Παρόλο που η συμβολή του Βεσάλιου στην ανανέωση των ιατρικών σπουδών και την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης ήταν τεράστια, όμως η μορφή και το έργο του δεν αποτελούν μοναδική παρουσία στην ιστορία της ιατρικής. Όταν άρχισε την επιστημονική του δραστηριότητα, υπήρχε κιόλας μια αξιόλογη προεργασία και η παράδοση δεν αποτελούσε πια αντικείμενο τυφλής πίστης. Εδώ και μερικές δεκαετίες πραγματοποιείτο μια βραδεία ανανέωση, που οφειλόταν στο Μοντίνο ντέι Λούτσι. Όσο κι αν ο διδάσκαλος αυτός δεν έχει να παρουσιάσει καινοτομίες στο περιεχόμενο της διδασκαλίας του, που έμεινε πιστή στο Γαληνό, εν τούτοις μια πρωτοβουλία του στο τομέα τής διδακτικής μεθόδου, μπορεί να θεωρηθεί σαν η μακρινή και απαραίτητη προϋπόθεση για την κατοπινή πρόοδο. Πρόκειται για το συνδυασμό της διδασκαλίας με την επίδειξη πάνω στο πτώμα.
Όμως παρά την καινοτομία αυτή, απέμεναν πολλά να γίνουν. Για να αποδώσει η νέα μέθοδος τους καρπούς της έπρεπε ανάλογα νεωτεριστική να είναι κι η νοοτροπία εκείνων που έσκυβαν πάνω απ' την ανατομική τράπεζα. Γιατί πρέπει να σημειωθεί πως ούτε ο Μοντίνο ούτε οι διάδοχοί του σκέφτηκαν ποτέ ότι ανοίγοντας το πτώμα θα προέβαιναν σε προσωπικές ανατομικές παρατηρήσεις. Αρκεί να μεταφερθούμε νοερά στο χώρο της διδασκαλίας, όπως μας τον διέσωσαν οι μικρογραφίες των βιβλίων της εποχής, για να διαφωτιστούμε αρκετά σχετικά με το πνεύμα που επικρατούσε εκεί. Ο διδάσκαλος βρίσκεται στην έδρα του κρατώντας μπροστά του και σχολιάζοντας το κείμενο τού Γαληνού. Πιο χαμηλά είναι η ανατομική τράπεζα με το πτώμα. Ένα άτομο, ειδικευμένο στη διάνοιξη του πτώματος, εκτελεί τη νεκροτομή κι ένας τρίτος κρατώντας δείκτη δείχνει στους μαθητές, που είναι γύρω από την ανατομική τράπεζα, τα όργανα που αναφέρει ο δάσκαλος. Αυτός, βέβαια για την απόλυτη ακρίβεια του κειμένου που κρατούσε στα χέρια του, δεν καταδεχόταν καν να σκύψει πάνω στο πτώμα που ανατεμνόταν κάτω απ' τα πόδια του.
Παρόλα αυτά, η σύλληψη της ανάγκης και της χρησιμότητας της παρατήρησης των διδασκομένων στο πτώμα, έστω και με την αφελή πεποίθηση ότι η παρατήρηση αυτή απλώς θα επιβεβαίωνε τα όσα δίδασκε το κείμενο του Γαληνού, αποτελούσε ένα σημαντικό βήμα προόδου. Ήταν το αποφασιστικό γεγονός που άνοιξε το δρόμο σε μια αληθινή ανανέωση των ανατομικών σπουδών.
Ο ανατόμος της Αναγέννησης δε περιορίζεται πια στην έδρα του. Παίρνει ο ίδιος τη θέση των ειδικών που έκαναν τη διάνοιξη του πτώματος και την επίδειξη των οργάνων του και έτσι, θέλοντας και μη, παρατηρεί και ερευνά. Θέλοντας και μη, επειδή η έρευνα δεν ανήκε υποχρεωτικά στις προθέσεις αυτών που πρώτοι στάθηκαν μπροστά στην ανατομική τράπεζα. Η νοοτροπία τους δεν ήταν διαφορετική απ' τη νοοτροπία του Μοντίνο. Ήταν βέβαιοι ότι θα εύρισκαν στο πτώμα ό,τι ακριβώς περιγράφει ο Γαληνός. Αργά ή γρήγορα όμως, διαπίστωναν ότι μεταξύ των περιγραφών τού Γαληνού και των ανατομικών ευρημάτων υπήρχε συχνά μεγάλο χάσμα. Πώς έπρεπε να ερμηνευθεί αυτό;
Η πρώτη ερμηνεία αναζητήθηκε στις παρατηρήσεις του Μπενιβιένι, ο οποίος κάνοντας πολλές νεκροτομές για ιατροδικαστικούς λόγους, είχε συγκεντρώσει μεγάλο αριθμό στοιχείων σχετικά με τις παθολογοανατομικές αλλοιώσεις που μπορούσαν να βρεθούν σ' ένα πτώμα. Είχε συγκεκριμένα παρατηρήσει διάφορες αλλοιώσεις των σπλάγχνων λόγω παθολογικών καταστάσεων, καθώς κι ανωμαλίες εκ γενετής. Αυτές ακριβώς οι παρατηρήσεις υπήρξαν τα επιχειρήματα, με τα οποία οι ανατόμοι της εποχής ζητούσαν να δικαιολογήσουν όσα ο Γαληνός υποστήριζε, αντίθετα προς την πραγματικότητα που παρατηρούσαν στο πτώμα.
Μια τέτοια, όμως, δικαιολόγηση των πραγμάτων δε μπορούσε να συνεχίζεται αενάως. Όταν σε κάθε επαναλαμβανόμενη νεκροτομή ανακαλυπτόταν και πάλι η ίδια διαφορά στο ίδιο όργανο του πτώματος, άρχιζαν να δημιουργούνται οι πρώτες υπόνοιες ότι ο Γαληνός έσφαλε. Οι υπόνοιες σύντομα μεταβλήθηκαν σε βεβαιότητα. Και από τότε άρχισε μια πυρετώδης εργασία αναθεώρησης των παραδοσιακών αντιλήψεων, που το αποκορύφωμά της ήταν η δημοσίευση της εργασίας του Βεσάλιου «Περί της κατασκευής τού ανθρωπίνου σώματος».
Η ανατροπή της αυθεντίας του Γαληνού ήταν κάτι που δεν έγινε απότομα. Αρχικά ήταν μια κίνηση άτολμη και αβέβαιη, πράγμα που επιβεβαιώνεται από πολλά στοιχεία. Θα θυμάστε ίσως τη διπλωματική στάση του Βεσάλιου, στο ζήτημα του «θαυμάσιου δικτύου» του Γαληνού, που, παρά τις αναζητήσεις του, δεν μπορούσε να ανακαλύψει σε κανέναν εγκέφαλο. Ανάλογη υπήρξε η στάση κι άλλων επιστημόνων, που το έργο τους ήταν αποφασιστικό για την ανάπτυξη των ανατομικών γνώσεων. Όλοι ήταν υποχρεωμένοι να πάρουν θέση είτε υπέρ των ανατομικών πειστηρίων του πτώματος είτε υπέρ του κειμένου του Γαληνού. Η επιλογή πρέπει να ήταν για την εποχή τους εξαιρετικά δύσκολη.
ΜΠΕΡΕΝΓΚΑΡΙΟ ΝΤΑ ΚΑΡΠΙ
Είναι ο πρώτος που αρνήθηκε την εμπιστοσύνη του στο Γαληνό, πράγμα που έκανε με πολλή σύνεση και επιφυλακτικότητα και επί πλέον βαθμιαία και προοδευτικά.
Στο έργο του «Σχόλια και εκτεταμένες προσθήκες στην Ανατομική τού Μοντίνο» που δημοσιεύτηκε το 1521, ανακύπτει και πάλι το πρόβλημα του «θαυμάσιου δικτύου» του εγκεφάλου, που ταλάνισε τους πρώτους ανατόμους της Αναγέννησης. Στο βιβλίο αυτό, που ήταν σχολιασμός ενός παραδοσιακού βιβλίου, ο Μπερενγκάριο γράφει: «Σημείωσε, αναγνώστη, ότι ασχολήθηκα πάρα πολύ στο να γνωρίσω αυτό το θαυμάσιο δίκτυο και την εντόπισή του κι εκατοντάδες εκατοντάδων φορές ανέτεμνα ανθρώπινες κεφαλές, σχεδόν μόνο για να δω αυτό το δίκτυο. Και όμως δεν έχω ακόμα ξεκαθαρισμένη γνώμη».
Αργότερα στις «Βραχείες εισαγωγές» του, που δημοσιεύθηκαν στη Μπολόνια το 1522, πήρε το θάρρος να κάνει ένα ακόμα βήμα, βεβαιώνοντας τους αναγνώστες του ότι «ωστόσο, αυτό το θαυμάσιο δίκτυο, εγώ δεν το είδα ποτέ». Πάντως, ακόμα κι εδώ, δεν τολμά να εκστομίσει τη φράση: «ο Γαληνός έσφαλλε». Αυτό το «εγώ δεν το είδα ποτέ» δεν συνεπάγεται υποχρεωτικά λάθος από μέρους του Γαληνού. Σημειώνει, όμως, τη γένεση της νέας ανατομικής κι αποκαλύπτει ότι το έδαφος, που τόσο γόνιμα καλλιέργησε ο Βεσάλιος, ήταν έτοιμο όταν άρχισε το έργο του.
Όχι μόνο το «θαυμάσιο δίκτυο» αλλά και το «φίλτρο» ή ο «ηθμός», που ο Γαληνός, ή μάλλον η λανθασμένη ερμηνεία του κειμένου του, τοποθετούσε στους νεφρούς, ήταν κάτι που διέγειρε επίσης τις αμφιβολίες του Μπερενγκάριο. Και να σκεφτεί κανείς ότι ο Μοντίνο όχι μόνο το δεχόταν ασυζητητί, αλλά και το περιέγραφε λεπτομερώς. Ο Μπερενγκάριο, επικαλούμενος τη μαρτυρία του Ματέο Φερράρι ντα Γκράντο, που πρώτος είχε αρνηθεί την ύπαρξη του «ηθμού» στους νεφρούς, λέει πως θα ερευνήσει προσωπικά, με προσοχή και σχολαστικότητα, νεφρούς ανθρώπου, χοίρου κι άλλων ζώων, πριν αποφασίσει για την ύπαρξη ή όχι του ηθμού αυτού. Πράγματι, χρησιμοποιώντας μια νέα ανατομική τεχνική, εγχέοντας δηλαδή κρύο νερό στα αγγεία του νεφρού για να κάνει πιο εμφανή την πορεία και τις διακλαδώσεις τους, δίνει μια αξιόλογη περιγραφή της νεφρικής πυέλου, των θηλών, των αγγειακών κλάδων κλπ., από την οποία, φυσικά, απουσιάζει το περίφημο «φίλτρο». Και κλείνει την περιγραφή του με τα λόγια: «…τόσα αρκούν για την ώρα αναφορικά με τη θεωρία τού φίλτρου». Δε λέει ότι ο Μοντίνο έσφαλλε, αλλά προσφέροντας στον αναγνώστη τη δική του περιγραφή, χωρίς σχόλια, τον αφήνει να βγάλει εκείνος τα αρνητικά του συμπεράσματα.
Ο ΡΕΝΑΛΝΤΟ ΚΟΛΟΜΠΟ
Προετοιμασμένο λοιπόν το έδαφος, όπου επρόκειτο να εργαστεί τόσο λαμπρά ο Βεσάλιος, αλλά κι οι άνθρωποι που θα δέχονταν τη διδασκαλία του έτοιμοι! Πρώτος μεταξύ όλων ο άμεσος, αλλά και νεώτερος διάδοχός του στην έδρα της Πάντοβας, ο Ρεάλντο Κολόμπο (Κρεμόνα 1520 – Ρώμη 1559). Πρώτα μαθητής και μετά βοηθός του Βεσάλιου, έδωσε μια πραγματεία «Επί της Ανατομικής», που δημοσιεύθηκε μετά το θάνατό του, που κρίνεται ως υποδειγματικό στο είδος του έργο. Επιφανείς σύγχρονοι μελετητές παρατηρούν ότι αν το βιβλίο αυτό είχε και εικονογράφηση, λίγο θα διέφερε από ένα σύγχρονο κείμενο.
Όμως, η ανακάλυψη που τον έκανε διάσημο και του εξασφάλισε ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της ιατρικής είναι η ανακάλυψη της μικρής (καρδιοπνευμονικής) κυκλοφορίας. Χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσε να θεμελιωθεί η έννοια της κυκλοφορίας του αίματος συνολικά. Αλλά το θέμα αυτό θα μας απασχολήσει εκτεταμένα σ' άλλο κεφάλαιο. Αν αναφέρομε εδώ τον Ρεάλντο Κολόμπο, δεν είναι για τη συμβολή του στο θέμα της κυκλοφορίας του αίματος, αλλά κυρίως για τον ρόλο του στην οριστική απαγκίστρωση από κάθε παραδοσιακή άποψη και στην εξέλιξη της σύγχρονης ανατομικής ως πραγματικής επιστήμης.
Ο ΓΚΑΜΠΡΙΕΛΕ ΦΑΛΛΟΠΠΙΟ (1523-1563)
Όταν μετά από μερικά χρόνια ο Ρ. Κολόμπο άφησε την Πάντοβα για να εγκατασταθεί προσωρινά στη Πίζα και τέλος στη Ρώμη, όπου μονιμοποιήθηκε στη θέση του αρχίατρου του πάπα Παύλου Γ’, άφησε την έδρα σε καλά χέρια. Διάδοχός του ήταν ένας άλλος μαθητής του Βεσάλιου, μεγαλοφυής σαν τον συμμαθητή του και τολμηρός σαν το δάσκαλό του: ο Γκαμπριέλε Φαλλόπιο. Γεννήθηκε στη Μοδένα το 1523 και δίδαξε ανατομική στη Φεράρα και τη Πίζα, πριν καταλήξει στη Πάντοβα, συνεχιστής του έργου του Βεσάλιου, απ' την ίδια έδρα που εκείνος είχε διδάξει.
Ο Φαλλόπιο δημοσίευσε τις «Ανατομικές Παρατηρήσεις» (1561), έργο μέσα στο οποίο βρίσκονται καταχωρημένες οι πιο μεγάλες ανακαλύψεις του. Δεν υπήρξε όργανο του ανθρωπίνου σώματος που να μη μελέτησε ο Φαλλόπιο, αρχίζοντας από τον εγκέφαλο και τελειώνοντας στο ουροποιογεννητικό σύστημα. Οι πιο σπουδαίες ανακαλύψεις του αναφέρονται στο γεννητικό σύστημα, αλλά και στα αυτιά. Στα έσω γεννητικά όργανα της γυναίκας, οι σάλπιγγες φέρουν το όνομά του: φαλλοπιανές σάλπιγγες. Στα αυτιά, ο πόρος που διατρέχει το προσωπικό νεύρο έχει επίσης το όνομά του: φαλλοπιανός πόρος. Στο αυτί περιέγραψε επίσης τον κοχλία (ακουστικό όργανο), τον λαβύρινθο (όργανο ισορροπίας) και τον υμένα του τύμπανου. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι μελέτες του σχετικά με τα εγκεφαλικά νεύρα. Περιέ-γραψε το τροχιλιακό, το τρίδυμο, το ακουστικό και το γλωσσοφαρυγγικό νεύρο (IV, V, VIII και IX εγκεφαλική συζυγία) και μελέτησε ιδιαίτερα τα οφθαλμοκινητικά νεύρα. Τα έργα του εκδόθηκαν σε 3 τόμους το 1584 και το 1606 στην Ενετία και στη Φραγκφούρτη.
ΤΖΕΡΟΛΑΜΟ ΦΑΜΠΡΙΤΣΙ ΝΤ’ ΑΚΟΥΑΠΕΝΤΕΝΤΕ (1537-1619)
Μετά από τον Γκαμπριέλε Φαλλόπιο, η έδρα της ανατομικής στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας περιέρχεται στο Τζερόλαμο Φαμπρίτσι ντ’ Ακουαπεντέντε (1566). Εγκατέλειψε το διδακτικό έργο το 1604 για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην επιστημονική έρευνα μέχρι το θάνατό του (1619). Αποτέλεσμα της εργασίας αυτής ήταν η «Χειρουργική» του (Πάντοβα, 1617), έργο που αποτέλεσε σοβαρή συμβολή, τόσο από τεχνικής όσο και από θεραπευτικής άποψης. Όμως, η προσφορά που τον κατατάσσει στη σειρά των μεγάλων νεωτεριστών της εποχής του αφορά τον ανατομικό και φυσιολογικό και κυρίως τον εμβρυολογικό τομέα. Δυο εργασίες του: «Επί του σχηματισμένου εμβρύου» και «Επί του σχηματισμού του ωού και του νεοσσού», αποτελούν όντως σύγχρονες πραγματείες πάνω στο θέμα. Στο κείμενο και την εικονογράφηση των έργων αυτών τη θέση της παράδοσης καταλαμβάνει οριστικά η αλήθεια που φανερώνεται πάνω στην ανατομική τράπεζα. Οι εικόνες εμβρύων στη μήτρα που υπάρχουν στα έργα του, ούτε καν συγκρίνονται με τις αντίστοιχες παραστάσεις των μεσαιωνικών χειρογράφων του Σωρανού ή ακόμα και με τα σχέδια τού Λεονάρντο ντα Βίντσι. Μας δίνουν επίσης το μέτρο της αξίας του έργου και της σκέψης του Φαμπρίτσι. Οι εμβρυολογικές του όμως μελέτες δεν περιορίζονται μόνο σε ό,τι αφορά το σχηματισμό του ανθρώπινου εμβρύου και τα συναφή προβλήματα φυσιολογίας αλλά επεκτείνονται και στο βασίλειο των ζώων. Έτσι μελετήθηκε εμβρυολογικά μια μεγάλη ποικιλία θηλαστικών, ενώ απ' τα ψάρια οι λεγόμενοι χονδρόστεοι, ερπετά και πτηνά. Οι παρατηρήσεις που συγκέντρωσε αποτελούν τις βάσεις του κλάδου εκείνου, που αργότερα θα ονομαστεί συγκριτική ανατομική.
Αλλά και το καθαρά διδακτικό του έργο υπήρξε μεγάλο. Στην αλύγιστη θέληση κι επιμονή του οφείλεται η κατασκευή του θαυμάσιου ανατομικού αμφιθεάτρου του Πανεπιστημίου της Πάντοβας, που και σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο αξιόλογα σημεία του Πανεπιστημίου. Το αμφιθέατρο αυτό αποτέλεσε το υπόδειγμα πάνω στο οποίο κατασκευάστηκαν τα ανατομικά αμφιθέατρα όλων των Πανεπιστημίων της Ευρώπης, αλλά και των ιατρικών σχολών της εποχής μας.
Οι μελέτες όμως τού Φαμπρίτσι επεκτάθηκαν και πέρα από την εμβρυολογία, για την εξέλιξη τής οποίας απετέλεσαν αποφασιστική καμπή. Η συμβολή του υπήρξε το ίδιο σημαντική και όσον αφορά στη μελέτη της κατασκευής των αυτιών. Αυτός πρώτος προέβη στην ακριβή περιγραφή κι εικονογράφηση του οργάνου αυτού, καθώς και σε άλλες εργασίες για τον μηχανισμό των μυϊκών κινήσεων, εργασίες που άνοιξαν το δρόμο σε ερευνητές, όπως ο Μπορέλλι, για τους οποίους θα μιλήσουμε αργότερα.
Σ' όλα αυτά πρέπει να προσθέσουμε και το στοιχείο της προσωπικής του γοητείας, που τον έκανε δάσκαλο θαυμαστό, αγαπητό και περιζήτητο, πράγμα που συνετέλεσε στη μεγαλύτερη συρροή σπουδαστών στην Πάντοβα, κυρίως ξένων. Ανάμεσά τους ήταν, το 1597, ο Άγγλος Ουίλλιαμ Χάρβεϋ, το όνομα του οποίου έχει συνδεθεί με την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος. Αλλά και τα προβλήματα της κυκλοφορίας απασχόλησαν τον Φαμπρίτσι. Η περιγραφή κι η απεικόνιση των βαλβίδων των φλεβών είναι από τις πιο επιμελημένες ανατομικές του εργασίες. Μόνο για το φυσιολογικό τους ρόλο δεν μπόρεσε να βρει τη σωστή ερμηνεία. Έτσι ξαναγύρισε στα «πνεύματα» της γαληνικής παράδοσης, που η κυριαρχία τους στον τομέα της φυσιολογίας ήταν μέχρι τον 16ο αιώνα, αδιαφιλονίκητη.
ΜΠΑΡΤΟΛΟΜΕΟ ΕΟΥΣΤΑΚΙ (ΕΥΣΤΑΧΙΟΣ)
Τη δύναμη της σκέψης του Γαληνού και το μέτρο της επίδρασής της σε όλον σχεδόν τον 16ο αιώνα, παρά το ισχυρό νεωτεριστικό ρεύμα που τον χαρακτηρίζει, μαρτυρεί το έργο ενός ακόμη μεγαλοφυούς ανατόμου, του Μπαρτολομέο Εουστάκι (Σανσεβερίνο, περί το 1500-1574, Ρώμη). Το όνομά του, γνωστό σ' όλους τους ιατρούς του κόσμου από τις ευσταχιανές σάλπιγγες,[1] σχετίζεται και με μελέτες που αφορούν τη λεπτή κατασκευή του νεφρού και των δοντιών. Δυο σχετικές εργασίες του δημοσιεύτηκαν το 1563.
Όμως ο Ευστάχιος ήταν πιστός αριστοτελικός κι οπαδός τού Γαληνού. Ύστερα από κάθε του νέα ανακάλυψη θέτει ως άμεσο σκοπό την προσαρμογή της στις παραδοσιακές ερμηνείες και περιγραφές. Φυσικά σε κάθε τέτοια περίπτωση διακρινόταν για την πολεμική του κατά του Βεσάλιου και των οπαδών του. Η θέση αυτή τού Εουστάκι είναι αρκετά σαφής στη περίπτωση των Ανατομικών του Πινάκων, που τους έκανε ο Ενετός Ντε Μούζις υπό τις οδηγίες του. Το σύγγραμμα, για το οποίο προορίζονταν, έχει δυστυχώς χαθεί. Από όσους όμως πίνακες διασώθηκαν σε άλλα έργα εκείνης της εποχής και μολονότι η απώλεια του έργου δεν μας επιτρέπει να συλλάβουμε όλο τους το νόημα, αυτό που διαπιστώνεται είναι η προσπάθεια να προσαρμοστούν τα ευρήματα της ανατομικής τράπεζας με τις απόψεις τού Γαληνού. Παρ' όλα αυτά προβαίνει σε μερικές συμπληρώσεις και διορθώσεις του αρχαίου δασκάλου, πράγμα που δε δημιουργούσε ευνοϊκή ατμόσφαιρα γι’ αυτόν στο περιβάλλον του, περιβάλλον φανατικών αριστοτελικών και γαληνιστών, όπως η ρωμαϊκή κουρία (η παπική αυλή). Κατά τα άλλα οι πίνακές του, παρά ορισμένα λάθη τους, αποτελούν ένα αξιοθαύμαστο βήμα προς τα εμπρός σε σύγκριση με τους αντίστοιχους πίνακες των παραδοσιακών ανατομικών.
ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ ΦΙΛΙΠΠΟ ΙΝΓΚΡΑΣΙΑ
Πολεμική, άλλου είδους, είχε ανοίξει ο Ευστάχιος και μ' έναν άλλο ανατόμο, δηλωμένο νεωτεριστή: το Τζιοβάνι Φιλίππο Ινγκράσια (Σικελία, 1510), καθηγητή τής ανατομικής στο Πανεπιστήμιο της Νεαπόλεως και αργότερα γενικό αρχίατρο στο Παλέρμο.
Ο Ινγκράσια επιδόθηκε ειδικά στη μελέτη της οστεολογίας. Αυτό του έδωσε την ευκαιρία να αποδείξει πρώτος πως οι περιγραφές του ανθρωπίνου σκελετού απ' το Γαληνό βασίστηκαν στη παρατήρηση οστών πιθήκου και όχι ανθρώπου, γεγονός που οδήγησε σε πολλά και σημαντικά λάθη. Ένα απ' αυτά, το σημαντικότερο, κάτι που είχε ήδη καταγγείλει ο Βεσάλιος, ήταν ο ισχυρισμός ότι το οστούν της κάτω γνάθου αποτελείται από 2 μέρη που ενώνονται στο επίπεδο των γενιών, πράγμα που ισχύει για τα ζώα και όχι για τον άνθρωπο.
Μια από τις ανακαλύψεις τού Ινγκράσια είναι εκείνη που αφορά τον αναβολέα.[2] Την ανακάλυψη αυτή διεκδικεί κι ο Ευστάχιος, η έρευνα όμως την απέδωσε στον Ινγκράσια, του οποίου η οξεία παρατηρητικότητα αποδεικνύεται από τη μελέτη του βιβλίου του (Δ’ τόμος, 20ο κεφάλαιο) «Σχόλια επί του Περί Οστών βιβλίου του Γαληνού» (Παλέρμο 1603). Στο βιβλίο αυτό ο Ινγκράσια περιγράφει ένα ενδιαφέρον περιστατικό: Προσκλήθηκε να θεραπεύσει κάποιον Δον Μπλάσκο, που από καιρό υποβαλλόταν από διάφορους ιατρούς σε θεραπείες χωρίς αποτέλεσμα, λόγω κατάγματος που έπαθε, πέφτοντας από το άλογο που έκανε ιππασία. Ο Ινγκράσια περιγράφει τη συμπτωματολογία του κατάγματος αυτού με απίθανη ακρίβεια και διηγείται πώς διέγνωσε κάταγμα του ελάσσονος τροχαντήρα,[3] και πώς το θεράπευσε με την ακινητοποίηση του μέλους στη σωστή θέση. Ο άρρωστος που είχε υποβληθεί σε ακατάλληλη μέχρι τότε θεραπεία έγινε καλά σ’ ένα μήνα. Οι ιατροί που προηγήθηκαν, δεν είχαν συλλάβει το μηχανισμό του κατάγματος, που είχε προέλθει απ' τη βίαιη προσαγωγή και την απότομη προς τα έσω στροφή του μηρού κατά την πτώση. Στο πρόσωπό τους ο Ινγκράσια σατιρίζει με καυστικότητα το πνεύμα του κομφορμισμού που επικρατούσε ακόμα στην εποχή του, αποκαλύπτοντας κριτική διάθεση, πηγαίο χιούμορ, ευφυία και επαναστατικότητα.
Οι μελέτες του Ινγκράσια επεκτείνονται και σε υγειονομικά θέματα. Η αφορμή δόθηκε από τη μεγάλη επιδημία πανώλης τού 1575-1576, που βύθισε στο πένθος τη Σικελία. Την εποχή εκείνη ο Ινγκράσια διέπρεψε ως γενικός αρχίατρος. Καρπός των μελετών τής περιόδου αυτής υπήρξε το βιβλίο του «Πληροφορίες περί της λοιμογόνου μολυσματικής νόσου…» (Παλέρμο, 1576). Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας απομακρύνεται οριστικά από τα παλαιά σχήματα κι εγκαινιάζει νέους δρόμους, πράγμα που επιχειρεί και στην ιατροδικαστική, της οποίας υπήρξε πραγματικός πρόδρομος με την έννοια που της αποδίδουμε σήμερα.
ΑΛΛΟΙ ΝΕΩΤΕΡΙΣΤΕΣ
Το έργο που άρχισε ο Βεσάλιος συνεχίστηκε όχι μόνο από τους μεγάλους, αλλά και από ονόματα λιγότερο γνωστά, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η ευφυία τους ήταν μικρότερη και η προσφορά τους λιγότερο σημαντική.
Ανάμεσα σ’ αυτούς τους «ελάσσονες», μνημονεύουμε πρώτον τον Ιούλιο Καίσαρα Αράντζιο (Aranzio) (1530-1589). Το όνομά του φέρει το τελικό τμήμα της ομφαλικής φλέβας, που εξασφαλίζει στο έμβρυο την επικοινωνία ανάμεσα σ' αυτήν και τη κάτω κοίλη (Αραντίειος πόρος).
Αναφέρουμε επίσης τον Κοστάντζο Βαρόλιο (1543-1575). Παρά τη μικρή διάρκεια τής ζωής του, το όνομά του αποθανατίστηκε σ' ένα σπουδαίο τμήμα τού εγκεφάλου.
Με τον Βεσάλιο λοιπόν αρχίζει μια νέα εποχή για την ανατομική, όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ονόματα μπορούμε να αναφέρουμε πολλά: Ο Χάρβεϋ, που το όνομά του συνδέεται με την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος, ήταν μαθητής του Φαμπρίτσι στην Πάντοβα. Ο Ολλανδός Κόιτερ (1534-1576), ο Ελβετός Μποέν (1560-1624) κ.ά. που τα ονόματά τους έχουν συνδεθεί με την πρόοδο της ανατομικής, σπούδασαν στην Ιταλία. Επιστρέφοντας στις πατρίδες τους μετέφεραν το σπόρο της αναγέννησης των ιατρικών επιστημών. Με το έργο τους ετοίμαζαν την επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα.
[1] Οι σωλήνες που συνδέουν την κοιλότητα του μέσου ωτός με τον στοματοφάρυγγα.[2] 'Ενα από τα 3 μικροσκοπικά οστά του μέσου ωτός.[3] Προεξοχή του μηρού, στην οποία καταλήγει ο βασικός για τη βάδιση μυς, ο λαγονοψοΐτης.
Όμως παρά την καινοτομία αυτή, απέμεναν πολλά να γίνουν. Για να αποδώσει η νέα μέθοδος τους καρπούς της έπρεπε ανάλογα νεωτεριστική να είναι κι η νοοτροπία εκείνων που έσκυβαν πάνω απ' την ανατομική τράπεζα. Γιατί πρέπει να σημειωθεί πως ούτε ο Μοντίνο ούτε οι διάδοχοί του σκέφτηκαν ποτέ ότι ανοίγοντας το πτώμα θα προέβαιναν σε προσωπικές ανατομικές παρατηρήσεις. Αρκεί να μεταφερθούμε νοερά στο χώρο της διδασκαλίας, όπως μας τον διέσωσαν οι μικρογραφίες των βιβλίων της εποχής, για να διαφωτιστούμε αρκετά σχετικά με το πνεύμα που επικρατούσε εκεί. Ο διδάσκαλος βρίσκεται στην έδρα του κρατώντας μπροστά του και σχολιάζοντας το κείμενο τού Γαληνού. Πιο χαμηλά είναι η ανατομική τράπεζα με το πτώμα. Ένα άτομο, ειδικευμένο στη διάνοιξη του πτώματος, εκτελεί τη νεκροτομή κι ένας τρίτος κρατώντας δείκτη δείχνει στους μαθητές, που είναι γύρω από την ανατομική τράπεζα, τα όργανα που αναφέρει ο δάσκαλος. Αυτός, βέβαια για την απόλυτη ακρίβεια του κειμένου που κρατούσε στα χέρια του, δεν καταδεχόταν καν να σκύψει πάνω στο πτώμα που ανατεμνόταν κάτω απ' τα πόδια του.
Παρόλα αυτά, η σύλληψη της ανάγκης και της χρησιμότητας της παρατήρησης των διδασκομένων στο πτώμα, έστω και με την αφελή πεποίθηση ότι η παρατήρηση αυτή απλώς θα επιβεβαίωνε τα όσα δίδασκε το κείμενο του Γαληνού, αποτελούσε ένα σημαντικό βήμα προόδου. Ήταν το αποφασιστικό γεγονός που άνοιξε το δρόμο σε μια αληθινή ανανέωση των ανατομικών σπουδών.
Ο ανατόμος της Αναγέννησης δε περιορίζεται πια στην έδρα του. Παίρνει ο ίδιος τη θέση των ειδικών που έκαναν τη διάνοιξη του πτώματος και την επίδειξη των οργάνων του και έτσι, θέλοντας και μη, παρατηρεί και ερευνά. Θέλοντας και μη, επειδή η έρευνα δεν ανήκε υποχρεωτικά στις προθέσεις αυτών που πρώτοι στάθηκαν μπροστά στην ανατομική τράπεζα. Η νοοτροπία τους δεν ήταν διαφορετική απ' τη νοοτροπία του Μοντίνο. Ήταν βέβαιοι ότι θα εύρισκαν στο πτώμα ό,τι ακριβώς περιγράφει ο Γαληνός. Αργά ή γρήγορα όμως, διαπίστωναν ότι μεταξύ των περιγραφών τού Γαληνού και των ανατομικών ευρημάτων υπήρχε συχνά μεγάλο χάσμα. Πώς έπρεπε να ερμηνευθεί αυτό;
Η πρώτη ερμηνεία αναζητήθηκε στις παρατηρήσεις του Μπενιβιένι, ο οποίος κάνοντας πολλές νεκροτομές για ιατροδικαστικούς λόγους, είχε συγκεντρώσει μεγάλο αριθμό στοιχείων σχετικά με τις παθολογοανατομικές αλλοιώσεις που μπορούσαν να βρεθούν σ' ένα πτώμα. Είχε συγκεκριμένα παρατηρήσει διάφορες αλλοιώσεις των σπλάγχνων λόγω παθολογικών καταστάσεων, καθώς κι ανωμαλίες εκ γενετής. Αυτές ακριβώς οι παρατηρήσεις υπήρξαν τα επιχειρήματα, με τα οποία οι ανατόμοι της εποχής ζητούσαν να δικαιολογήσουν όσα ο Γαληνός υποστήριζε, αντίθετα προς την πραγματικότητα που παρατηρούσαν στο πτώμα.
Μια τέτοια, όμως, δικαιολόγηση των πραγμάτων δε μπορούσε να συνεχίζεται αενάως. Όταν σε κάθε επαναλαμβανόμενη νεκροτομή ανακαλυπτόταν και πάλι η ίδια διαφορά στο ίδιο όργανο του πτώματος, άρχιζαν να δημιουργούνται οι πρώτες υπόνοιες ότι ο Γαληνός έσφαλε. Οι υπόνοιες σύντομα μεταβλήθηκαν σε βεβαιότητα. Και από τότε άρχισε μια πυρετώδης εργασία αναθεώρησης των παραδοσιακών αντιλήψεων, που το αποκορύφωμά της ήταν η δημοσίευση της εργασίας του Βεσάλιου «Περί της κατασκευής τού ανθρωπίνου σώματος».
Η ανατροπή της αυθεντίας του Γαληνού ήταν κάτι που δεν έγινε απότομα. Αρχικά ήταν μια κίνηση άτολμη και αβέβαιη, πράγμα που επιβεβαιώνεται από πολλά στοιχεία. Θα θυμάστε ίσως τη διπλωματική στάση του Βεσάλιου, στο ζήτημα του «θαυμάσιου δικτύου» του Γαληνού, που, παρά τις αναζητήσεις του, δεν μπορούσε να ανακαλύψει σε κανέναν εγκέφαλο. Ανάλογη υπήρξε η στάση κι άλλων επιστημόνων, που το έργο τους ήταν αποφασιστικό για την ανάπτυξη των ανατομικών γνώσεων. Όλοι ήταν υποχρεωμένοι να πάρουν θέση είτε υπέρ των ανατομικών πειστηρίων του πτώματος είτε υπέρ του κειμένου του Γαληνού. Η επιλογή πρέπει να ήταν για την εποχή τους εξαιρετικά δύσκολη.
ΜΠΕΡΕΝΓΚΑΡΙΟ ΝΤΑ ΚΑΡΠΙ
Είναι ο πρώτος που αρνήθηκε την εμπιστοσύνη του στο Γαληνό, πράγμα που έκανε με πολλή σύνεση και επιφυλακτικότητα και επί πλέον βαθμιαία και προοδευτικά.
Στο έργο του «Σχόλια και εκτεταμένες προσθήκες στην Ανατομική τού Μοντίνο» που δημοσιεύτηκε το 1521, ανακύπτει και πάλι το πρόβλημα του «θαυμάσιου δικτύου» του εγκεφάλου, που ταλάνισε τους πρώτους ανατόμους της Αναγέννησης. Στο βιβλίο αυτό, που ήταν σχολιασμός ενός παραδοσιακού βιβλίου, ο Μπερενγκάριο γράφει: «Σημείωσε, αναγνώστη, ότι ασχολήθηκα πάρα πολύ στο να γνωρίσω αυτό το θαυμάσιο δίκτυο και την εντόπισή του κι εκατοντάδες εκατοντάδων φορές ανέτεμνα ανθρώπινες κεφαλές, σχεδόν μόνο για να δω αυτό το δίκτυο. Και όμως δεν έχω ακόμα ξεκαθαρισμένη γνώμη».
Αργότερα στις «Βραχείες εισαγωγές» του, που δημοσιεύθηκαν στη Μπολόνια το 1522, πήρε το θάρρος να κάνει ένα ακόμα βήμα, βεβαιώνοντας τους αναγνώστες του ότι «ωστόσο, αυτό το θαυμάσιο δίκτυο, εγώ δεν το είδα ποτέ». Πάντως, ακόμα κι εδώ, δεν τολμά να εκστομίσει τη φράση: «ο Γαληνός έσφαλλε». Αυτό το «εγώ δεν το είδα ποτέ» δεν συνεπάγεται υποχρεωτικά λάθος από μέρους του Γαληνού. Σημειώνει, όμως, τη γένεση της νέας ανατομικής κι αποκαλύπτει ότι το έδαφος, που τόσο γόνιμα καλλιέργησε ο Βεσάλιος, ήταν έτοιμο όταν άρχισε το έργο του.
Όχι μόνο το «θαυμάσιο δίκτυο» αλλά και το «φίλτρο» ή ο «ηθμός», που ο Γαληνός, ή μάλλον η λανθασμένη ερμηνεία του κειμένου του, τοποθετούσε στους νεφρούς, ήταν κάτι που διέγειρε επίσης τις αμφιβολίες του Μπερενγκάριο. Και να σκεφτεί κανείς ότι ο Μοντίνο όχι μόνο το δεχόταν ασυζητητί, αλλά και το περιέγραφε λεπτομερώς. Ο Μπερενγκάριο, επικαλούμενος τη μαρτυρία του Ματέο Φερράρι ντα Γκράντο, που πρώτος είχε αρνηθεί την ύπαρξη του «ηθμού» στους νεφρούς, λέει πως θα ερευνήσει προσωπικά, με προσοχή και σχολαστικότητα, νεφρούς ανθρώπου, χοίρου κι άλλων ζώων, πριν αποφασίσει για την ύπαρξη ή όχι του ηθμού αυτού. Πράγματι, χρησιμοποιώντας μια νέα ανατομική τεχνική, εγχέοντας δηλαδή κρύο νερό στα αγγεία του νεφρού για να κάνει πιο εμφανή την πορεία και τις διακλαδώσεις τους, δίνει μια αξιόλογη περιγραφή της νεφρικής πυέλου, των θηλών, των αγγειακών κλάδων κλπ., από την οποία, φυσικά, απουσιάζει το περίφημο «φίλτρο». Και κλείνει την περιγραφή του με τα λόγια: «…τόσα αρκούν για την ώρα αναφορικά με τη θεωρία τού φίλτρου». Δε λέει ότι ο Μοντίνο έσφαλλε, αλλά προσφέροντας στον αναγνώστη τη δική του περιγραφή, χωρίς σχόλια, τον αφήνει να βγάλει εκείνος τα αρνητικά του συμπεράσματα.
Ο ΡΕΝΑΛΝΤΟ ΚΟΛΟΜΠΟ
Προετοιμασμένο λοιπόν το έδαφος, όπου επρόκειτο να εργαστεί τόσο λαμπρά ο Βεσάλιος, αλλά κι οι άνθρωποι που θα δέχονταν τη διδασκαλία του έτοιμοι! Πρώτος μεταξύ όλων ο άμεσος, αλλά και νεώτερος διάδοχός του στην έδρα της Πάντοβας, ο Ρεάλντο Κολόμπο (Κρεμόνα 1520 – Ρώμη 1559). Πρώτα μαθητής και μετά βοηθός του Βεσάλιου, έδωσε μια πραγματεία «Επί της Ανατομικής», που δημοσιεύθηκε μετά το θάνατό του, που κρίνεται ως υποδειγματικό στο είδος του έργο. Επιφανείς σύγχρονοι μελετητές παρατηρούν ότι αν το βιβλίο αυτό είχε και εικονογράφηση, λίγο θα διέφερε από ένα σύγχρονο κείμενο.
Όμως, η ανακάλυψη που τον έκανε διάσημο και του εξασφάλισε ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της ιατρικής είναι η ανακάλυψη της μικρής (καρδιοπνευμονικής) κυκλοφορίας. Χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσε να θεμελιωθεί η έννοια της κυκλοφορίας του αίματος συνολικά. Αλλά το θέμα αυτό θα μας απασχολήσει εκτεταμένα σ' άλλο κεφάλαιο. Αν αναφέρομε εδώ τον Ρεάλντο Κολόμπο, δεν είναι για τη συμβολή του στο θέμα της κυκλοφορίας του αίματος, αλλά κυρίως για τον ρόλο του στην οριστική απαγκίστρωση από κάθε παραδοσιακή άποψη και στην εξέλιξη της σύγχρονης ανατομικής ως πραγματικής επιστήμης.
Ο ΓΚΑΜΠΡΙΕΛΕ ΦΑΛΛΟΠΠΙΟ (1523-1563)
Όταν μετά από μερικά χρόνια ο Ρ. Κολόμπο άφησε την Πάντοβα για να εγκατασταθεί προσωρινά στη Πίζα και τέλος στη Ρώμη, όπου μονιμοποιήθηκε στη θέση του αρχίατρου του πάπα Παύλου Γ’, άφησε την έδρα σε καλά χέρια. Διάδοχός του ήταν ένας άλλος μαθητής του Βεσάλιου, μεγαλοφυής σαν τον συμμαθητή του και τολμηρός σαν το δάσκαλό του: ο Γκαμπριέλε Φαλλόπιο. Γεννήθηκε στη Μοδένα το 1523 και δίδαξε ανατομική στη Φεράρα και τη Πίζα, πριν καταλήξει στη Πάντοβα, συνεχιστής του έργου του Βεσάλιου, απ' την ίδια έδρα που εκείνος είχε διδάξει.
Ο Φαλλόπιο δημοσίευσε τις «Ανατομικές Παρατηρήσεις» (1561), έργο μέσα στο οποίο βρίσκονται καταχωρημένες οι πιο μεγάλες ανακαλύψεις του. Δεν υπήρξε όργανο του ανθρωπίνου σώματος που να μη μελέτησε ο Φαλλόπιο, αρχίζοντας από τον εγκέφαλο και τελειώνοντας στο ουροποιογεννητικό σύστημα. Οι πιο σπουδαίες ανακαλύψεις του αναφέρονται στο γεννητικό σύστημα, αλλά και στα αυτιά. Στα έσω γεννητικά όργανα της γυναίκας, οι σάλπιγγες φέρουν το όνομά του: φαλλοπιανές σάλπιγγες. Στα αυτιά, ο πόρος που διατρέχει το προσωπικό νεύρο έχει επίσης το όνομά του: φαλλοπιανός πόρος. Στο αυτί περιέγραψε επίσης τον κοχλία (ακουστικό όργανο), τον λαβύρινθο (όργανο ισορροπίας) και τον υμένα του τύμπανου. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι μελέτες του σχετικά με τα εγκεφαλικά νεύρα. Περιέ-γραψε το τροχιλιακό, το τρίδυμο, το ακουστικό και το γλωσσοφαρυγγικό νεύρο (IV, V, VIII και IX εγκεφαλική συζυγία) και μελέτησε ιδιαίτερα τα οφθαλμοκινητικά νεύρα. Τα έργα του εκδόθηκαν σε 3 τόμους το 1584 και το 1606 στην Ενετία και στη Φραγκφούρτη.
ΤΖΕΡΟΛΑΜΟ ΦΑΜΠΡΙΤΣΙ ΝΤ’ ΑΚΟΥΑΠΕΝΤΕΝΤΕ (1537-1619)
Μετά από τον Γκαμπριέλε Φαλλόπιο, η έδρα της ανατομικής στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας περιέρχεται στο Τζερόλαμο Φαμπρίτσι ντ’ Ακουαπεντέντε (1566). Εγκατέλειψε το διδακτικό έργο το 1604 για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην επιστημονική έρευνα μέχρι το θάνατό του (1619). Αποτέλεσμα της εργασίας αυτής ήταν η «Χειρουργική» του (Πάντοβα, 1617), έργο που αποτέλεσε σοβαρή συμβολή, τόσο από τεχνικής όσο και από θεραπευτικής άποψης. Όμως, η προσφορά που τον κατατάσσει στη σειρά των μεγάλων νεωτεριστών της εποχής του αφορά τον ανατομικό και φυσιολογικό και κυρίως τον εμβρυολογικό τομέα. Δυο εργασίες του: «Επί του σχηματισμένου εμβρύου» και «Επί του σχηματισμού του ωού και του νεοσσού», αποτελούν όντως σύγχρονες πραγματείες πάνω στο θέμα. Στο κείμενο και την εικονογράφηση των έργων αυτών τη θέση της παράδοσης καταλαμβάνει οριστικά η αλήθεια που φανερώνεται πάνω στην ανατομική τράπεζα. Οι εικόνες εμβρύων στη μήτρα που υπάρχουν στα έργα του, ούτε καν συγκρίνονται με τις αντίστοιχες παραστάσεις των μεσαιωνικών χειρογράφων του Σωρανού ή ακόμα και με τα σχέδια τού Λεονάρντο ντα Βίντσι. Μας δίνουν επίσης το μέτρο της αξίας του έργου και της σκέψης του Φαμπρίτσι. Οι εμβρυολογικές του όμως μελέτες δεν περιορίζονται μόνο σε ό,τι αφορά το σχηματισμό του ανθρώπινου εμβρύου και τα συναφή προβλήματα φυσιολογίας αλλά επεκτείνονται και στο βασίλειο των ζώων. Έτσι μελετήθηκε εμβρυολογικά μια μεγάλη ποικιλία θηλαστικών, ενώ απ' τα ψάρια οι λεγόμενοι χονδρόστεοι, ερπετά και πτηνά. Οι παρατηρήσεις που συγκέντρωσε αποτελούν τις βάσεις του κλάδου εκείνου, που αργότερα θα ονομαστεί συγκριτική ανατομική.
Αλλά και το καθαρά διδακτικό του έργο υπήρξε μεγάλο. Στην αλύγιστη θέληση κι επιμονή του οφείλεται η κατασκευή του θαυμάσιου ανατομικού αμφιθεάτρου του Πανεπιστημίου της Πάντοβας, που και σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο αξιόλογα σημεία του Πανεπιστημίου. Το αμφιθέατρο αυτό αποτέλεσε το υπόδειγμα πάνω στο οποίο κατασκευάστηκαν τα ανατομικά αμφιθέατρα όλων των Πανεπιστημίων της Ευρώπης, αλλά και των ιατρικών σχολών της εποχής μας.
Οι μελέτες όμως τού Φαμπρίτσι επεκτάθηκαν και πέρα από την εμβρυολογία, για την εξέλιξη τής οποίας απετέλεσαν αποφασιστική καμπή. Η συμβολή του υπήρξε το ίδιο σημαντική και όσον αφορά στη μελέτη της κατασκευής των αυτιών. Αυτός πρώτος προέβη στην ακριβή περιγραφή κι εικονογράφηση του οργάνου αυτού, καθώς και σε άλλες εργασίες για τον μηχανισμό των μυϊκών κινήσεων, εργασίες που άνοιξαν το δρόμο σε ερευνητές, όπως ο Μπορέλλι, για τους οποίους θα μιλήσουμε αργότερα.
Σ' όλα αυτά πρέπει να προσθέσουμε και το στοιχείο της προσωπικής του γοητείας, που τον έκανε δάσκαλο θαυμαστό, αγαπητό και περιζήτητο, πράγμα που συνετέλεσε στη μεγαλύτερη συρροή σπουδαστών στην Πάντοβα, κυρίως ξένων. Ανάμεσά τους ήταν, το 1597, ο Άγγλος Ουίλλιαμ Χάρβεϋ, το όνομα του οποίου έχει συνδεθεί με την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος. Αλλά και τα προβλήματα της κυκλοφορίας απασχόλησαν τον Φαμπρίτσι. Η περιγραφή κι η απεικόνιση των βαλβίδων των φλεβών είναι από τις πιο επιμελημένες ανατομικές του εργασίες. Μόνο για το φυσιολογικό τους ρόλο δεν μπόρεσε να βρει τη σωστή ερμηνεία. Έτσι ξαναγύρισε στα «πνεύματα» της γαληνικής παράδοσης, που η κυριαρχία τους στον τομέα της φυσιολογίας ήταν μέχρι τον 16ο αιώνα, αδιαφιλονίκητη.
ΜΠΑΡΤΟΛΟΜΕΟ ΕΟΥΣΤΑΚΙ (ΕΥΣΤΑΧΙΟΣ)
Τη δύναμη της σκέψης του Γαληνού και το μέτρο της επίδρασής της σε όλον σχεδόν τον 16ο αιώνα, παρά το ισχυρό νεωτεριστικό ρεύμα που τον χαρακτηρίζει, μαρτυρεί το έργο ενός ακόμη μεγαλοφυούς ανατόμου, του Μπαρτολομέο Εουστάκι (Σανσεβερίνο, περί το 1500-1574, Ρώμη). Το όνομά του, γνωστό σ' όλους τους ιατρούς του κόσμου από τις ευσταχιανές σάλπιγγες,[1] σχετίζεται και με μελέτες που αφορούν τη λεπτή κατασκευή του νεφρού και των δοντιών. Δυο σχετικές εργασίες του δημοσιεύτηκαν το 1563.
Όμως ο Ευστάχιος ήταν πιστός αριστοτελικός κι οπαδός τού Γαληνού. Ύστερα από κάθε του νέα ανακάλυψη θέτει ως άμεσο σκοπό την προσαρμογή της στις παραδοσιακές ερμηνείες και περιγραφές. Φυσικά σε κάθε τέτοια περίπτωση διακρινόταν για την πολεμική του κατά του Βεσάλιου και των οπαδών του. Η θέση αυτή τού Εουστάκι είναι αρκετά σαφής στη περίπτωση των Ανατομικών του Πινάκων, που τους έκανε ο Ενετός Ντε Μούζις υπό τις οδηγίες του. Το σύγγραμμα, για το οποίο προορίζονταν, έχει δυστυχώς χαθεί. Από όσους όμως πίνακες διασώθηκαν σε άλλα έργα εκείνης της εποχής και μολονότι η απώλεια του έργου δεν μας επιτρέπει να συλλάβουμε όλο τους το νόημα, αυτό που διαπιστώνεται είναι η προσπάθεια να προσαρμοστούν τα ευρήματα της ανατομικής τράπεζας με τις απόψεις τού Γαληνού. Παρ' όλα αυτά προβαίνει σε μερικές συμπληρώσεις και διορθώσεις του αρχαίου δασκάλου, πράγμα που δε δημιουργούσε ευνοϊκή ατμόσφαιρα γι’ αυτόν στο περιβάλλον του, περιβάλλον φανατικών αριστοτελικών και γαληνιστών, όπως η ρωμαϊκή κουρία (η παπική αυλή). Κατά τα άλλα οι πίνακές του, παρά ορισμένα λάθη τους, αποτελούν ένα αξιοθαύμαστο βήμα προς τα εμπρός σε σύγκριση με τους αντίστοιχους πίνακες των παραδοσιακών ανατομικών.
ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ ΦΙΛΙΠΠΟ ΙΝΓΚΡΑΣΙΑ
Πολεμική, άλλου είδους, είχε ανοίξει ο Ευστάχιος και μ' έναν άλλο ανατόμο, δηλωμένο νεωτεριστή: το Τζιοβάνι Φιλίππο Ινγκράσια (Σικελία, 1510), καθηγητή τής ανατομικής στο Πανεπιστήμιο της Νεαπόλεως και αργότερα γενικό αρχίατρο στο Παλέρμο.
Ο Ινγκράσια επιδόθηκε ειδικά στη μελέτη της οστεολογίας. Αυτό του έδωσε την ευκαιρία να αποδείξει πρώτος πως οι περιγραφές του ανθρωπίνου σκελετού απ' το Γαληνό βασίστηκαν στη παρατήρηση οστών πιθήκου και όχι ανθρώπου, γεγονός που οδήγησε σε πολλά και σημαντικά λάθη. Ένα απ' αυτά, το σημαντικότερο, κάτι που είχε ήδη καταγγείλει ο Βεσάλιος, ήταν ο ισχυρισμός ότι το οστούν της κάτω γνάθου αποτελείται από 2 μέρη που ενώνονται στο επίπεδο των γενιών, πράγμα που ισχύει για τα ζώα και όχι για τον άνθρωπο.
Μια από τις ανακαλύψεις τού Ινγκράσια είναι εκείνη που αφορά τον αναβολέα.[2] Την ανακάλυψη αυτή διεκδικεί κι ο Ευστάχιος, η έρευνα όμως την απέδωσε στον Ινγκράσια, του οποίου η οξεία παρατηρητικότητα αποδεικνύεται από τη μελέτη του βιβλίου του (Δ’ τόμος, 20ο κεφάλαιο) «Σχόλια επί του Περί Οστών βιβλίου του Γαληνού» (Παλέρμο 1603). Στο βιβλίο αυτό ο Ινγκράσια περιγράφει ένα ενδιαφέρον περιστατικό: Προσκλήθηκε να θεραπεύσει κάποιον Δον Μπλάσκο, που από καιρό υποβαλλόταν από διάφορους ιατρούς σε θεραπείες χωρίς αποτέλεσμα, λόγω κατάγματος που έπαθε, πέφτοντας από το άλογο που έκανε ιππασία. Ο Ινγκράσια περιγράφει τη συμπτωματολογία του κατάγματος αυτού με απίθανη ακρίβεια και διηγείται πώς διέγνωσε κάταγμα του ελάσσονος τροχαντήρα,[3] και πώς το θεράπευσε με την ακινητοποίηση του μέλους στη σωστή θέση. Ο άρρωστος που είχε υποβληθεί σε ακατάλληλη μέχρι τότε θεραπεία έγινε καλά σ’ ένα μήνα. Οι ιατροί που προηγήθηκαν, δεν είχαν συλλάβει το μηχανισμό του κατάγματος, που είχε προέλθει απ' τη βίαιη προσαγωγή και την απότομη προς τα έσω στροφή του μηρού κατά την πτώση. Στο πρόσωπό τους ο Ινγκράσια σατιρίζει με καυστικότητα το πνεύμα του κομφορμισμού που επικρατούσε ακόμα στην εποχή του, αποκαλύπτοντας κριτική διάθεση, πηγαίο χιούμορ, ευφυία και επαναστατικότητα.
Οι μελέτες του Ινγκράσια επεκτείνονται και σε υγειονομικά θέματα. Η αφορμή δόθηκε από τη μεγάλη επιδημία πανώλης τού 1575-1576, που βύθισε στο πένθος τη Σικελία. Την εποχή εκείνη ο Ινγκράσια διέπρεψε ως γενικός αρχίατρος. Καρπός των μελετών τής περιόδου αυτής υπήρξε το βιβλίο του «Πληροφορίες περί της λοιμογόνου μολυσματικής νόσου…» (Παλέρμο, 1576). Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας απομακρύνεται οριστικά από τα παλαιά σχήματα κι εγκαινιάζει νέους δρόμους, πράγμα που επιχειρεί και στην ιατροδικαστική, της οποίας υπήρξε πραγματικός πρόδρομος με την έννοια που της αποδίδουμε σήμερα.
ΑΛΛΟΙ ΝΕΩΤΕΡΙΣΤΕΣ
Το έργο που άρχισε ο Βεσάλιος συνεχίστηκε όχι μόνο από τους μεγάλους, αλλά και από ονόματα λιγότερο γνωστά, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η ευφυία τους ήταν μικρότερη και η προσφορά τους λιγότερο σημαντική.
Ανάμεσα σ’ αυτούς τους «ελάσσονες», μνημονεύουμε πρώτον τον Ιούλιο Καίσαρα Αράντζιο (Aranzio) (1530-1589). Το όνομά του φέρει το τελικό τμήμα της ομφαλικής φλέβας, που εξασφαλίζει στο έμβρυο την επικοινωνία ανάμεσα σ' αυτήν και τη κάτω κοίλη (Αραντίειος πόρος).
Αναφέρουμε επίσης τον Κοστάντζο Βαρόλιο (1543-1575). Παρά τη μικρή διάρκεια τής ζωής του, το όνομά του αποθανατίστηκε σ' ένα σπουδαίο τμήμα τού εγκεφάλου.
Με τον Βεσάλιο λοιπόν αρχίζει μια νέα εποχή για την ανατομική, όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ονόματα μπορούμε να αναφέρουμε πολλά: Ο Χάρβεϋ, που το όνομά του συνδέεται με την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος, ήταν μαθητής του Φαμπρίτσι στην Πάντοβα. Ο Ολλανδός Κόιτερ (1534-1576), ο Ελβετός Μποέν (1560-1624) κ.ά. που τα ονόματά τους έχουν συνδεθεί με την πρόοδο της ανατομικής, σπούδασαν στην Ιταλία. Επιστρέφοντας στις πατρίδες τους μετέφεραν το σπόρο της αναγέννησης των ιατρικών επιστημών. Με το έργο τους ετοίμαζαν την επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα.
[1] Οι σωλήνες που συνδέουν την κοιλότητα του μέσου ωτός με τον στοματοφάρυγγα.[2] 'Ενα από τα 3 μικροσκοπικά οστά του μέσου ωτός.[3] Προεξοχή του μηρού, στην οποία καταλήγει ο βασικός για τη βάδιση μυς, ο λαγονοψοΐτης.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου