Η Αλεξανδρινή περίοδος [7]

Οι εξαιρετικές πολιτικές και στρατιωτικές φυσιογνωμίες των πρώτων Πτολεμαίων, διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου στο βασίλειο της Αιγύπτου, δημιούργησαν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για μια πολιτιστική άνθηση άνευ προηγουμένου με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια, που είχε κτιστεί απ’ τον μεγάλο Έλληνα στρατηλάτη το 332 π.Χ.
Στο πλαίσιο μιας καταπληκτικής οικονομικής κι εμπορικής ανάπτυξης ανθούν τα γράμματα κι οι τέχνες κι ιδρύεται το Μουσείο, ένα ίδρυμα που μπορεί κανείς να το χαρακτηρίσει σαν το πρώτο Πανεπιστήμιο του κόσμου. Στους εκτεταμένους και ειδικά διαρρυθμισμένους χώρους του προσελκύονται σοφοί και μελετητές από όλα τα μέρη του ελληνικού κόσμου. Ανάμεσα σ’ αυτούς δεν έλειπαν οι γιατροί. Οι ιατρικές μελέτες στην Αλεξάνδρεια δεν ευνοήθηκαν μόνον από το περιβάλλον που επέτρεπε τη συνέχιση του έργου σοφών, όπως ο Αριστοτέλης κι ο διάδοχός του Θεόφραστος, αλλά κι από την παρουσία δύο καταπληκτικών φυσιογνωμιών: του Ερασίστρατου και του Ηρόφιλου.

ΕΡΑΣΙΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΗΡΟΦΙΛΟΣ
Ο πρώτος γεννήθηκε στην Κω, την πατρίδα τού Ιπποκράτη, τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου π.Χ. αιώνα. Ο δεύτερος, σύγχρονος περίπου του πρώτου, γεννήθηκε στη Μ. Ασία. Η λάμψη τού αλεξανδρινού Μουσείου προσέλκυσε τους δύο άνδρες στην πρωτεύουσα των Πτολεμαίων. Ξεκινώντας κι οι δυο απ’ τις ιπποκρατικές αρχές για τη σημασία της παρατήρησης και του ορθού λόγου στην Ιατρική, επέκτειναν την έννοια της πρώτης πέρα από τα όρια που της έθετε η ιπποκρατική σχολή. Για τον Ερασίστρατο και τον Ηρόφιλο δεν ήταν αρκετή η παρατήρηση τού ασθενούς, των γεωγραφικών και κλιματολογικών συνθηκών του περιβάλλοντός του και των διαιτητικών του συνηθειών για να ερμηνευθεί η φύση μιας πάθησης. Ήταν απαραίτητη η βαθύτερη γνώση της κατασκευής και λειτουργίας των εσωτερικών οργάνων τού ανθρώπινου σώματος, για να καταστεί δυνατό να διατυπωθεί επί στερεών βάσεων οποιαδήποτε θεωρία για την ερμηνεία των νόσων και των παθήσεων.

Ο ΠΡΩΤΟΣ ΦΥΣΙΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΑΘΟΛΟΓΟΑΝΑΤΟΜΟΣ
Το έργο τού Ερασίστρατου, όπως και του Ηρόφιλου, έχει σαν αφετηρία του τη φωτεινή απόφαση του Πτολεμαίου του Σωτήρα, να επιτρέψει ελεύθερα την ανατομή ανθρωπίνων πτωμάτων, πράγμα που μέχρι τότε απαγορευόταν αυστηρά. Κάθε ανατομική ανακάλυψη αποτελούσε για τον Ερασίστρατο αφορμή για την ερμηνεία ενός φυσιολογικού φαινομένου, με βάση την αντίληψη ότι τίποτα δεν υπάρχει στον ανθρώπινο οργανισμό, που να μην αποβλέπει σε κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Οι σπουδαιότερες ανακαλύψεις του αφορούν την ανατομική και τη φυσιολογία του νευρικού συστήματος, πράγμα που ισχύει και για το συνεργάτη του Ηρόφιλο. Η διάκριση των νεύρων σε κινητικά και αισθητικά, γνώση που τα βιβλία τής Ανατομικής αποδίδουν στον Μπελ[1] και τον Μαγκέντι, είναι ανακάλυψη τού Ερασίστρατου. Η μελέτη τής ανατομικής και της φυσιολογίας τής παρεγκεφαλίδας δεν αρχίζει από τον Φλουράνς,[2] αλλά 2.000 χρόνια πριν από αυτόν. Η οπή που συνδέει την 3η με τις πλάγιες κοιλίες του εγκεφάλου και φέρει το όνομα Άγγλου ανατόμου (τρήμα του Μόνρο) είναι επίσης ανακάλυψη του Ερασίστρατου. Όχι δε μόνον αυτά, αλλά και η έκφυση των νεύρων απ’ τον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό και η απόδοση ιδιαίτερης σημασίας στις έλικες του εγκεφάλου είναι διαπιστώσεις που προέρχονται από την ευφυή παρατήρηση του Ερασίστρατου του σοφού Αλεξανδρινού.
Μέχρι την εποχή του πίστευαν ότι τα στερεά τρόφιμα πήγαιναν στο στομάχι, ενώ τα υγρά έμπαιναν στους πνεύμονες. Με την ανακάλυψη της επιγλωττίδας, του μικρού χόνδρου που στην κατάποση κλείνει την είσοδο του λάρυγγα, ο Ερασίστρατος διατύπωσε την πραγματικότητα, όπως διαμορφώνεται απ’ τη φυσιολογική λειτουργία του μικρού αυτού οργάνου. Το χαρακτηρισμό «παρέγχυμα» τον οφείλουμε στον Ερασίστρατο. Αυτός παρατήρησε σε όλα τα σπλάγχνα την ύπαρξη αφενός δικτύου από ίνες και αγγεία κι αφετέρου μιας αδιαφοροποίητης μάζας που γεμίζει τα κενά (παρέγχυμα). Στο παρέγχυμα απέδωσε τις εξής λειτουργίες: τη συγκέντρωση των χυμών που υπάρχουν στο σώμα, τη στήριξη τού οργάνου και τη διήθηση των υγρών τού σώματος. Η διήθηση που πραγματοποιείται στο παρέγχυμα των νεφρών έχει σαν αποτέλεσμα τη παραγωγή των ούρων, που δια των ουρητήρων και της ουροδόχου κύστης οδηγούνται έξω απ' τον οργανισμό, σαν περιττό και βλαβερό υγρό.
Αλλά μήπως και η περιγραφή των αγγείων που μεταφέρουν τη λέμφο,[3] των χυλοφόρων αγγείων, δεν προηγείται δεκάδες αιώνων από τις αντίστοιχες περιγραφές των νεώτερων; Δεν είναι όμως μόνον αυτά. Ο Ερασίστρατος ήταν ο πρώτος που μελέτησε στα πτώματα τις αλλοιώσεις που προκαλεί στην κατασκευή των σπλάγχνων η παθολογική κατάσταση που οδήγησε σε θάνατο. Έτσι με μόνη τη μεγαλοφυή διαίσθησή του γίνεται ο πρόδρομος, και μάλιστα κατά 20 αιώνες, του Μοργκάνι,[4] που θεωρείται ο ιδρυτής της σύγχρονης παθολογικής ανατομικής. Ο Ερασίστρατος συσχέτισε ακόμα την αύξηση του σώματος με τη διαδικασία της πέψης των τροφών, αποδεικνύοντας έτσι ότι είχε συλλάβει διαισθητικά και το φαινόμενο της ανταλλαγής της ύλης, 19 αιώνες πριν να το ερευνήσουν οι νεώτεροι. Ο Ερασίστρατος δεν παραμέλησε και το τομέα της θεραπευτικής. Υπήρξε μεγάλος εχθρός των αφαιμάξεων και των καθαρκτικών, που από παρεξήγηση της ιπποκρατικής θεωρίας των χυμών, είχαν κυριολεκτικά κατακλύσει την πρακτική ιατρική της εποχής του. Κατά τον Ερασίστρατο δεν ήταν η διαταραχή των χυμών, αλλά ένα είδος δυσπεψίας, που προκαλούσε τις διάφορες παθήσεις και συνεπώς τα θεραπευτικά μέτρα έπρεπε να είναι βασικά διαιτητικά, διαφορετικά βέβαια, από πάθηση σε πάθηση και από ασθενή σε ασθενή.
Αλλά αν γυρίσουμε και πάλι στον ερευνητικό τομέα, μπορεί να φανταστεί κανείς πού θα είχε οδηγήσει τις γνώσεις μας ο Ερασίστρατος, αν είχε στη διάθεσή του τις τεχνικές προόδους των νεώτερων, π.χ. τα οπτικά μέσα, όπως το μικροσκόπιο, που η εποχή του αγνοούσε!

Ο ΙΔΡΥΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ
Τον τίτλο αυτόν μπορούμε να τον επιφυλάξουμε στον Ηρόφιλο. Από τα ελάχιστα αποσπάσματα που σώζονται κι από περιγραφές άλλων, μεταγενεστέρων ή πολεμίων του, καταλήγουμε σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Μέρος των ανακαλύψεών του που σχετίζεται με το νευρικό σύστημα και τα λεμφικά αγγεία, ταυτίζεται με εκείνο του Ερασίστρατου. Έχουμε όμως παρατηρήσεις που προέρχονται αποκλειστικά από αυτόν και δικαιώνουν τον τίτλο τού πρώτου ανατόμου, έργο για το οποίο ο Ηρόφιλος χρησιμοποίησε κι εργαλεία δικής του επινόησης, που ο Γαληνός, μετά από 4-5 αιώνες, περιγράφει με θαυμασμό. Ενώ όμως ο γραφικός κάλαμος και το χοριοειδές πλέγμα τής 3ης κοιλίας (τμήματα τού εγκεφάλου) διδάσκονται σήμερα με ξένα ονόματα, μας έμεινε τουλάχιστον στην ανατομική ο ληνός του Ηρόφιλου. Πρόκειται για τη συμβολή 2 μεγάλων φλεβικών αγγείων της σκληρής μήνιγγας του εγκεφάλου. Η μελέτη του για το κεντρικό νευρικό σύστημα φτάνει μέχρι των οφθαλμών. Αναγνωρίζει τα οπτικά νεύρα και ανακαλύπτει και περιγράφει τον αμφιβληστροειδή με την ακρίβεια ενός ανατόμου της εποχής μας.
Κάτι σημαντικό είναι η διάκριση που έκανε ο Ηρόφιλος μεταξύ των τενόντων και νεύρων, διάκριση άγνωστη στους προγενέστερους γιατρούς. Σ’ αυτόν επίσης οφείλουμε την ονομασία τού δωδεκαδάκτυλου, του πρώτου τμήματος του λεπτού εντέρου, που την παρήγαγε από το κατά προσέγγιση μήκος του σε δακτύλους. Μελέτησε ακόμα το ήπαρ, το πάγκρεας, τους σιελογόνους αδένες και τα γεννητικά όργανα. Από το κυκλοφορικό σύστημα μάς έχει αφήσει σαφείς γνώσεις περί φλεβών και αρτηριών[5] και συγγράμματα «Περί σφυγμών» που δυστυχώς δεν σώζεται. Στη θεραπευτική ακολουθεί άλλη γραμμή από τον Ερασίστρατο. Δέχεται τη θεωρία των χυμών, σχετικά με την πρόκληση των παθήσεων κι αποδίδει μεγάλη αξία στη φαρμακοθεραπεία. Αναζητεί το ειδικό φάρμακο κάθε πάθησης κι αναγράφει πολύπλοκες συνταγές.

ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΟΙ
Η ψυχρή αντιμετώπιση τού ανθρώπινου πτώματος σαν αντικείμενο μελέτης, δημιούργησε πολέμιους των δυο μεγάλων ιατρών τής Αλεξανδρινής εποχής. Οι πολέμιοί τους αντιπροσώπευαν μια άλλη τακτική, περισσότερο ήπια και εν πάση περιπτώσει τακτική που ακολουθούσε το γράμμα τής ιπποκρατικής διδασκαλίας. Για τους «εμπειρικούς» αυτούς, σ’ αντίθεση με τους δυο «θεωρητικούς», η ανατομική μελέτη των πτωμάτων ήταν περιττή σκληρότητα για τον ιατρό. Η Ιατρική θα μπορούσε να γίνεται πλάι στο προσκέφαλο των αρρώστων με μόνη τη μελέτη τής συμπτωματολογίας τους. Όσο για τη μελέτη των εσωτερικών οργάνων, αρκούσε το υλικό των τραυμάτων, των εξαρθρώσεων και των καταγμάτων. Η στάση αυτή των εμπειρικών με την περιφρόνηση προς τη θεωρητική έρευνα στο ανατομικό, στο φυσιολογικό και το παθολογοανατομικό πεδίο και τον περιορισμό στην εξωτερική παρατήρηση τού ασθενούς και συνεπώς στην επιπόλαιη γνώση τής νόσου, οδήγησε σύντομα στην αποτυχία τής εμπειρικής ιατρικής. Αιώνες μετά, οι εμπειρικοί δεν εγκαταλείπουν τον αγώνα τους. Γι’ αυτό βρίσκουμε τον Γαληνό, το μεγάλο χριστιανό γιατρό τού 2ου μ.Χ. αιώνα, αποφασιστικό αντίπαλό τους, ταυτόχρονα όμως και πολέμιο των υπερβολικά θεωρητικών ομοτέχνων του. Ο Γαληνός είναι ακριβώς εκείνος που οδήγησε την ιατρική στη μέση οδό, που συνενώνει το ιπποκρατικό πνεύμα με την έρευνα, όπως την εννοούμε σήμερα, σε μια έντονη προσπάθεια, τόσο θεωρητική, όσο και πρακτική.
[1] Sir Charles Bell (1774-1842). Σκοτσέζος χειρουργός, ανατόμος και φυσιολόγος, γνωστός για τις εργασίες του στο νευρικό σύστημα και την περιγραφή της παράλυσης του προσωπικού νεύρου (παράλυση του Μπελ).[2] Jean Pierre Flourance (1794-1867). Γάλλος φυσιολόγος που ασχολήθηκε κυρίως με έρευνες για τη λειτουργία τού εγκεφάλου, των τετραδύμων σωμάτων και της παρεγκεφαλίδας στα σπονδυλωτά. Είναι αυτός που ανακάλυψε την αναισθητική ιδιότητα του χλωροφορμίου.[3] Είναι το υγρό που περιβρέχει τα κύτταρα.[4] Jean-Baptiste Morgani (1682-1771), Ιταλός ιατρός που θεωρείται απ’ τους κορυφαίους ανατόμους τού 18ου αιώνα.[5] Άσχετα από την πλάνη ότι το αίμα κυκλοφορεί μόνο στις φλέβες, ενώ οι αρτηρίες περιέχουν αέρα.