Ο Δέκατος Έβδομος Αιώνας [28]

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ
Ο Ντε Σάνκτις στην εισαγωγή του στην «Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας», δίνει μια σύντομη, αλλά ανάγλυφη περιγραφή της μεταρρύθμισης του Γαλιλαίου, γράφοντας: «Η φιλοσοφία της φύσης νικούσε πλέον τις τελευταίες αντιστάσεις της κοινής γνώμης. Δεν επρόκειτο πια για υποθέσεις κι αφηρημένους συλλογισμούς: τα γεγονότα ήταν παρόντα και μιλούσαν πιο εύγλωττα από τους συλλογισμούς των θεολόγων και των σχολαστικών. Η ‘πραγματικότητα’ του Μακιαβέλι, το ‘φυσικό φως’ του Μπρούνο, η ‘πειραματική μέθοδος’ του Τελέζιο, η ‘γλυκιά ελευθερία της αλήθειας’ του Καμπανέλα, έσμιξαν στους ωραίους λόγους του Γαλιλαίου: ‘Παράδοξη ζωή των δουλοπρεπών πνευμάτων, να γίνεται κανείς με τη θέλησή του δούλος!’ Ο καλός Σιμπλίτσιο,[1] ο αριστοτελικός σχολαστικός… ρωτούσε: ‘Μα όταν αφήσουμε τον Αριστοτέλη, ποιος θα είναι οδηγός μας στη φιλοσοφία;’ Κι ο Γαλιλαίος απαντούσε με ηρεμία: ‘…Μόνον οι τυφλοί έχουν ανάγκη οδηγού… Εκείνος όμως που έχει μάτια στο μέτωπο και στο μυαλό, γιατί να χρησιμοποιεί τυφλοσούρτες;’ Το υπερφυσικό φως, η απόκρυφη επιστήμη, το μυστήριο, το θαύμα, θα εξαφανιστούν μπρος στη λάμψη αυτού του φυσικού φωτός των ματιών και της διάνοιας: η μαγεία, η αστρολογία, η αλχημεία, η καββάλα, θα φανούν φτωχά πράγματα μπρος στα θαύματα του τηλεσκοπίου. Ο Γαλιλαίος κι ο Κολόμβος θα δώσουν νέα γη και νέους ουρανούς».
Στην περιγραφή αυτή ο ντε Σάνκτις διαβλέπει το θρίαμβο αυτών που λίγες σελίδες πριν αποκαλούσε «νέους ανθρώπους του Βάκωνα», «πρώτους αγίους του νέου κόσμου», έχοντας προφανώς κατά νου την τραγική μοίρα του Τζιορντάνο Μπρούνο.
Τι είχαν κάνει όμως οι άνθρωποι αυτοί; Απλούστατα είχαν δει πιο μπρος απ' τους συγχρόνους τους, είχαν επαναστατήσει κατά της παράδοσης στο όνομα μιας νέας τοποθέτησης απέναντι στη φιλοσοφία και τη θρησκεία. Η νέα θέση, που οι ρίζες της υπάρχουν στη σκέψη του Κουζάνο και του Τελέζιο, έχει σαν κύριο συστατικό της την απόρριψη της απαγωγικής μεθόδου και την αντικατάστασή της με την επαγωγική: η αληθινή γνώση του κόσμου δεν πρέπει πια να οικοδομείται με αφετηρία γενικές αρχές, αλλά ξεκινώντας από την εμπειρία, μόνη ικανή να εγγυηθεί την αλήθεια κάθε επιστημονικής ή φιλοσοφικής διαβεβαίωσης. Η παράδοση, υπό οποιαδήποτε μορφή, δεν πρέπει πια να δεσμεύει τη σκέψη, που οφείλει να εξελίσσεται ελεύθερα, ακολουθώντας την εμπειρία, που όχι μόνο αποκάλυπτε έναν άγνωστο μέχρι τότε και θαυμαστό κόσμο, αλλά και τα τρομερά λάθη της παραδοσιακής φιλοσοφίας κι επιστήμης. Αυτό που ο Γαληνός αποκαλούσε «ουρανό του Αριστοτέλη», αποκαλύπτεται πως δεν αντιστοιχεί στον «φυσικό ουρανό». Και όμως σ’ αυτόν πίστευαν για αιώνες ολόκληρους κι όχι στον ουρανό της φύσης!
Γιατί όμως ο «ουρανός του Αριστοτέλη» να μην είναι αληθινός; Για τον απλούστατο λόγο ότι δεν ανταποκρινόταν σε όσα αποκάλυπτε η εμπειρία, δεν ήταν προϊόν δικό της, αλλά νοητικό κατασκεύασμα, μέσα στο οποίο η λογική στηρίζεται μόνο στον εαυτό της. Δεν καταδικάζει φυσικά κανείς με τα λόγια αυτά τη λογική, που αποτελεί το μοναδικό όργανο για την κατάκτηση της γνώσης, αλλά μόνο την απαγωγική μέθοδο, στο όνομα της επαγωγικής. Η λογική δεν παύει να είναι το όργανο για την οικοδόμηση της αλήθειας, δεν μπορεί όμως να οικοδομήσει παρά μόνον αν στηρίζεται στην εμπειρία.
Αυτή ήταν η πρώτη πράξη της επανάστασης, που πρωτεργάτες της υπήρξαν οι μεγάλες φυσιογνωμίες της Αναγέννησης. Δεν πρέπει να ξεχνάμε τα λόγια που έγραψε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι: «Καμιά ανθρώπινη έρευνα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αληθινή επιστήμη, αν δεν υποστεί τη μαθηματική απόδειξη, κι αν πεις ότι οι επιστήμες που αρχίζουν και τελειώνουν μέσα στη διάνοια, είναι αληθινές, αυτό δε το παραδεχόμαστε, αλλά το απορρίπτουμε για πολλούς λόγους και πρώτα – πρώτα γιατί σε τέτοιες διανοητικές συζητήσεις λείπει η εμπειρία, χωρίς την οποία τίποτα δεν μπορεί από μόνο του να προσφέρει βεβαιότητα».
Τα λόγια αυτά αποτελούσαν την ιδρυτική πράξη της νέας επιστημονικής σκέψης που θεμελιωνόταν στην ε μ π ε ι ρ ί α και τη μ α θ η μ α τ ι κ ή α π ό δ ε ι ξ η.

Ο ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΒΑΚΩΝ
Όταν, το 1620, ο Φραγκίσκος Βάκων (1561-1626) δημοσίευσε το βιβλίο του «Νέο Όργανο», οι μεμονωμένες απόπειρες εξέγερσης κατά της κυριαρχίας του αριστοτελικού πνεύματος έπαιρναν οργανωμένη μορφή και μεταβάλλονταν σε μάχη με τακτική διάταξη και στρατηγικές επιδιώξεις. Ο τίτλος και μόνον αρκούσε για να εκφράσει το πνεύμα του έργου: «Όργανο» ήταν η συλλογή των κυριότερων έργων του Αριστοτέλη και «Νέο Όργανο» οι νέες φιλοσοφικές και επιστημονικές αντιλήψεις, που έρχονταν να αντιπαραταχθούν στις παλιές. Στα ίδια περίπου χρόνια ο Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650), γνωστός περισσότερο με το εκλατινισμένο όνομα Καρτέσιος, συλλάμβανε την ιδέα της νέας επιστήμης και πραγματοποιούσε, συγχρόνως με τον Γαλιλαίο, τη δική του επανάσταση.

ΓΚΑΛΙΛΕΟ ΓΚΑΛΙΛΕΪ
Ο Γαλιλαίος γεννήθηκε στην Πίζα το 1564 και πέθανε φυλακισμένος στη Βίλλα ντ’ Αρτσέτρι το 1642.
Στον λίγο χώρο που διαθέτουμε, κάθε προσπάθεια για βιογραφία του Γαλιλαίου θα αποτελούσε προσβολή, τόσο για τη μεγαλοφυία του, όσο και την ευφυία του αναγνώστη. Άλλωστε εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι πιο πολύ η σκέψη του Γαλιλαίου και οι επιδράσεις που άσκησε σχεδόν σε κάθε κλάδο της ιατρικής.
Για καιρό είχε εγκολπωθεί τη θεωρία του Κοπέρνικού κι είχε μάλιστα το θάρρος, γράφοντας το 1613 από την Πίζα στο μαθητή του Αντόνιο Καστέλλι,[2] λέκτορα των μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, να διατυπώσει τις ακόλουθες, εκπληκτικές για τη νοοτροπία της εποχής του, σκέψεις: «Δεδομένου ότι… η Γρα-φή σε πολλά χωρία δεν είναι μόνη ικανή, αλλά έχει απαραιτήτως ανάγκη διατυπώσεων, διαφορετικών απ' τη φαινομενική σημασία των λεγομένων, έχω τη γνώμη ότι στα ζητήματα που αφορούν τη φύση, θα έπρεπε να τοποθετείται στην τελευταία θέση: γιατί μπορούμε να εξομοιώσουμε το Λόγο του Θεού με την Αγία Γραφή και τη φύση, εκείνη ως υπαγόρευση του Αγίου Πνεύματος κι αυτή σαν πειθήνιο εκτελεστή των εντολών του Θεού, και γιατί, επιπλέον, συνέφερε στις Γραφές, για να προσαρμοσθούν στην αντίληψη των πολλών, να λέγουν πολλά πράγματα διαφορετικά, στη μορφή και τη σημασία των λόγων, απ' την απόλυτη αλήθεια. Αντιθέτως, με το να είναι η φύση αδυσώπητη και αμετάβλητη και να μην ενδιαφέρεται παρά μόνον για τους κρυφούς σκοπούς της και τρόπους ενεργείας, είτε είναι προσιτοί είτε δεν είναι στις ικανότητες των ανθρώπων, γι’ αυτό και δε παραβαίνει ποτέ τους όρους των νόμων που της έχουν επιβληθεί. Φαίνεται ότι τα φυσικά γεγονότα, που ή η εμπειρία των αισθήσεων θέτει εμπρός στα μάτια μας ή προκύπτουν από αναγκαίες αποδείξεις, δεν πρέπει για κανένα λόγο να αμφισβητούνται λόγω χωρίων της Γραφής, επειδή έχουν οι λόγοι της διαφορετική μορφή…». Και πιο κάτω θέτει την επαναστατική ερώτηση: «Ποιος μπορεί να θέσει όρια στις ανθρώπινες διάνοιες; Ποιος μπορεί να υποστηρίξει πως είναι κιόλας γνωστό κάθε τι που έχει ενδιαφέρον μέσα στον κόσμο;»
Στις γραμμές αυτές, διακρίνεται όλο το νόημα κι η αξία της επανάστασης του Γαλιλαίου: η εμπειρία και η λογική τοποθετούνται στο ίδιο επίπεδο, αναφορικά με την οικοδόμηση της επιστήμης, συνδεδεμένες αποφασιστικά, σε αντιπαράταξη προς κάθε δογματική τοποθέτηση στο τομέα τής γνώσης. Η φύση γίνεται αντιληπτή σαν μηχανικά αναγκαία διαδοχή γεγονότων. Στην ανθρώπινη διάνοια αποδίδονται απεριόριστες δυνατότητες. Έτσι φτάνουμε σε μια πιο ακριβή διατύπωση των νέων αρχών. Μετά το ξεκαθάρισμα των σχέσεων μεταξύ αλήθειας της πίστης και αλήθειας της επιστήμης, στις οποίες ο Γαλιλαίος αναγνωρίζει ισοτιμία, αλλά σε διαφορετικά πεδία, έτσι που να μη μπορεί η πίστη να θέτει φραγμούς κι όρια στις αλήθειες της επιστήμης, ο Γαλιλαίος προχωράει ακόμη πιο πολύ. Στον ΣΤ΄ τόμο (σελ.232), της εθνικής έκδοσης των Απάντων του Γαλιλαίου («Πειραματιστής», 1623) αναφέρεται: «Η φιλοσοφία είναι γραμμένη στο τεράστιο αυτό βιβλίο, που βρίσκεται συνεχώς ανοικτό εμπρός στα μάτια όλων, αλλά δε μπορεί να γίνει αντιληπτή, αν δε μάθει κανείς να εννοεί προηγουμένως τη γλώσσα και να αναγνωρίζει τους χαρακτήρες, με τους οποίους είναι γραμμένη. Είναι γραμμένη σε μια γλώσσα μαθηματική κι οι χαρακτήρες είναι τρίγωνα, κύκλοι και άλλα γεωμετρικά σχήματα, μέσα χωρίς τα οποία είναι ανθρωπίνως αδύνατο να εννοήσει κανείς έστω και μια λέξη. Χωρίς αυτά είναι σαν να περιστρέφεται κανείς μάταια σ’ ένα σκοτεινό λαβύρινθο».
Να λοιπόν η ορολογία των νέων αντιλήψεων: ο κόσμος και ό,τι βρίσκεται μέσα του, από τα μικρότερα μέχρι τα μεγαλύτερα φαινόμενα, είναι ένας θαυμάσιος μηχανισμός, που ρυθμίζεται με μαθηματικούς νόμους και, συνεπώς, είναι απόλυτα κατανοητός απ' την ανθρώπινη λογική, με την προϋπόθεση ότι θα γνωρίζει κανείς τη γλώσσα του και τη γραφή του, δηλαδή τα μαθηματικά.
Απ' εδώ προκύπτουν όσα διαβάζουμε στον Ζ΄ τόμο των Απάντων (σελ.545) του Γαλιλαίου: «Σας παραχωρώ στη θεολογία τόσα, όσα παραχωρώ στον τομέα τής γλυπτικής στο Μεγάλο Δούκα. Εν πάση περιπτώσει, έχω ένα μόνο μικρό πολύτιμο λίθο, ωραιότερο απ' όλους τους λίθους του Μεγάλου Δούκα… να γνωρίζω τι συμφέρει να θεσπιστεί σχετικά με τη γνώμη του Κοπέρνικου, πιστεύω, εξάλλου, πως υπερτερώ από κάποιον πολύ μεγάλο γνώστη των Γραφών». Προς αυτούς, τους δήθεν γνώστες των Γραφών, απευθυνόταν ο Γαλιλαίος όταν, στον ίδιο τόμο (σελ.541), λέει: «Προσέξτε, θεολόγοι, που, θέλοντας να κάνετε αντικείμενο πίστης τις υποθέσεις που αναφέρονται στην κίνηση και την ακινησία τού ήλιου και της γης, εκτίθεστε στον κίνδυνο να πρέπει με τον καιρό να καταδικάσετε για αίρεση εκείνους που θα υποστηρίζουν ότι η γη είναι ακίνητη και ότι κινείται από τη θέση του ο ήλιος. Λέω με τον καιρό, όταν θα έχει αποδειχθεί καθαρά και κατ’ ανάγκη ότι η γη κινείται κι ο ήλιος μένει ακίνητος».

Ο ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΙΑΤΡΙΚΗ
Είναι φανερό ότι σκοπός των γραμμάτων αυτών δεν είναι η έκθεση όλων των σκέψεων και του έργου του Γαλιλαίου. Αυτό που μας ενδιαφέρει κυρίως είναι να εκθέσουμε τη σημασία της επανάστασης των «νέων ανθρώπων» για την ιατρική. Το 1638 δημοσίευσε το βιβλίο του «Λόγοι και μαθηματικές αποδείξεις περί δύο νέων επιστημών, που αφορούν τη μηχανική και τις εν τόπω κινήσεις». Το βιβλίο αυτό, με το όνομα του Σαλβιάτι, θέτει στον Σαγρέδο το πρόβλημα πώς είναι δυνατόν μια σφαίρα από κερί, που μόνη της δεν βυθίζεται, να αποκτήσει με τη προσθήκη κόκκων άμμου βάρος ίσο μ' εκείνο του νερού, έτσι που να αιωρείται στο κέντρο του. Στη δυσκολία του Σαγρέδο να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, ο Σαλβιάτι απαντά ως εξής: «Συμβαίνει κι εδώ, όπως σε χιλιάδες άλλες πράξεις, να είναι πολλά ζώα πολύ πιο ευφυή απ' ό,τι είμαστε εμείς οι άλλοι. Και στην περίπτωσή σας, θα μπορούσαν τα ψάρια να προσφέρουν κάποια απόδειξη, με το να είναι στην άσκηση αυτή έτσι εκπαιδευμένα, ώστε να ισορροπούν κατά βούληση όχι μόνο στο νερό, αλλά και σε διάφορα διαλύματα… με τα οποία έχουν αρκετά μεγάλη διαφορά. Ισορροπούν, λέγω, τέλεια, ώστε, χωρίς να κινούνται καθόλου, μένουν οπουδήποτε εν ηρεμία. Κι αυτό, κατά τη γνώμη μου, το πετυχαίνουν χρησιμοποιώντας το όργανο με το οποίο τα έχει εφοδιάσει η φύση προς αυτό το σκοπό, δηλαδή εκείνο το κυστίδιο που έχουν στο σώμα τους κι ανοίγεται στο στόμα τους δια μέσου ενός στενού πόρου, δια του οποίου είτε εκσφενδονίζουν προς τα έξω ένα μέρος του αέρα, που περιέχεται στο εν λόγω κυστίδιο, ή, ερχόμενα κολυμπώντας στην επιφάνεια, τραβούν μέσα τους αέρα και γίνονται έτσι περισσότερο ή λιγότερο βαριά από το νερό και ισορροπούν κατά βούληση».
Ο διαθέσιμος χώρος δεν επιτρέπει, βέβαια, να σχολιάσουμε την ακρίβεια της περιγραφής του κυστιδίου αυτού και της επικοινωνίας του με το στόμα του ψαριού, όπως τη δίνει ο Γαλιλαίος, ούτε και αν αυτή ισχύει για κάθε είδος ψαριού. Εκείνο που έχει ουσιαστική σημασία εδώ είναι άλλο: είναι η διαπίστωση ότι τα ψάρια διαθέτουν ένα φυσικό μηχανισμό, με συγκεκριμένο σκοπό την εκτέλεση κάποιας λειτουργίας, που πραγματοποιείται μηχανικά, δηλαδή με βάση μαθηματικούς νόμους.

Ο ΚΑΡΤΕΣΙΟΣ
Το 1632 ο Ρενέ Ντεκάρτ (Καρτέσιος) έγραψε την «Πραγματεία περί του ανθρώπου». Αντικείμενο του έργου αυτού φαίνεται ότι ήταν η μελέτη της κατασκευής του ανθρώπου: φανταζόταν το ανθρώπινο σώμα σαν μια σύνθετη μηχανή, που αποτελείται από μικρότερες μηχανές, που στο σύνολό τους λειτουργούσαν τέλεια, με βάση ορισμένους λογικούς και μαθηματικούς νόμους.
Έφθανε ακόμα στη περίφημη παρομοίωση του νευρικού συστήματος του ανθρώπου με το εκκλησιαστικό όργανο, του οποίου ο αέρας, που περιέχεται στο φυσερό, ξαποστέλλεται στους διάφορους σωλήνες του οργάνου, με την ενέργεια των δακτύλων του οργανίστα. Γιατί ο Καρτέσιος έμενε πιστός στη γαληνική ανατομική και φυσιολογία: τα νεύρα ήταν σωλήνες, στους οποίους κινιόταν το ζωικό πνεύμα, που παράγεται στο «θαυμάσιο δίκτυο».
Αξίζει να σημειωθεί ότι το βιβλίο αυτό δημοσιεύθηκε 30 χρόνια μετά τη συγγραφή του, το 1662.

Η ΜΗΧΑΝΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι ο Καρτέσιος και ο Γαλιλαίος, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, φθάνουν σχεδόν ταυτόχρονα στα ίδια συμπεράσματα, έστω κι αν βλέπουν τον κόσμο από διαφορετική γωνία: ότι μπορεί να γίνει κατανοητός χάρις στο γεγονός ότι κυβερνάται από νόμους μηχανικούς. Είναι, με άλλα λόγια, μια απέραντη και θαυμάσια μηχανή, όπως ακριβώς και κάθε ζωντανό πλάσμα. Μόνο υπό την επίδραση των νέων αυτών αντιλήψεων και χάρις στις οξυδερκείς παρατηρήσεις των ανατόμων του 16ου αιώνα, μπόρεσε να ωριμάσει τελικά η ανακάλυψη εκείνη που ανέτρεψε εκ θεμελίων την ανατόμο-φυσιολογία του Γαληνού κι άνοιξε νέους δρόμους στην ιατρική. Πρόκειται για την ανακάλυψη της κυκλοφορίας τού αίματος.
Τώρα η καρδιά δεν είναι ο χώρος όπου γίνεται η μετατροπή του «ζωικού» σε «ζωτικό πνεύμα», υπό την επίδραση μυστηριωδών δυνάμεων. Είναι, όπως ολόκληρος ο οργανισμός, μια αντλία που εκσφενδονίζει αίμα στις αρτηρίες. Από αυτές το αίμα περνά στις φλέβες, επικοινωνώντας μαζί τους με τα τριχοειδή, που πρώτος θα παρατηρήσει ο Μαλπίγγι. Μέσα στις φλέβες, οι βαλβίδες δεν είναι και αυτές τίποτε άλλο από μικρές μηχανές, που εμποδίζουν τη παλινδρόμηση του αίματος, ενώ ταυτόχρονα το υποχρεώνουν να επιστρέψει στην καρδιά, για να προχωρήσει από εκεί στους πνεύμονες και πάλι στην καρδιά, όπου θα αρχίσει έναν καινούργιο κύκλο.
Οι ανακαλύψεις των μεγάλων ανατόμων του προηγούμενου αιώνα βρίσκουν την ακριβή ερμηνεία τους και ενσωματώνονται σ' ένα τέλειο λογικό σύστημα, που βασίζεται σε αναλλοίωτες μαθηματικές αλήθειες. Το 1610, ο Γαλιλαίος δημοσιεύει τον «Αστρικό Αγγελιαφόρο», όπου ανακοινώνει στον επιστημονικό κόσμο τις ανακαλύψεις τού τηλεσκοπίου του. Και το 1623, δημοσιεύει τον «Πειραματιστή».
Το «Νέο Όργανο» του Βάκωνα δημοσιεύεται το 1620, και το 1628 τυπώνεται η «Ανατομική άσκηση επί της κινήσεως της καρδιάς και του αίματος εις τα ζώα», τού Ουίλλιαμ Χάρβεϋ.
Αυτοί οι άνδρες κι αυτά τα έργα άλλαξαν την όψη της επιστήμης κι άνοιξαν το δρόμο της σύγχρονης εποχής.[1] Ένα από τα πρόσωπα του γαλιλαιιανού διαλόγου.[2] Που όταν έγινε Βενεδικτίνος πήρε το μοναχικό όνομα Βενέδικτος.