Όπως όλες οι εποχές των μεγάλων ζυμώσεων, στη διάρκεια των οποίων μπαίνουν τα θεμέλια ριζικών αλλαγών, έτσι κι ο 16ος αιώνας έχει να παρουσιάσει μεγάλες αντιφάσεις κι αντιπροσωπευτικές μορφές. Τέτοιες υπήρξαν ο Παράκελσος και ο Καρντάνο.
.bmp)
Η ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ
Πολλές φορές μας δόθηκε ευκαιρία να μιλήσουμε για τη μεγάλη σημασία που, χάρις στην αφέλεια των ιατρών, αποδιδόταν, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στον Μεσαίωνα, στο ρόλο των άστρων στο έργο της ιατρικής. Η συλλογή ενός βοτάνου στη γέμιση ή στη χάση του φεγγαριού, η εξόρυξη ενός ορυκτού όταν ο ήλιος βρισκόταν στον Αιγόκερω ή στους Διδύμους, η εκτέλεση αφαίμαξης με τη Γη υπό την επίδραση του Άρη ή της Αφροδίτης, ήταν γεγονότα μεγάλης σημασίας! Απ' αυτά εξαρτιόταν η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου που θα παρασκευαζόταν με το βότανο, η ιαματική ιδιότητα του ορυκτού, η θεραπευτική αξία της αφαίμαξης!
Ένα τέτοιο μίγμα παράλογων δοξασιών και δεισιδαιμονιών ήταν γνωστό και στα καλύτερα χρόνια της αρχαίας ιατρικής. Στο Μεσαίωνα ανθούσε σε πολύ δεκτικό έδαφος και την εποχή τού Ουμανισμού βρήκε ενθουσιώδεις οπαδούς.
Στην επικράτηση των αντιλήψεων αυτών συνέβαλαν πολλοί παράγοντες. Πρώτα – πρώτα η διάδοση, στο τέλος της κλασικής εποχής και την αρχή του Μεσαίωνα μιας ολόκληρης σειράς αποκρυφιστικών θεωριών. Τέτοιες θεωρίες, που οι αρχές τους μπορεί να τοποθετηθούν στον χώρο μεταξύ φιλοσοφίας, επιστήμης και θρησκείας, είχαν οργανωθεί σε σχολές που βρίσκονταν υπό την επίδραση της μιας ή της άλλης απόκρυφης θρησκείας. Στο χώρο που ανήκε καθαρά στη θρησκεία σύντομα επικράτησε ο Χριστιανισμός. Στο χώρο όμως που ανήκε στη φιλοσοφία και τη ψευδοεπιστήμη, η επίδρασή του δεν υπήρξε ανάλογη.
Οι αποκρυφιστικές αυτές σχολές, για τις οποίες μιλάμε, είχαν τη πνευματική τους καταγωγή στους νέο-πυθαγόρειους. Στις θεωρίες τους πρωτεύουσα θέση κρατούσαν έννοιες όπως «οι απόκρυφες δυνάμεις», «οι αστρικές αρχές», «οι μαγικοί αριθμοί», «τα απόκρυφα σύμβολα», ένα συνονθύλευμα μυστηριωδών δυνάμεων και όντων, που η ουσία, η ενέργεια κι οι επιδράσεις τους εκφράζονταν σε γλώσσα σκοτεινή. Αυτό γινόταν πολλές φορές με τη βοήθεια μυστηριωδών συμβόλων, που ήταν τελείως ακατανόητα στους αμύητους.
Στο πλούσιο αυτό φορτίο, που ο Μεσαίωνας παρέλαβε έτοιμο από την αρχαιότητα, πρόσθεσε κι αυτός μια σημαντική συμβολή, που όχι μόνο μπόρεσε να σταθεί στο πλευρό της απόκρυφης παράδοσης των αρχαίων, αλλά και να διαδοθεί και να αναπτυχθεί σ' απίστευτο βαθμό. Η προσφορά του είναι η καββάλα, που βρήκε τεράστια ανάπτυξη μέσα σε σημιτικό πολιτιστικό περιβάλλον κι από εκεί διαδόθηκε με τους Άραβες στο δυτικό κόσμο. Η καββάλα ήταν ένα πολύπλοκο μίγμα μυστικιστικών θεωριών που θεμελιώνονταν στη μαγική δύναμη των αριθμών, με τις απαραίτητες μαγικές συνταγές, μαγικές φράσεις και μαγικές χειρονομίες, που στο σύνολό τους απέβλεπαν στην υποταγή των απόκρυφων δυνάμεων που πλημμυρίζουν και κυβερνούν το σύμπαν σε κάθε του έκφραση. Τυπική μαγική εκδήλωση τής καββαλίστικης παράδοσης ήταν η χρησιμοποίηση της λέξης «αβρακαδαβρά», που φοριόταν σαν φυλακτό κι είχε τη δύναμη να απομακρύνει, σύμφωνα με τους ευσεβείς πόθους των μάγων – αστρολόγων – ιατρών, κάθε κακό από αυτόν που θα το φορούσε. Συνεπώς, ένα τέτοιο φυλακτό κατασκευαζόταν σύμφωνα μ' όλους τους απαραβίαστους κανόνες τής μαγικής τέχνης και φοριόταν στο λαιμό.
Οι ουμανιστές τής Δύσης με το πάθος της έρευνας και τον ενθουσιασμό για την ανακάλυψη νέων δρόμων στη φιλοσοφία και την επιστήμη, περιέλαβαν στα ενδιαφέροντά τους και τις ψευδοεπιστήμες αυτές με την ίδια μάλιστα ζέση. Πρόσφατα τότε είχαν ανακαλυφθεί μερικά κείμενα στο θέμα αυτό, που αποδίδονταν όλα σε κάποιο φανταστικό πρόσωπο με το όνομα Ερμής ο Τρισμέγιστος.[1] Ο υποτιθέμενος συγγραφέας αυτών των βιβλίων αποκάλυπτε σε γλώσσα σκοτεινή, αλλά όχι και ακατανόητη, τα πιο βαθιά μυστήρια του σύμπαντος. Ο έντονος μυστικισμός που ενέπνεε τους ουμανιστές κι η βαθιά τους πίστη στις δυνάμεις της λογικής, καθώς κι η πεποίθηση πως θα μπορούσε αυτή να λύσει το πρόβλημα της ενότητας μικρόκοσμου και μακρόκοσμου αποκαλύπτοντας μια βαθύτερη αρμονία, υπήρξαν μερικά απ' τα πιο σπουδαία κίνητρα της γνωριμίας των ουμανιστών με την απόκρυφη «γνώση». Έτσι τους βλέπομε να πλησιάζουν με φλογερό ενδιαφέρον τα μαγικά κείμενα και να μελετούν τη μαγική πρακτική και κυρίως τη μαγεία των αριθμών και την αστρολογία. Ιδίως η αστρολογία τούς φαινόταν πως πρόσφερε τον πιο ασφαλή δρόμο για την κατανόηση της αρμονικής συνύπαρξης κι ενότητας σύμπαντος κι ανθρώπου. Στην ενότητα αυτή ακριβώς είναι που ασκούσαν τα άστρα τις ευνοϊκές ή δυσμενείς επιδράσεις τους.
Αυτόν τον ενθουσιασμό μπορούμε να τον ερμηνεύσομε λογικά, μόνο αν τον εξετάσουμε κάτω από το φως των πολιτιστικών και πνευματικών χαρακτήρων με τους οποίους εκδηλώνεται ο Ουμανισμός. Μπορεί όμως να παραδεχθεί κανείς κάτι ανάλογο και για την Αναγέννηση; Για την εποχή που ο Βεσάλιος δημοσίευε το «Περί της κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος»; Εδώ ακριβώς έγκειται η βαθιά ανατομία της εποχής αυτής, που την εκφράζουν αντιπροσωπευτικά δυο φυσιογνωμίες: Ο Παράκελσος και ο Καρντάνο.
Ο ΠΑΡΑΚΕΛΣΟΣ
Το πραγματικό του όνομα ήταν Φίλιππος Αυρήλιος Θεόφραστος Μπόμπαστ φον Χόενχαϊμ. Το ελληνολατινικό όνομα Παράκελσος το πήρε μόνος του. Γεννήθηκε το 1493 στο Αϊζήντελν της Ελβετίας. Μαθητής αρχικά του π. Γουλιέλμου, πήγε εν συνεχεία στη Φεράρα, όπου παρακολούθησε μερικές παραδόσεις του Λεονιτσένο. Όπως φαίνεται, είχε ακούσει και μερικά μαθήματα ανατομικής στη Μπολόνια απ' τον Μπερενγκάριο ντα Κάπρι. Πιστεύεται πως πήρε το πτυχίο της ιατρικής στη Φεράρα. Το 1526 τον συναντάμε στη Βασιλεία. Στη παραμονή του εκεί ο Παράκελσος έκανε έκλυτη ζωή: μεθούσε κάθε βράδυ στις ταβέρνες και προέβαινε σε επαναστατικές εκδηλώσεις κατά της αυθεντίας της παράδοσης, σε μια περιοχή της Ευρώπης, όπου η παραδοσιακή φιλοσοφία και επιστήμη λατρεύονταν σαν είδωλα. Φανταστείτε τις αντιδράσεις των εκπροσώπων της συντηρητικής παράδοσης, όταν ο Παράκελσος έκαιγε δημόσια βιβλία του Γαληνού κι Αβικέννα, φωνάζοντας σαν τρελός: «Το καπέλο μου ξέρει περισσότερα απ' το Πανεπιστήμιό σας!». Γι’ αυτό το 1528 μετά το θάνατο του προστάτη του Φρομπέν, έφυγε απ' τη Βασιλεία κακήν κακώς.
Αρχίζει τότε μια ταραχώδης περίοδος για το Παράκελσο που, άλλοτε επευφημούμενος και συχνότερα λοιδωρούμενος, πολεμούσε με τους πάντες και τα πάντα, στο όνομα μιας ριζικής επανάστασης κατά της παράδοσης. Όλ' αυτά τελειώνουν με το θάνατό του στο Σάλτσμπουργκ το 1541. Αλλά και μετά το θάνατό του, δεν έπαψε το όνομά του να προκαλεί ταραχή και αναστάτωση.
Στο έργο του, που πρωτοδημοσιεύθηκε, σχεδόν πλήρες, στη Βασιλεία (1589-1591) συναντά κανείς ένα περίεργο μίγμα μεγαλοφυών συλλήψεων και βαθυστόχαστων παρατηρήσεων, ιδίως στο κλινικό πεδίο, αλλά και διαβεβαιώσεις για τις επιδράσεις των ουρανίων σωμάτων, ευφυείς παρατηρήσεις στο πεδίο της φαρμακολογίας, αλλά κι αλχημιστικές κι αποκρυφιστικές απόψεις, πράγματα που φέρνουν τον αναγνώστη σε αμφιβολία.
Τις θετικές αρετές του τις κατανοούμε στο έργο «Παραμίρουμ», που έγραψε και δημοσίευσε μεταξύ 1530-1531. Στο βιβλίο αυτό, αφιερωμένο στη γενική παθολογία, βρίσκουμε τη πρώτη ένδειξη για τις ενδοκρινικές παθήσεις και την έκφραση της ανάγκης για μια νέα θεραπεία, πιο απλή και λογική από την παραδοσιακή. Μετά, όμως, στο ίδιο βιβλίο υποστηρίζεται η αντίληψη πως τα φάρμακα επιδρούν πάνω σε εκείνες τις νόσους ή τα μέρη τού σώματος, με τα οποία έχουν κοινό χρώμα ή σχήμα, όπως π.χ. το τοπάζι (πολύτιμος λίθος με κίτρινο χρώμα), στον ίκτερο, λόγω του… κοινού χρώματος. Τέτοιος συνδυασμός αντιφάσεων ήταν ο Παράκελσος, ένα κράμα αληθινής επιστήμης και απλών φαντασιώσεων.
Ο ΤΖΕΡΟΛΑΜΟ ΚΑΡΝΤΑΝΟ
Ανάλογα αισθήματα και σκέψεις προκαλεί η φυσιογνωμία του Καρντάνο, που γεννήθηκε στην Παβία το 1501. Από τον πατέρα του πήρε αυστηρή αγωγή, αλλά και βαθιά κι απέραντη καλλιέργεια. Άρχισε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Παβίας και τις τέλειωσε στην Πάντοβα το 1526. Το 1528 βρίσκεται στο Μιλάνο, προσπαθώντας να γίνει δεκτός στο Κολέγιο των Ιατρών, αλλά δεν το κατορθώνει. Το 1534 θα επιστρέψει στο Μιλάνο για να ασκήσει την ιατρική και να αποκτήσει μεγάλη πελατεία και φήμη. Αλλά ούτε τότε κατορθώνει να γίνει δεκτός στο Κολέγιο των Ιατρών και σε αντίδραση προς τους εγωιστές συναδέλφους του γράφει τη πραγματεία «Περί της κακής άσκησης της ιατρικής υπό των συγχρόνων ιατρών» (Βενετία, 1536). Στο βιβλίο του καταχωρεί 72 σφάλματα της πρακτικής ιατρικής της εποχής του και δίνει την πρώτη περιγραφή του εξανθηματικού τύφου.
Αποθαρρημένος απ' τη περιφρόνηση των ιατρών, στρέφεται στη μελέτη και τη διδασκαλία των μαθηματικών και της φιλοσοφίας. Με την έκδοση της «Πρακτικής Αριθμητικής» του (1539) αποκτά τόση φήμη, ώστε όχι μόνο γίνεται δεκτός στο Κολέγιο των Ιατρών, αλλά σύντομα (1541) τον εκλέγουν πρύτανη.
Καθηγητής της ιατρικής στην Παβία (1544), εγκαταλείπεται από τους φοιτητές του, μένει χωρίς μισθό κι επιστρέφει αναγκαστικά στο Μιλάνο. Εκεί συγγράφει το «Αρς Μάγκνα», έργο αλγεβρικό, που του εξασφαλίζει περίλαμπρη θέση στο χώρο της επιστήμης κατά την Αναγέννηση. Βέβαια και πάλι προέκυψαν προβλήματα: Ήταν η πατρότητα της λύσης των εξισώσεων 3ου βαθμού που διεκδικούσε και ο μαθηματικός Ταρτάλια.
Το 1552 προσκλήθηκε στο Εδιμβούργο να θεραπεύσει τον αρχιεπίσκοπο που πίστευε πως υπέφερε από φυματίωση, ενώ όπως φαίνεται επρόκειτο για αλλεργία από τα φτερά με τα οποία ήταν γεμισμένο το στρώμα του. Μόλις άλλαξαν το γέμισμα του στρώματος, ο αρχιεπίσκοπος έγινε καλά και ο Καρντάνο εξασφάλισε γενναία αμοιβή. Τότε προσκλήθηκε στο Λονδίνο να επισκεφτεί το βασιλιά Εδουάρδο ΣΤ’. Φορτωμένος κι από εκεί με δώρα, χάρισε στο βασιλιά ένα ωροσκόπιο, που του πρόσφερε μακροζωία. Στο πείσμα όμως του ωροσκοπίου, ο Εδουάρδος πέθανε μέσα σ’ ένα χρόνο.
Μετά την επιστροφή του στη Μπολόνια (το 1563), κλήθηκε να καταλάβει μια έδρα στο εκεί Πανεπιστήμιο. Κατηγορήθηκε όμως για ασέβεια και κλείστηκε στη φυλακή. Από εκεί τον μετέφεραν μετά από λίγους μήνες στη Ρώμη, όπου και πέθανε το 1576.
Τα έργα τού Καρντάνο που εκδόθηκαν το 1624 σε πλήρη έκδοση (10 τόμοι), καλύπτουν σχεδόν όλα τα πεδία τής γνώσης. Τι το αξιόλογο και τι αρνητικό υπάρχει σ’ αυτό το απέραντο έργο; Είναι τέτοιος ο κυκεώνας των αντιφάσεων σε όλα του τα βιβλία, που μεταβάλλει τον Καρντάνο σ' αντιλεγόμενη μορφή, όπως συνέβη και με τον Παράκελσο. Πλάι σε μεγαλοφυείς καινοτομίες, όπως η πρόταση να διδάσκονται οι τυφλοί την ανάγνωση μέσω της αφής κι οι κωφάλαλοι την ομιλία μέσω δακτυλικών σημείων κι η υπόθεση ότι αιτία των νόσων είναι μικροσκοπικοί ζωντανοί οργανισμοί, στέκεται ένα τεράστιο φορτίο προλήψεων: η αστρολογία, η χειρομαντεία, η περιφρόνηση στην ανατομική σπουδή επάνω στα πτώματα, μια και κατά την άποψή του κάθε αναγκαία γνώση προσφερόταν απ' την αστρολογία και τα μαθηματικά.Έτσι, από ορισμένους χαρακτηρίστηκε το έργο τού Καρντάνο ως μίγμα μωρίας και μυστικισμού, ενώ άλλοι έφτασαν να πουν ότι θα αρκούσε η «Αρς Μάγκνα» για να εξασφαλίσει στην αντιλεγόμενη προσωπικότητά του μια διακεκριμένη θέση στη σύγχρονη γνώση. Η πιο σωστή κρίση γι’ αυτόν προήλθε απ' τον Μπούρχαβε, που είπε για τον Καρντάνο: «Κανείς δεν υπήρξε πιο σοφός απ’ αυτόν όταν ήταν σοφός και κανείς πιο τρελός απ’ αυτόν όταν παραδοξολογούσε». Κι η κρίση αυτή, άσχετα απ' την υπερβολή της, δίνει την καλύτερη εικόνα της εποχής, κατά την οποία κυοφορείτο η μεγάλη επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα. Και τι δεν είναι αντιφατικό σε μια εποχή μεταβατική; Μόνον οι μετριότητες, που, βέβαια, δεν αντιπροσωπεύουν τίποτε από την εποχή τους.
[1] Μεγάλοι εκπρόσωποι της ουμανιστικής περιόδου, ο Φιτσίνο κι ο Πίκο ντέλλα Μιράντολα το θεωρούσαν ιστορικό πρόσωπο.
.bmp)
Η ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗΠολλές φορές μας δόθηκε ευκαιρία να μιλήσουμε για τη μεγάλη σημασία που, χάρις στην αφέλεια των ιατρών, αποδιδόταν, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στον Μεσαίωνα, στο ρόλο των άστρων στο έργο της ιατρικής. Η συλλογή ενός βοτάνου στη γέμιση ή στη χάση του φεγγαριού, η εξόρυξη ενός ορυκτού όταν ο ήλιος βρισκόταν στον Αιγόκερω ή στους Διδύμους, η εκτέλεση αφαίμαξης με τη Γη υπό την επίδραση του Άρη ή της Αφροδίτης, ήταν γεγονότα μεγάλης σημασίας! Απ' αυτά εξαρτιόταν η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου που θα παρασκευαζόταν με το βότανο, η ιαματική ιδιότητα του ορυκτού, η θεραπευτική αξία της αφαίμαξης!
Ένα τέτοιο μίγμα παράλογων δοξασιών και δεισιδαιμονιών ήταν γνωστό και στα καλύτερα χρόνια της αρχαίας ιατρικής. Στο Μεσαίωνα ανθούσε σε πολύ δεκτικό έδαφος και την εποχή τού Ουμανισμού βρήκε ενθουσιώδεις οπαδούς.
Στην επικράτηση των αντιλήψεων αυτών συνέβαλαν πολλοί παράγοντες. Πρώτα – πρώτα η διάδοση, στο τέλος της κλασικής εποχής και την αρχή του Μεσαίωνα μιας ολόκληρης σειράς αποκρυφιστικών θεωριών. Τέτοιες θεωρίες, που οι αρχές τους μπορεί να τοποθετηθούν στον χώρο μεταξύ φιλοσοφίας, επιστήμης και θρησκείας, είχαν οργανωθεί σε σχολές που βρίσκονταν υπό την επίδραση της μιας ή της άλλης απόκρυφης θρησκείας. Στο χώρο που ανήκε καθαρά στη θρησκεία σύντομα επικράτησε ο Χριστιανισμός. Στο χώρο όμως που ανήκε στη φιλοσοφία και τη ψευδοεπιστήμη, η επίδρασή του δεν υπήρξε ανάλογη.
Οι αποκρυφιστικές αυτές σχολές, για τις οποίες μιλάμε, είχαν τη πνευματική τους καταγωγή στους νέο-πυθαγόρειους. Στις θεωρίες τους πρωτεύουσα θέση κρατούσαν έννοιες όπως «οι απόκρυφες δυνάμεις», «οι αστρικές αρχές», «οι μαγικοί αριθμοί», «τα απόκρυφα σύμβολα», ένα συνονθύλευμα μυστηριωδών δυνάμεων και όντων, που η ουσία, η ενέργεια κι οι επιδράσεις τους εκφράζονταν σε γλώσσα σκοτεινή. Αυτό γινόταν πολλές φορές με τη βοήθεια μυστηριωδών συμβόλων, που ήταν τελείως ακατανόητα στους αμύητους.
Στο πλούσιο αυτό φορτίο, που ο Μεσαίωνας παρέλαβε έτοιμο από την αρχαιότητα, πρόσθεσε κι αυτός μια σημαντική συμβολή, που όχι μόνο μπόρεσε να σταθεί στο πλευρό της απόκρυφης παράδοσης των αρχαίων, αλλά και να διαδοθεί και να αναπτυχθεί σ' απίστευτο βαθμό. Η προσφορά του είναι η καββάλα, που βρήκε τεράστια ανάπτυξη μέσα σε σημιτικό πολιτιστικό περιβάλλον κι από εκεί διαδόθηκε με τους Άραβες στο δυτικό κόσμο. Η καββάλα ήταν ένα πολύπλοκο μίγμα μυστικιστικών θεωριών που θεμελιώνονταν στη μαγική δύναμη των αριθμών, με τις απαραίτητες μαγικές συνταγές, μαγικές φράσεις και μαγικές χειρονομίες, που στο σύνολό τους απέβλεπαν στην υποταγή των απόκρυφων δυνάμεων που πλημμυρίζουν και κυβερνούν το σύμπαν σε κάθε του έκφραση. Τυπική μαγική εκδήλωση τής καββαλίστικης παράδοσης ήταν η χρησιμοποίηση της λέξης «αβρακαδαβρά», που φοριόταν σαν φυλακτό κι είχε τη δύναμη να απομακρύνει, σύμφωνα με τους ευσεβείς πόθους των μάγων – αστρολόγων – ιατρών, κάθε κακό από αυτόν που θα το φορούσε. Συνεπώς, ένα τέτοιο φυλακτό κατασκευαζόταν σύμφωνα μ' όλους τους απαραβίαστους κανόνες τής μαγικής τέχνης και φοριόταν στο λαιμό.
Οι ουμανιστές τής Δύσης με το πάθος της έρευνας και τον ενθουσιασμό για την ανακάλυψη νέων δρόμων στη φιλοσοφία και την επιστήμη, περιέλαβαν στα ενδιαφέροντά τους και τις ψευδοεπιστήμες αυτές με την ίδια μάλιστα ζέση. Πρόσφατα τότε είχαν ανακαλυφθεί μερικά κείμενα στο θέμα αυτό, που αποδίδονταν όλα σε κάποιο φανταστικό πρόσωπο με το όνομα Ερμής ο Τρισμέγιστος.[1] Ο υποτιθέμενος συγγραφέας αυτών των βιβλίων αποκάλυπτε σε γλώσσα σκοτεινή, αλλά όχι και ακατανόητη, τα πιο βαθιά μυστήρια του σύμπαντος. Ο έντονος μυστικισμός που ενέπνεε τους ουμανιστές κι η βαθιά τους πίστη στις δυνάμεις της λογικής, καθώς κι η πεποίθηση πως θα μπορούσε αυτή να λύσει το πρόβλημα της ενότητας μικρόκοσμου και μακρόκοσμου αποκαλύπτοντας μια βαθύτερη αρμονία, υπήρξαν μερικά απ' τα πιο σπουδαία κίνητρα της γνωριμίας των ουμανιστών με την απόκρυφη «γνώση». Έτσι τους βλέπομε να πλησιάζουν με φλογερό ενδιαφέρον τα μαγικά κείμενα και να μελετούν τη μαγική πρακτική και κυρίως τη μαγεία των αριθμών και την αστρολογία. Ιδίως η αστρολογία τούς φαινόταν πως πρόσφερε τον πιο ασφαλή δρόμο για την κατανόηση της αρμονικής συνύπαρξης κι ενότητας σύμπαντος κι ανθρώπου. Στην ενότητα αυτή ακριβώς είναι που ασκούσαν τα άστρα τις ευνοϊκές ή δυσμενείς επιδράσεις τους.
Αυτόν τον ενθουσιασμό μπορούμε να τον ερμηνεύσομε λογικά, μόνο αν τον εξετάσουμε κάτω από το φως των πολιτιστικών και πνευματικών χαρακτήρων με τους οποίους εκδηλώνεται ο Ουμανισμός. Μπορεί όμως να παραδεχθεί κανείς κάτι ανάλογο και για την Αναγέννηση; Για την εποχή που ο Βεσάλιος δημοσίευε το «Περί της κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος»; Εδώ ακριβώς έγκειται η βαθιά ανατομία της εποχής αυτής, που την εκφράζουν αντιπροσωπευτικά δυο φυσιογνωμίες: Ο Παράκελσος και ο Καρντάνο.
Ο ΠΑΡΑΚΕΛΣΟΣΤο πραγματικό του όνομα ήταν Φίλιππος Αυρήλιος Θεόφραστος Μπόμπαστ φον Χόενχαϊμ. Το ελληνολατινικό όνομα Παράκελσος το πήρε μόνος του. Γεννήθηκε το 1493 στο Αϊζήντελν της Ελβετίας. Μαθητής αρχικά του π. Γουλιέλμου, πήγε εν συνεχεία στη Φεράρα, όπου παρακολούθησε μερικές παραδόσεις του Λεονιτσένο. Όπως φαίνεται, είχε ακούσει και μερικά μαθήματα ανατομικής στη Μπολόνια απ' τον Μπερενγκάριο ντα Κάπρι. Πιστεύεται πως πήρε το πτυχίο της ιατρικής στη Φεράρα. Το 1526 τον συναντάμε στη Βασιλεία. Στη παραμονή του εκεί ο Παράκελσος έκανε έκλυτη ζωή: μεθούσε κάθε βράδυ στις ταβέρνες και προέβαινε σε επαναστατικές εκδηλώσεις κατά της αυθεντίας της παράδοσης, σε μια περιοχή της Ευρώπης, όπου η παραδοσιακή φιλοσοφία και επιστήμη λατρεύονταν σαν είδωλα. Φανταστείτε τις αντιδράσεις των εκπροσώπων της συντηρητικής παράδοσης, όταν ο Παράκελσος έκαιγε δημόσια βιβλία του Γαληνού κι Αβικέννα, φωνάζοντας σαν τρελός: «Το καπέλο μου ξέρει περισσότερα απ' το Πανεπιστήμιό σας!». Γι’ αυτό το 1528 μετά το θάνατο του προστάτη του Φρομπέν, έφυγε απ' τη Βασιλεία κακήν κακώς.
Αρχίζει τότε μια ταραχώδης περίοδος για το Παράκελσο που, άλλοτε επευφημούμενος και συχνότερα λοιδωρούμενος, πολεμούσε με τους πάντες και τα πάντα, στο όνομα μιας ριζικής επανάστασης κατά της παράδοσης. Όλ' αυτά τελειώνουν με το θάνατό του στο Σάλτσμπουργκ το 1541. Αλλά και μετά το θάνατό του, δεν έπαψε το όνομά του να προκαλεί ταραχή και αναστάτωση.
Στο έργο του, που πρωτοδημοσιεύθηκε, σχεδόν πλήρες, στη Βασιλεία (1589-1591) συναντά κανείς ένα περίεργο μίγμα μεγαλοφυών συλλήψεων και βαθυστόχαστων παρατηρήσεων, ιδίως στο κλινικό πεδίο, αλλά και διαβεβαιώσεις για τις επιδράσεις των ουρανίων σωμάτων, ευφυείς παρατηρήσεις στο πεδίο της φαρμακολογίας, αλλά κι αλχημιστικές κι αποκρυφιστικές απόψεις, πράγματα που φέρνουν τον αναγνώστη σε αμφιβολία.
Τις θετικές αρετές του τις κατανοούμε στο έργο «Παραμίρουμ», που έγραψε και δημοσίευσε μεταξύ 1530-1531. Στο βιβλίο αυτό, αφιερωμένο στη γενική παθολογία, βρίσκουμε τη πρώτη ένδειξη για τις ενδοκρινικές παθήσεις και την έκφραση της ανάγκης για μια νέα θεραπεία, πιο απλή και λογική από την παραδοσιακή. Μετά, όμως, στο ίδιο βιβλίο υποστηρίζεται η αντίληψη πως τα φάρμακα επιδρούν πάνω σε εκείνες τις νόσους ή τα μέρη τού σώματος, με τα οποία έχουν κοινό χρώμα ή σχήμα, όπως π.χ. το τοπάζι (πολύτιμος λίθος με κίτρινο χρώμα), στον ίκτερο, λόγω του… κοινού χρώματος. Τέτοιος συνδυασμός αντιφάσεων ήταν ο Παράκελσος, ένα κράμα αληθινής επιστήμης και απλών φαντασιώσεων.
Ο ΤΖΕΡΟΛΑΜΟ ΚΑΡΝΤΑΝΟΑνάλογα αισθήματα και σκέψεις προκαλεί η φυσιογνωμία του Καρντάνο, που γεννήθηκε στην Παβία το 1501. Από τον πατέρα του πήρε αυστηρή αγωγή, αλλά και βαθιά κι απέραντη καλλιέργεια. Άρχισε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Παβίας και τις τέλειωσε στην Πάντοβα το 1526. Το 1528 βρίσκεται στο Μιλάνο, προσπαθώντας να γίνει δεκτός στο Κολέγιο των Ιατρών, αλλά δεν το κατορθώνει. Το 1534 θα επιστρέψει στο Μιλάνο για να ασκήσει την ιατρική και να αποκτήσει μεγάλη πελατεία και φήμη. Αλλά ούτε τότε κατορθώνει να γίνει δεκτός στο Κολέγιο των Ιατρών και σε αντίδραση προς τους εγωιστές συναδέλφους του γράφει τη πραγματεία «Περί της κακής άσκησης της ιατρικής υπό των συγχρόνων ιατρών» (Βενετία, 1536). Στο βιβλίο του καταχωρεί 72 σφάλματα της πρακτικής ιατρικής της εποχής του και δίνει την πρώτη περιγραφή του εξανθηματικού τύφου.
Αποθαρρημένος απ' τη περιφρόνηση των ιατρών, στρέφεται στη μελέτη και τη διδασκαλία των μαθηματικών και της φιλοσοφίας. Με την έκδοση της «Πρακτικής Αριθμητικής» του (1539) αποκτά τόση φήμη, ώστε όχι μόνο γίνεται δεκτός στο Κολέγιο των Ιατρών, αλλά σύντομα (1541) τον εκλέγουν πρύτανη.
Καθηγητής της ιατρικής στην Παβία (1544), εγκαταλείπεται από τους φοιτητές του, μένει χωρίς μισθό κι επιστρέφει αναγκαστικά στο Μιλάνο. Εκεί συγγράφει το «Αρς Μάγκνα», έργο αλγεβρικό, που του εξασφαλίζει περίλαμπρη θέση στο χώρο της επιστήμης κατά την Αναγέννηση. Βέβαια και πάλι προέκυψαν προβλήματα: Ήταν η πατρότητα της λύσης των εξισώσεων 3ου βαθμού που διεκδικούσε και ο μαθηματικός Ταρτάλια.
Το 1552 προσκλήθηκε στο Εδιμβούργο να θεραπεύσει τον αρχιεπίσκοπο που πίστευε πως υπέφερε από φυματίωση, ενώ όπως φαίνεται επρόκειτο για αλλεργία από τα φτερά με τα οποία ήταν γεμισμένο το στρώμα του. Μόλις άλλαξαν το γέμισμα του στρώματος, ο αρχιεπίσκοπος έγινε καλά και ο Καρντάνο εξασφάλισε γενναία αμοιβή. Τότε προσκλήθηκε στο Λονδίνο να επισκεφτεί το βασιλιά Εδουάρδο ΣΤ’. Φορτωμένος κι από εκεί με δώρα, χάρισε στο βασιλιά ένα ωροσκόπιο, που του πρόσφερε μακροζωία. Στο πείσμα όμως του ωροσκοπίου, ο Εδουάρδος πέθανε μέσα σ’ ένα χρόνο.
Μετά την επιστροφή του στη Μπολόνια (το 1563), κλήθηκε να καταλάβει μια έδρα στο εκεί Πανεπιστήμιο. Κατηγορήθηκε όμως για ασέβεια και κλείστηκε στη φυλακή. Από εκεί τον μετέφεραν μετά από λίγους μήνες στη Ρώμη, όπου και πέθανε το 1576.
Τα έργα τού Καρντάνο που εκδόθηκαν το 1624 σε πλήρη έκδοση (10 τόμοι), καλύπτουν σχεδόν όλα τα πεδία τής γνώσης. Τι το αξιόλογο και τι αρνητικό υπάρχει σ’ αυτό το απέραντο έργο; Είναι τέτοιος ο κυκεώνας των αντιφάσεων σε όλα του τα βιβλία, που μεταβάλλει τον Καρντάνο σ' αντιλεγόμενη μορφή, όπως συνέβη και με τον Παράκελσο. Πλάι σε μεγαλοφυείς καινοτομίες, όπως η πρόταση να διδάσκονται οι τυφλοί την ανάγνωση μέσω της αφής κι οι κωφάλαλοι την ομιλία μέσω δακτυλικών σημείων κι η υπόθεση ότι αιτία των νόσων είναι μικροσκοπικοί ζωντανοί οργανισμοί, στέκεται ένα τεράστιο φορτίο προλήψεων: η αστρολογία, η χειρομαντεία, η περιφρόνηση στην ανατομική σπουδή επάνω στα πτώματα, μια και κατά την άποψή του κάθε αναγκαία γνώση προσφερόταν απ' την αστρολογία και τα μαθηματικά.Έτσι, από ορισμένους χαρακτηρίστηκε το έργο τού Καρντάνο ως μίγμα μωρίας και μυστικισμού, ενώ άλλοι έφτασαν να πουν ότι θα αρκούσε η «Αρς Μάγκνα» για να εξασφαλίσει στην αντιλεγόμενη προσωπικότητά του μια διακεκριμένη θέση στη σύγχρονη γνώση. Η πιο σωστή κρίση γι’ αυτόν προήλθε απ' τον Μπούρχαβε, που είπε για τον Καρντάνο: «Κανείς δεν υπήρξε πιο σοφός απ’ αυτόν όταν ήταν σοφός και κανείς πιο τρελός απ’ αυτόν όταν παραδοξολογούσε». Κι η κρίση αυτή, άσχετα απ' την υπερβολή της, δίνει την καλύτερη εικόνα της εποχής, κατά την οποία κυοφορείτο η μεγάλη επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα. Και τι δεν είναι αντιφατικό σε μια εποχή μεταβατική; Μόνον οι μετριότητες, που, βέβαια, δεν αντιπροσωπεύουν τίποτε από την εποχή τους.
[1] Μεγάλοι εκπρόσωποι της ουμανιστικής περιόδου, ο Φιτσίνο κι ο Πίκο ντέλλα Μιράντολα το θεωρούσαν ιστορικό πρόσωπο.
.bmp)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου