών νεύρων. Πίστευε στην αθανασία της ψυχής.[2] Maximilien Paul Émile Littré (1801-1881), Γάλλος φιλόσοφος και ιατρός, που μετέφρασε και εξέδωσε τα έργα του Ιπποκράτη.[3] Έτσι τον αποκαλεί, 600 χρόνια ύστερα από το θάνατό του, ο ιατρός Γαληνός.